Дыназа?ры

Прав?ць спасылк?
З В?к?педы?, свабоднай энцыклапеды?
†  Дыназа?ры

Чэрап тыраназа?ра
Навуковая клас?ф?кацыя
М?жнародная навуковая назва

Dinosauria Owen , 1842

Атрады
Геахраналог?я

С?стэматыка
на В?к?в?дах
Выявы
на В?к?схов?шчы
NCBI    436486
EOL    3014672
FW    91968

Дыназа?ры ( Dinosauria ; са стар.-грэч. : δειν??  ? страшны, жудасны ? стар.-грэч. : σα?ρα  ? яшчар) ? наземныя пазваночныя жывёлы, як?я дам?навал? на нашай планеце ? мезазойскую эру ? на працягу больш чым 160 м?льёна? гадо?, з позняга Трыясавага перыяду (прыбл?зна 230 млн гадо? назад) да канца мелавога перыяду (каля 65 млн гадо? назад).

Большасць дыназа?ра? пачала вым?раць на стыку мелавога ? трац?чнага перыяда? падчас буйнамаштабнага зн?кнення жывёл ? мног?х разнав?днасцей расл?н у адносна каротк? геалаг?чны перыяд г?сторы?. Выкапнёвыя рэштк? дыназа?ра? был? знойдзены на ?с?х кантынентах планеты. На сёння палеантолагам? ап?сана больш за 500 разнастайных рода? ? больш за 100 разнастайных в?да?, як?я выразна падзяляюцца на дзве ?мо?ныя групы ? траваедных ? драпежных яшчара?.

Этымалог?я назвы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Тэрм?н ≪дыназа?р≫ бы? уведзены ? 1842 годзе англ?йск?м б?ёлагам Рычардам О?энам для ап?сання першых акамянелых рэштак старажытных яшчара?, як?я здз?в?л? навуко?ца? сва?м? памерам? [1] . Слова паходз?ць ад грэчаскага δειν?? ( deinos ) ? ≪жахл?вы, жудасны≫ ? σα?ρο? ( sauros ) ? ≪яшчар≫ [2] . Нягледзячы на тое, што таксанам?чнае ?мя часта ?нтэрпрэтуецца як нейкае ?казанне на зубы, к?пцюры ? ?ншыя асабл?васц? дыназа?ра?, як?я выкл?каюць страх, на самай жа справе О?эн да? гэты тэрм?н, паказваючы на ?х памер ? вел?ч [3] . Тлумачачы свае погляды, О?эн называ? дыназа?ра? та?стаскурым? другаснага перыяду. Да та?стаскурых у XIX стагоддз? аднос?л? буйных ? мас??ных бегемота? , слано? ? насарога? , а другасным перыядам л?чыл? мезазойскую эру .

Г?сторыя вывучэння [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Рэканструкцыя ?гуанадона Мантэла
Мезазойская фа?на па ?я?леннях XIX стагоддзя

Г?ганцк?я косц?, як?я знаходз?л? часам у зямл?, у антычнасц? л?чыл? астанкам? героя? эпох? Траянскай вайны , у Сярэдневяко?? ? аж да XIX стагоддзя ? астанкам? волата? , пра як?х згадваецца ? Б?бл?? , ? як?я заг?нул? падчас сусветнага патопу, на Далёк?м Усходзе ?х л?чыл? касцям? цмока? ? прып?свал? ?м гаючыя ?ласц?васц?.

