Fienna
|
|
Math
| prifddinas ffederal, dinas statudol yn Awstria, talaith yn Awstria, metropolis, clofan,
dinas-wladwriaeth
, bwrdeistref yn Awstria,
prifddinas
, y ddinas fwyaf, district of Austria
|
---|
Enwyd ar ol
| Wien
|
---|
|
Poblogaeth
| 1,973,403
|
---|
Sefydlwyd
| |
---|
Pennaeth llywodraeth
| Michael Ludwig
|
---|
Cylchfa amser
| UTC+01:00, UTC+2,
CET
|
---|
Gefeilldref/i
| Bern
,
Bratislava
,
Budapest
,
Moscfa
,
Zagreb
,
Kyiv
,
Brno
,
Beograd
,
Tel Aviv
,
Istanbul
,
Warsaw
,
Sofia
,
Ljubljana
,
Vaduz
,
Tiwnis
,
Pula
,
Odesa
,
Brasilia
|
---|
Daearyddiaeth
|
---|
Sir
| Awstria
|
---|
Gwlad
|
Awstria
|
---|
Arwynebedd
| 414.78 km²
|
---|
Uwch y mor
| 151 metr
|
---|
Gerllaw
| Afon Donaw
, Wien, Liesing, Donaukanal
|
---|
Yn ffinio gyda
| Awstria Isaf
, Ganserndorf District, Bruck an der Leitha District, Modling District, Sankt Polten District, Tulln District, Korneuburg District
|
---|
Cyfesurynnau
| 48.2083°N 16.3725°E
|
---|
Cod post
| 1000?1239, 1400, 1402, 1251?1255, 1300?1301, 1421, 1423, 1500, 1502?1503, 1600?1601, 1810, 1901
|
---|
AT-9
|
Gwleidyddiaeth
|
---|
Corff deddfwriaethol
| Landtag a Chyngor Dinesig Fienna
|
---|
Swydd pennaeth
y Llywodraeth
| Maer Fienna
|
---|
Pennaeth y Llywodraeth
| Michael Ludwig
|
---|
|
Sefydlwydwyd gan
| Y Celtiaid
|
---|
|
|
Prifddinas
Awstria
yw
Fienna
(
Almaeneg
:
Wien
), sydd hefyd yn enw ar un o daleithiau'r wlad (
Bundesland Wien
). Mae'r ddinas, sy'n gorwedd ar lan
Afon Donaw
, yn ganolfan ddiwylliannol a gwleidyddol o bwys. Gyda 1,973,403
(1 Hydref 2022)
[1]
o bobl yn byw yno, yn ol cyfrifiad diwetha'r wlad, hon yw dinas fwyaf poblog y wlad a'r 6ed o fewn yr
Undeb Ewropeaidd
.
Hyd at ddechrau'r
20g
, Fienna oedd y ddinas
Almaeneg
ei hiaith fwyaf yn y byd, a chyn hollti'r
Ymerodraeth Awstria-Hwngari
yn y
Rhyfel Byd Cyntaf
, roedd gan y ddinas ddwy filiwn o drigolion.
[2]
Heddiw, hi yw'r ail ddinas Almaeneg fwyaf, ar ol
Berlin
.
[3]
[4]
Lleolwyd pencadlysoedd Mudiad Datblygiad Diwydiannol y Cenhedloedd Unedig (
UNIDO
)
[5]
a sawl adran arall o'r CU, Mudiad y Gwledydd Allforio Olew (
OPEC
) a'r
Asiantaeth Ynni Atomig Ryngwladol
(IAEA) i gyd yn Fienna. Mae'r ddinas wedi'i lleoli yn rhan ddwyreiniol Awstria ac mae'n agos at ffiniau'r
Weriniaeth Tsiec
,
Slofacia
a
Hwngari
. Mae'r rhanbarthau hyn yn gweithio gyda'i gilydd i reoli'r ffiniau. Ynghyd a
Bratislava
(prifddinas Slofacia) gerllaw, mae Fienna'n ffurfio rhanbarth metropolitan gyda 3 miliwn o drigolion. Yn 2001, dynodwyd canol y ddinas yn
Safle Treftadaeth y Byd
UNESCO. Ym mis Gorffennaf 2017 fe’i symudwyd i’r rhestr o Dreftadaeth y Byd mewn Perygl.
[6]
Yn ogystal a chael ei galw'n "Ddinas Cerdd",
[7]
oherwydd ei hetifeddiaeth gerddorol, galwodd nifer o gerddorion clasurol enwog fel
Beethoven
a
Mozart
Fienna'n "gartref". Dywedir hefyd mai Fienna yw "Dinas y Breuddwydion", gan ei bod yn gartref i
seicdreiddiwr
cynta'r byd,
Sigmund Freud
.
[8]
Mae gwreiddiau hynafol Fienna i'w gweld mewn aneddiadau
Celtaidd
ac yna'n ddiweddararach, Rhufeinig. Mae canol hanesyddol Fienna yn gyfoethog o ensemblau pensaerniol, gan gynnwys palasau a gerddi Baroc, a'r Ringstraße o ddiwedd y
19g
sydd wedi'i leinio ag adeiladau mawreddog, henebion a pharciau.
