Байгал далай
Байгал далай
,
Байгал нуур
? дэлхэйн эгээл г?нзэгы нуур. Далайн г?нзэгынь 1637 метр, утань 636 модо, ?ргэниинь 25-hаа 79,4 модо х?рэтэр, дунда зэргынь ?ргэн 48 модо болоно. Далайн уhан тон сэбэр, тунгалаг. 40 метр уhанай г?нзэгыдэ хэбтэhэн шулуун элихэнээр харагдажа байдаг. Байгалда 336 гол горхонууд шудхадаг, харин гансал
Ангар м?рэн
урдан гарадаг. Зоной дунда ?ргэн??р тараhан ?гэ бии: ≪Жэлдэ хэды ?дэр бииб, тэды гол горход Байгалда шудхадаг≫. Эгээл ?ргэн голнуудыень нэрлэбэл:
Сэлэнгэ
,
Баргажан
,
Эрх??
,
Дээдэ Ангар
,
Турка
. Январь hарын янгинама х?йтэндэ далай х?рэжэ, май hарын h??лээр м?льhэнh?? с?л??рдэг.
Байгал нуур 30 сая жэлэй саада тээ бии болоhон дэлхэйн тон урданай нуур гэжэ тоологдодог. Тэрэ газарай гадарай ганталгануудаар хизаарлагдаhан туйлай ехэ хонхор соо бии болоо, тэрэ хонхорынь жэл соо 2 сантиметрээр yргэдэдэг. Байгал - хадын нуур юм, уhанайнь нюруу дэлхэйн океанай уhанай нюрууhаа 445 метрээр yндэр байдаг.
25-30 сая жэлэй саана Байгал далай бии болоо гэжэ эрдэмтэд тоолодог. М?н 15-20 сая жэлэй урда гэжэ хэлэдэг эрдэмтэд бии.
Энэ хугасаа соо Байгалай эрье тойрон олон тоото арадууд ажаhууhан юм. Эдэ арадууд далайда ??hэдынг?? тусхай нэрэ ?гэдэг байгаа. Жэшээлхэдэ,
эвенк
арад
Байгалые
?
Ламу
,
яхадууд
?
Туха г?
, али ондоогоор
Байхал
,
хитад
аяншад ?
Бэйхай
('Хойто далай'),
монголнууд
?
Тэнгис далай
('Дотоодын далай'), харин
буряадууд
? Байгал далай гэжэ нэрлэнэ. Буряад зоной нэрлэhэн нэрээр
Байкал
гэжэ ородууд нэрлээ юм.
Байгалай нюрганай яhаг?й амитадай тоодо ородог гэбэл:
- 400 янзын
инфузоринууд
- 10 янзын
губканууд
- 100 янзын
хабтагай хорхойнууд
- 80 янзын
т?хэреэн хорхойнууд
- 700 гаран янзын
членистоного амитад
- 170 янзын
моллюскнууд
Байгалай нюрганай яhаг?й амитадые х?сэд д??рэн тодорхойлогдоо гэхын аргаг?й. Жэл б?ри мэргэжэлтэд ондо ондоо янзануудые оложол байдаг, эрдэмтэдэй ?ш?? мэдээ, тайлбарилааг?й амитадшье олдожо байдаг.
Байгал соо амидардаг газарайнгаа байдалаар 3 янзын амита бодосууд илгардаг:
- бентоснэ
? оёорой амитад
- бенто-пелагическэ
? оёорто д?тэ г?нзэгыдэ амидардаг
- пелагическэ
? уhанай б?хы зузаанда амидардаг
Ургамал
болон
амитадаар
Байгал далай тон баян.
Жэшээнь, 1800 гаран янза б?риин ургамал болон амитан ?зэгдэдэг. Иимэ баян нуур дэлхэй дээрэ ондоо ?гы юм. Жэл бyри эрдэмтэд шэнэ шэнэ т?хэлнyyдые нээдэг.
Эгээл мэдээжэ Байгалай амитад суута
омоли
ба
хаб загаhан
(
Pusa sibirica
) гээшэ. Дабhатай далайн уhанда амидардаг эдэнэр ямар аргаар дабhаг?й нуурта ?дэбэ гээшэб гэhэн асуудалда м?н??шье болотор эрдэмтэд харюу бэдэрhээр лэ байна. Байгал далайда тоhон жараахай загаhан ажамидардаг.