У 1824 годзе прэз?дэнт Карале?скага геалаг?чнага таварыства У?льям Баклэнд выступ?? з дакладам пра знаходку, якая была зроблена ? 1815 годзе ? юрск?м сланцы Сто?нзф?лда ? графстве Оксфардшыр ? складалася з некальк?х касцей ? фрагмента ≪дапатопнай≫ жывёлы. Звярну?шыся за дапамогай да выдатнага спецыял?ста па пара?нальнай анатом?? Жоржа Кю?е , Баклэнд клас?ф?кава? знаходку як рэштк? г?ганцкай драпежнай яшчарк? ( лац. : sauria ) ?, адпаведна, назва? яе мегалаза?рам  ? ≪вел?зарным яшчарам≫. У 1826 годзе Г?дэон Ментл , х?рург з Лью?са (графства Сасекс ), правадзейны член Л?нее?скага таварыства , аналаг?чным чынам прадстав?? у Геалаг?чным таварыстве знойдзеныя ?м зубы раней невядомага в?да, якому ён да? назву ?гуанадон (л?таральна ≪?гуаназубы≫) за падабенства зуба з зубам яшчарк? ?гуаны . Ён жа ? 1833 годзе ап?са? г?леаза?ра  ? прадста?н?ка панцырных яшчара? анк?лаза?ра? . У 1842 годзе англ?йск? б?ёлаг Рычард О?эн , адзначы?шы несумненненае падабенства пам?ж гэтым? трыма в?дам? ? ?х адрозненне ад сучасных рэптыл?й , вылучы? ?х у асобны падатрад, назва?шы яго дыназа?рыя ( лац. : dinosauria  ? л?таральна ≪жудасныя яшчары≫) [4] .

Адкрыццё ? 1858 годзе ? ЗША добра захаванага шк?лета гадраза?ра перавярнула ?я?ленне пра дыназа?ра? як пра чатырохног?х жывёл, паказа?шы, што дыназа?ры магл? хадз?ць на двух нагах. У наступныя некальк? дзесяц?годдзя? был? адкрыты прадста?н?к? большасц? асно?ных груп дыназа?ра?; важная заслуга ? гэтым належыць амерыканск?м палеантолагам Атн?елю Маршу ? Эдуарду Ко?пу , як?я адкрыл? ? ап?сал? ?вогуле 142 новых в?да?, уключаючы апатаза?ра ? брантаза?ра (пасля ?х аднесл? да аднаго роду), дыпладока ? стэгаза?ра , манаклона , трыцэратапса ? ?ншыя в?ды. Назапашванне матэрыялу прывяло да падзелу дыназа?ра? на сямействы птушкатазавых ? яшчаратазавых у 1887 годзе.

У першай палав?не XX стагоддзя вял?кая частка навуковай супольнасц? памылкова л?чыла, што дыназа?ры был? грувастк?м?, млявым? жывёлам?. Большасць даследавання?, як?я праводзяцца з 1970 года, аднак, паказал?, што дыназа?ры был? акты?ным? жывёлам? з павышаным метабал?змам ? шматл?к?м? асабл?васцям? для сацыяльнага ?заемадзеяння.

У 1964 годзе знаходка дэйнан?ха зраб?ла новую навуковую рэвалюцыю, бо па будове дыназа?ра было ясна, што ён перамяшча?ся адносна хутка, з чаго можна зраб?ць вывад, што ён бы? цеплакро?ным . ?дэя цеплакро?насц? прымушала перагледзець старыя ?я?ленн? не тольк? пра ф?з?ялог?ю , але ? пра паводз?ны дыназа?ра?, чаму з’яв?л?ся пацвярджэнн? ? 1979 годзе, кал? был? атрыманы доказы бацько?скага ?нстынкту ? сацыяльных паводз?н яшчара? (выседжванне, абарона ? выкормл?ванне дз?цянят). Нарэшце, пара?нанне верхн?х канечнасцей дэйнан?ха з крылом птушк? прымус?ла меркаваць ?х бл?зкасць ? паходжанне птушак ад дыназа?ра? (або нават наогул прыналежнасць да гэтага надатраду), чаму доказам стала пасля адкрыццё слядо? апярэння ? рада дыназа?ра?. У 2005 годзе навуко?цам удалося выдзял?ць калаген з захаваных мякк?х ткан?н тыраназа?ра [5] , ? выкарыстаць яго х?м?чны саста? як яшчэ адз?н доказ сваяцтва дыназа?ра? з сучасным? птушкам? [6] .