Mae Fienna'n adnabyddus am ansawdd ei bywyd uchel. Mewn astudiaeth yn 2005 o 127 o ddinasoedd y byd, rhestrodd papur newydd yr Economegydd y ddinas yn gyntaf (yn dilyn
Vancouver
a
San Francisco
) fel mannau gorau'r byd i fyw ynddynt. Rhwng 2011 a 2015, roedd Fienna yn yr ail safle, y tu ol i
Melbourne
ac yn 2018, disodlodd Melbourne fel y man gorau a pharhaodd yn gyntaf yn 2019.
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
Am ddeng mlynedd yn olynol (2009?2019), nododd y cwmni ymgynghori adnoddau dynol Mercer fod Fienna'n gyntaf yn ei arolwg blynyddol o "Ansawdd Byw" a hynny allan o gannoedd o ddinasoedd ledled y byd.
Mae eraill yn credu bod yr enw'n dod o'r enw Celtaidd 'Vindobona' a gofnodwyd gan y Rhufeiniaid, ac sy'n golygu "pentref teg, anheddiad gwyn" o wreiddiau Celtaidd, vindo-, sy'n golygu "disglair" neu "gweddol" - fel yn y 'fionn' Gwyddelig a'r 'gwyn' Cymraeg -, a -bona "pentref, anheddiad".
[14]
Efallai bod y gair Celtaidd vindos yn adlewyrchu cwlt cynhanesyddol eang o Vindos,
duwdod Celtaidd
sydd wedi goroesi ym
Mytholeg Iwerddon
fel y rhyfelwr a'r mab darogan
Fionn mac Cumhaill
. Gellid gweld amrywiad o'r enw Celtaidd hwn yn enwau Tsiec, Slofacia a Phwylaidd y ddinas (Vide?, Viede? a Wiede? yn y drefn honno) ac yn ardal Wieden yn y ddinas.
Ond mae geirdarddiad (neu 'etymoleg') enw'r ddinas yn dal i fod yn destun anghydfod ysgolheigaidd. Mae eraill yn honni bod yr enw'n dod o 'vedunia', sy'n golygu "nant y goedwig", a gynhyrchodd 'wenia' , 'wien' mewn Uchel Almaeneg Newydd ac 'wean' yn dafodieithol.
[15]
Sefydlwyd Fienna gan y
Celtiaid
tua
500 CC
ac yn
15 C.C.
gan ymgynull yn bennaf ar lannau'r
Danube
. Daeth yn dref yn yr
Ymerodraeth Rufeinig
yn
15 CC
, a chofnodir ganddynt yr enw Celtaidd
Vindobona
.
Parhaodd cysylltiadau agos a phobloedd Celtaidd eraill trwy'r oesoedd. Mae'r mynach Gwyddelig Saint Colman (Koloman, Colman, sy'n deillio o colm "colomen") wedi'i gladdu yn Abaty Melk a bu Sant Fergil (Virgil the Geometer) yn Esgob Salzburg am ddeugain mlynedd. Sefydlodd Benedictiaid Gwyddelig aneddiadau mynachaidd o'r
18g
; mae tystiolaeth o'r cysylltiadau hyn yn parhau ar ffurf mynachlog Schottenstift fawr Fienna ("Abaty'r Albaniaid"), a fu unwaith yn gartref i lawer o fynachod Gwyddelig.
Yn y
Canol Oesoedd
roedd y teuluoedd
Babenberg
a
Habsburg
yn byw yn Fienna ac roedd hi'n brifddinas i'r
Ymerodraeth Rufeinig Sanctaidd
ac yn ddiweddarach i
Ymerodraeth Awstria-Hwngari
. Roedd yr
Ymerodraeth Ottoman
yn ymosod ar Ewrop yn yr
unfed ganrif ar bymtheg
a'r
ail ganrif ar bymtheg
, ond wnaethon nhw ddim dod ymhellach i'r gorllewin. Ym
1815
cynhaliwyd
Cynhadledd Fienna
ar ol gorchfygiad
Napoleon Bonaparte
ym
Mrwydr Waterloo
.
Mae basn Fienna yng ngogledd-ddwyrain Awstria, yn y rhan mwyaf dwyreiniol o'r
Alpau
. Roedd yr anheddiad cynharaf, yng nghanol y ddinas fel y mae heddiw, i'r de o'r Danube troellog tra bod y ddinas bellach yn rhychwantu dwy ochr yr afon. Mae'r drychiad yn amrywio o 151 i 542 m (495 i 1,778 tr). Mae gan y ddinas
arwynebedd
o 414.65 cilomedr sgwar (160.1 metr sgwar), sy'n golygu mai hi yw'r ddinas fwyaf yn Awstria yn ol arwynebedd.