Байгалай хаб загаhан
Байгалай гайхамшаг шэнжэнь хадаа тэндэхи ургамал болон амитад болоно. Мyнoo yедэ Байгалда 2565 янза бyлэгэй амитад болон 1000 тyхэл янзын уhанай ургамалнууд бyридхэлдэ абтанхай, энээнэй гурбанай хоёр хубинь ондоо тээ хаанашье ушардаггyй. Тэрээнhээ гадна уhанай ба оёорой микрободосуудые нэмэхэ хэрэгтэй, мyн хycэд шэнжэлэгдээгyй вирус болон фаг гэжэ амита бодосуудые нэмэхэ хэрэгтэй. Байгал нуурай амита бодосуудай янза тyхэлнyyд дэлхэйн бyхы эртэ сагай агууехэ нуурнуудтай жэшэшэгyй олон. Байгал нуурта амидардаг уhанай амитанай аймагые
Танганьика нууртай
(1248 янза) зэргэсyyлээ hаа 2 дахин,
Титикака
гэжэ нуурhаа (
Урда Америкэ
) 13 дахин олон. Байгал нуурта жэл бyри 20 янзын нюргагyй амитадые элирyyлэн нэрлэнэ гэжэ хараада абаа hаа, yшoo 1500 амитад эрдэм ухаанда мэдэгдээгyй байhаар гэжэ мэргэжэлтэд тоолоно. Байгал далайн шэдитэ yзэгдэлнyyдые шудалалгада заха хизаар yгы байлтай юм. аяшаг уhан дорохи халуун булагуудай хажууда онсо шухаг амитадай бyлэглэлнyyд элирyyлэгдээ, тэдэнэй хоол гэхэдэ фотосинтезэй аргаар бии болоhон шэмэтэ бодос бэшэ, харин хемосинтезэй аргаар метан газhаа бии болоhон бодос гэжэ элирбэ. Иимэ бyлэглэлнyyд тэнгисэй асари гyнзэгыдэ ушардаг гэжэ мэдээжэ. Байгал океанда адли гэhэн бодол шэнээр гэршэлэгдэбэ.
Дабhаг?й сэбэр уhатай бусад нуурнуудта ороходоо Байгал соо эндээ бии болоод эндээл аяараа уhанай б?хы зузаанда ба оёорто д?тэ амидардаг хэдэн т?рэлэй нэгэ клеткэтэй янза б?риин бодосууд бии. Иимэ бодосууд гансал далайнууд соо амидардаг гэжэ мэдээжэ. Эдэ нэгэ клеткэтэй жэжэ бодосууд бусад хабшаахай, моллюск мэтын томо бодосууд дээрэшье амидардаг байха юм. Байгалай б?хы нэгэ клеткэтэй бодосууд 30 т?рэлэй, 200 янзын, тиихэдээ бултадаа эндээ бии боложо, эндээл амидардаг.
Ойхон
? Байгалай олтирог
Байгал далай дээрэ 20 гаран
олтирогууд
бии. Тэдэнэй тоодо
Ехэ Тойн
,
Бага Тойн
,
Букачан
,
Борогчин
,
Баргодоган
,
Шаргодоран
,
Изохой
,
Едор
,
Хэлтэгэй
г.м. олтирогууд ороно. Эгээл бага олтирог гэхэдэ - Модотой. Томо олтирог хадаа
Ойхон
болоно. Нютагай зон тэрэниие Ойхон гэжэ нэрлэдэг.
Байгал суута hалхинуудаар олон. Далай дээрэ бултадаа 30 гаран янзын х?сэтэй hалхинууд х?дэлдэг. Иимэ олон hалхитай нуур дэлхэй дээрэ ондоо ?гы юм. Дэмы энэ нуурые далай гэжэ нэрлээгyй бэзэ. Эгээ мэдээжэ hалхинай нэгэниинь ≪баргажан≫ юм. Энэ hалхин тухай ≪Алдарта Байгал, арюухан далай≫ гэhэн дуун соо хэлэгдэдэг. Энэ hалхин Баргажанай гол талаhаа ?леэжэ эхилээд, Ойхон олтирог х?рэдэг. Баргажан hалхин жэгдээр ?леэдэг, сэлмэг наратай ?дэрнyyдые асардаг.
1996 ондо
ЮНЕСКО
-гэй конвенциин шиидхэбэреэр алдарта манай Байгал далай б?хэдэлхэйн н??сэ баялиг гэжэ соносхогдоо. Б?хэдэлхэйн н??сэ баялигта 300 гаран соёлой ба байгаалиин х?ш??нyyд оронхой.
Жэшээнь
,
Египедэй пирамиданууд
,
Йеллостоун парк
, Энэдхэг г?рэнэй
Тадж-Махал
,
Версалиин ордон
, Ород г?рэнэй Коми Республикын экологическа арюун ой тайга г.м. Тэдэнэй тоодо манай Байгал далай оронхой. ≪Дэлхэйн соёлой ба байгаалиин н??сэ баялиг хамгаалха тухай≫ гэhэн ЮНЕСКО-гэй конвенци 1972 ондо ООН-ой Генеральна Ассамблейн зарлигаар баталан абтаhан юм. Энэ документдэ 136 г?рэн гараа табиhан байдаг.
[3]
- ↑
1,0
1,1
1,2
1,3
A new bathymetric map of Lake Baikal. MORPHOMETRIC DATA. INTAS Project 99-1669.Ghent University, Ghent, Belgium; Consolidated Research Group on Marine Geosciences (CRG-MG), University of Barcelona, Spain; Limnological Institute of the Siberian Division of the Russian Academy of Sciences, Irkutsk, Russian Federation; State Science Research Navigation-Hydrographic Institute of the Ministry of Defense, St.Petersburg, Russian Federation
. Ghent University, Ghent, Belgium.
the original
on
25 December 2018
?дэр??? архивлагда?ан.
9 July 2009
?дэртэ ханда?ан.
- ↑
M.A. Grachev.
On the present state of the ecological system of lake Baikal
. Lymnological Institute, Siberian Division of the Russian Academy of Sciences.
the original
on
25 December 2018
?дэр??? архивлагда?ан.
9 July 2009
?дэртэ ханда?ан.
- ↑
http://naydal.com/Buryad/Baygal.html
[
permanent dead link
]