Сённяшн? час [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Статуя мегалаза?ра ? Лондане

Шэраг навуко?ца? сцвярджае, што каля трэц? ап?саных в?да? дыназа?ра? не ?снавала. За раней невядомых яшчара? навуко?цы прымал? ?жо ап?саных дыназа?ра? на розных стадыях разв?цця. Праведзенае маштабнае даследаванне ?ншым? навуко?цам? паказала, што амаль 50 працэнта? ус?х в?да? дыназа?ра? был? названы няправ?льна [7] .

У цяперашн? час наз?раецца дзве проц?леглыя тэндэнцы? ? с?стэматыцы дыназа?ра?. У той час як адны палеантолаг? працягваюць драбненне ?снуючых таксона? , вылучаючы па тых ц? ?ншых прыкметах новыя роды ? в?ды з ужо ?снуючых, ?ншыя ?х калег? ставяць пад сумненне карэктнасць раней ап?саных в?да?. Так, у 2007 годзе Джэк Хорнер апубл?кава? артыкул, у як?м выказва?, што дракарэкс Хогвартса , стыг?молах калючы ? пах?цэфалаза?рыд з’я?ляюцца трыма розным? ?зроставым? стадыям? аднаго в?ду. У 2009 годзе Джэк Хорнер пры вывучэнн? чэрапа нанатырануса заключы?, што гэты дыназа?р на самай справе з’я?ляецца маладым тыраназа?рам . У 2010 годзе ? выданн? Journal of Vertebrate Paleontology выйша? артыкул палеантолага? з Дзяржа?нага ?н?верс?тэта Мантаны (Montana State University), дзе таксама гаворыцца, што трыцэратапс ? тараза?р ёсць розныя стады? росту асоб?н аднаго в?ду. У тым жа годзе ?ншыя навуко?цы з Ельскага ?н?верс?тэта ап?сал? новы род дыназа?ра? ? махацэратапс , косц? якога раней прыл?чвал? да казмаза?ра [8] .

Паходжанне ? эвалюцыя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Продк? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Па?зуны насялял? Зямлю яшчэ да з’я?лення дыназа?ра?. Лапы ? ?х был? размешчаны па баках тулава, як у большасц? сучасных яшчарак. ?м на змену прыйшл? продк? дыназа?ра? ? архаза?ры (≪пануючыя яшчары≫). З’я?ленне архаза?ра? ?шло паралельна з масавым, але не по?ным, вым?раннем тэрапс?да? на мяжы перыяда? перм? ? трыяса , якое нас?ць назву Масавае пермскае вым?ранне . У пачатку трыясавага перыяду ?зн?кла мноства новых в?да?.

Важнейшыя разв?тыя прыкметы ранн?шн?х дыназа?ра?, як?я адсутн?чал? ? большасц? тэкадонта? , был? звязаны са станов?шчам цела ? характарам руху. Задн?я канечнасц? стал? практычна вертыкальным?, а ?хняя да?жыня ? пара?нанн? з больш каротк?м? пярэдн?м? канечнасцям? дазваляе зраб?ць вывад аб хаджэнн? на дзвюх нагах [9] . Вышэйшыя формы тэрапс?да? па сваёй арган?зацы? был? вельм? бл?зк?я да аднапраходных млекакормячых ?, па некаторых меркаваннях, мел? по?сць [10] ? малочныя залозы . Рапто?ны заняпад тэраморфа? ? роскв?т ≪сапра?дных яшчара?≫ ? адна з самых ?нтрыгуючых загадак палеанталог??.

Дыназа?ры адх?л?л?ся ад сва?х продка? архаза?ра? прыкладна праз 20 м?льёна? гадо? пасля Масавага пермскага вым?рання, якое зн?шчыла прыбл?зна 95 % усяго жыцця на Зямл? [11] . На сённяшн? дзень астанк? самых старажытных дыназа?ра? маюць узрост каля 230 м?льёна? гадо?. Аднак у 2010 годзе група амерыканск?х, нямецк?х ? па?днёваафрыканск?х палеантолага? прадстав?ла ? навуковым свеце сумесную працу, згодна з якой першыя дыназа?ры засялял? Зямлю на некальк? м?льёна? гадо? раней, чым было прынята л?чыць. Свае высновы яны зраб?л? праанал?зава?шы астанк? новага дыназа?рападобнага па?зуна Asilisaurus kongwу , як? з’я?ляецца роднасным да дыназа?ра в?дам, як? жы? 245?240 млн гадо? назад. Навуко?цы л?чаць, што ?жо ? гэты час адрозненн? пам?ж Dinosauriformes ? самым? ранн?м? дыназа?рам? был? ?стотным?, так?м чынам, агульны продак дыназа?ра? аддзял??ся ад групы Ornithodira ?стотна раней, чым л?чылася [12] .