Mae gan Fienna hinsawdd gefnforol (dosbarthiad Koppen Cfb) a cheir hafau cynnes, gyda glawiad, a all gyrraedd ei mwyaf blynyddol yng Ngorffennaf ac Awst (66.6 a 66.5 mm yn y drefn honno). Mae'r tymheredd uchaf ar gyfartaledd rhwng Mehefin a Medi o oddeutu 21 i 27 °C (70 i 81 °F), gyda uchafswm uchaf erioed o 38 °C (100 °F) a record isaf ym mis Medi o 5.6 °C (42 °F). Mae'r gaeafau'n gymharol sych ac oer gyda thymheredd cyfartalog o tua pwynt rhewi. Mae'r gwanwyn yn amrywiol a'r hydref yn c?l, gydag eira yn Nhachwedd. Mae'r dyodiad yn gymedrol ar y cyfan trwy gydol y flwyddyn, ar gyfartaledd oddeutu 550 mm (21.7 mewn) yn flynyddol, gydag amrywiadau lleol sylweddol - y rhanbarth Wienerwald yn y gorllewin yw'r rhan wlypaf (700 i 800 mm yn flynyddol) a'r fflat gwastadeddau yn y dwyrain yw'r rhan sychaf (500 i 550 mm yn flynyddol). Mae eira yn y gaeaf yn gyffredin, hyd yn oed os nad mor aml o'i gymharu a rhanbarthau Gorllewinol a De Awstria.
Adeiladau a chofadeiladau
[
golygu
|
golygu cod
]
- Amgueddfa Leopold
- Eglwys gadeiriol San Steffan
- Gorsaf Karlsplatz Stadtbahn
- Hundertwasserhaus
- Karlskirche (eglwys)
|
- Kunsthistorisches Museum (amgueddfa)
- Palas Hofburg
- Palas Liechtenstein
- Staatsoper (t? opera)
- Theater an der Wien
|
- T?r Mileniwm
- Wiener Konzerthaus (neuadd cyngerdd)
- Wiener Musikverein
- Wotrubakirche (eglwys)
|
- ↑
"Bevolkerung zu Jahres-/Quartalsanfang"
(yn Almaeneg Awstria)
. Cyrchwyd
7 Ionawr
2023
.
CS1 maint: unrecognized language (
link
)
- ↑
"Vienna after the war"
,
The New York Times
, 29 Rhagfyr 1918 (PDF)
- ↑
"Wien nun zweitgroßte deutschsprachige Stadt | touch.ots.at"
. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar 20 Gorffennaf 2013
. Cyrchwyd
21 Gorffennaf
2013
.
- ↑
"Ergebnisse Zensus 2011"
(yn Almaeneg). Statistische Amter des Bundes und der Lander. 31 Mai 2013. Archifwyd o'r
gwreiddiol
ar 5 Mehefin 2013
. Cyrchwyd
31 Mai
2013
.
- ↑
"Historic Centre of Vienna"
.
UNESCO
. Cyrchwyd
12 Gorffennaf
2017
.
- ↑
Centre, UNESCO World Heritage.
"Historic Centre of Vienna inscribed on List of World Heritage in Danger"
.
UNESCO World Heritage Centre
. Cyrchwyd
20 Mai
2019
.
- ↑
"Vienna ? the City of Music ? Vienna ? Now or Never"
. Wien.info
. Cyrchwyd
19 Mai
2012
.
- ↑
"Historic Centre of Vienna"
.
UNESCO World Heritage Centre
. Cyrchwyd
19 Mai
2012
.
- ↑
"The world's most 'liveable' cities 2015"
. Cyrchwyd
20 Awst
2015
.
- ↑
"The world's most 'liveable' cities 2014"
(PDF)
. Cyrchwyd
20 Awst
2015
.
- ↑
"The world's most liveable cities 2013"
. Cyrchwyd
20 Awst
2015
.
- ↑
"The world's most 'liveable' cities 2012"
. Cyrchwyd
20 Awst
2015
.
- ↑
"The world's most 'liveable' cities 2011"
.
BBC News
. 30 Awst 2011
. Cyrchwyd
20 Awst
2015
.
- ↑
Johanna Haberl:
Favianis, Vindobona und Wien, eine archaologisch-historische Illustration zur Vita S. Severini des Eugippius.
Brill Academic, Leiden 1976,
ISBN
90-04-04548-1
, t. 125.
- ↑
Peter Csendes:
Das Werden Wiens ? Die siedlungsgeschichtlichen Grundlagen,
in: id. and F. Oppl (edd.):
Wien ? Geschichte einer Stadt von den Anfangen zur Ersten Turkenbelagerung.
Bohlau, Vienna 2001, tt. 55?94, here t. 57; Peter Pleyel:
Das romische Osterreich.
Pichler, Vienna 2002,
ISBN
3-85431-270-9
, t. 83; Martin Mosser and Karin Fischer-Ausserer (edd.):
Judenplatz. Die Kasernen des romischen Legionslagers.
(=
Wien Archaologisch.
Band 5). Museen der Stadt Wien ? Stadtarchaologie, Vienna 2008, t. 11.