Па адной з г?потэз, абодва атрады дыназа?ра? упершыню з’яв?л?ся на тэрыторы? сучаснай Па?днёвай Амерык? ? затым распа?сюдз?л?ся па ?сёй Панге? на працягу трыясавага перыяду з 230 да 199 м?льёна? гадо? назад [13] [14] .

Першыя дыназа?ры [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Шк?леты эрэраза?ра ? эараптара

Адным з самых ранн?х вядомых на сённяшн? дзень дыназа?ра? л?чыцца Staurikosaurus , як? жы? 228 млн гадо? назад, частковы шк?лет якога бы? знойдзены ? адкладах сярэдняга трыясавага перыяду на тэрыторы? сучаснай Браз?л?? . Вял?кая галёначная косць гэтага дыназа?ра была да?жэйшая за сцегнавую , што характэрна для бегаючых жывёл, косц? канечнасцей был? полым?. У 1963 годзе бы? ап?саны эрэраза?р , выя?лены ? адкладах позняга трыяса на па?ночным захадзе Аргенц?ны . З-за фрагментарнасц? астанка? дакладная яго клас?ф?кацыя была не вызначана. Тольк? пасля таго як у 1988 годзе бы? выя?лены больш по?ны шк?лет з чэрапам, ён у асно?ным бы? клас?ф?кава?ся як прым?ты?ны тэрапод [15] . Выя?лены на тэрыторы? сучаснай Мекс?к? Tawa hallae , пацвердз?? сувязь эрэраза?ра з больш позн?м? тераподам? [16] . Эрэраза?р дасяга? да?жын? 4 метра? ? ваг? 200?250 к?лаграм. Чэрап бы? до?г? ? вузк?, не ме? прыкмет характэрных для больш позн?х тэрапода?, будова задн?х канечнасцей таксама характэрна для ранн?х дыназа?ра?. Праз чатыры гады пасля адкрыцця эрэраза?ра, у Аргенц?не бы? знойдзены шк?лет яшчэ аднаго старажытнага дыназа?ра ? эараптара [17] . Вонкава ён бы? падобны на ?ншых па?зуно?, але асабл?васц? касцей ? зубо? дазвол?л? аднесц? яго да прым?ты?ных тэрапода? [18] . Палеантолаг? мяркуюць, што эараптар нагадвае агульнага продка ?с?х дыназа?ра? [19] . Кал? гэтыя здагадк? дакладныя, то грунтуючыся на яго рысах, можна казаць, што першыя дыназа?ры был? маленьк?м?, двухног?м? драпежн?кам? [20] . Знаходк? прым?ты?ных, падобных да дыназа?ра арн?тадз?ра?, як Marasuchus ? Lagerpeton падтрымл?ваюць гэтыя здагадк?; анал?з акамянеласцей дадзеных па?зуно? сапра?ды кажа аб ?х малых памерах ? хаджэнн? на дзвюх нагах.

Самай першай вядомай групай птукатазавых дыназа?ра? з’я?ляюцца Fabrosauridae . Самы ранн? з ?х ? п?заназа?р , выя?лены ? пародах верхняга трыяса на тэрыторы? сучаснай Аргенц?ны. Лепш за ?сё з Fabrosauridae вывучаны род Lesothosaurus , з Па?днёвай Афрык?. Як ? ?се ?ншыя фабраза?рыды, ён дасяга? у да?жыню каля 1 метра. Будова задн?х канечнасцей характэрна для б?педальных жывёл, вял?кая галёначная косць як?х значна да?жэйшая за сцегнавую. Некаторыя частк? шк?лета падобныя да ?ншых дыназа?ра? ранн?шн?х тэрапода?, але тазавыя косц? ? будова чэрапа ? зубо? ужо маюць прыкметы птушкатазавых дыназа?ра?.

На самых ранн?х этапах эвалюцы? дыназа?ра?, зямля была заселена розным? в?дам? архаза?ра? ? тэрапс?да?, так?х як этаза?ры , цынадонты , дыцынадонты , арн?тазух?ды , рынхаза?ры ? ?ншыя. В?даць, у канцы трыяса дыназа?ры вытрымал? до?гую канкурэнцыю з гэтым? жывёлам?, перш чым перамагл? ? дасягнул? роскв?ту. Некаторыя навуко?цы, аднак, мяркуюць, што пануючае станов?шча дыназа?ра? было атрымана не стольк? перавагай над ?ншым? жывёлам?, кольк? выпадковасцю. У карн?йск?м веку дыназа?ры не адзначал?ся ?стойл?вым павел?чэннем у разнастайнасц? ? л?ку, кал? б яны, канкуруючы, займал? месцы ?ншых груп жывёл. Замест гэтага, яны был? вельм? рэдк?м?, складаючы тольк? 1?2 % ад агульнай жывёльнай фа?ны . У нарн?йск?м веку , пасля зн?кнення некальк?х ?ншых груп, яны стал? ?стотным? кампанентам? фа?ны, складаючы ?жо 50?90 % жывых ?стот [21] . Каля 200 м?льёна? гадо? назад адбылося Трыясава-Юрскае вым?ранне . Гэтая падзея канчаткова вызвал?ла экалаг?чныя месцы, адкры?шы магчымасць разв?цца пачынаючы з Юрскага перыяду так?м групам, як Crocodylomorpha , птэраза?ра?, млекакормячым , чарапахам ? дыназа?рам [22] .

Клас?ф?кацыя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Розн?ца ? будове тазавых касцей Птушкатазавых ? Яшчаратазавых дыназа?ра?
Тазавыя косц? птушкатазавых дыназа?ра? Тазавыя косц? яшчаратазавых дыназа?ра?

Марфалог?я ? характарыстык? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

На сённяшн? дзень адкрыта вял?кая в?давая разнастайнасць дыназа?ра?. Адны з ?х перамяшчал?ся на дзвюх нагах, ?ншыя был? чацвераног?м?, а так?я в?ды, як амаза?р ? ?гуанадон , магл? лёгка перамяшчацца, як на двух, так ? на чатырох нагах. Мног?я з ?х валодал? характэрным? асабл?васцям?, так?м як касцяная браня ( анк?лаза?р ) ? рагавыя пласц?ны ( стэгаза?р ) па ?с?м тулаве, рог? ( трыцэратапс ) ц? грабян? на галовах ( параза?ролаф ). Нягледзячы на тое, што дыназа?ра? часта прадста?ляюць як жывёл вял?к?х памера?, мног?я з ?х был? ростам з сучаснага чалавека , а некаторыя не перавышал? памера? сучасных като?. У цяперашн? час адным з самых маленьк?х дыназа?ра? з’я?ляецца Hesperonychus elizabethae як? жы? у Па?ночнай Амерыцы ? бы? ап?саны ? 2009 годзе. У да?жыню ён бы? 50 см, важы? каля 2 кг. Харчава?ся, в?даць, насякомым? , дробным? млекакормячым? ? дз?цянятам? дыназа?ра?. У 2008 годзе бы? ап?саны ?ншы в?д дыназа?ра, Albertonykus borealis , як? таксама жы? у Па?ночнай Амерыцы ? магчыма дасяга? меншага памеру, чым Hesperonychus , аднак аф?цыйна паведамляць пра як?я-небудзь факты палеантолаг? не спяшаюцца, бо выя?леных слядо? м?н?-дыназа?ра недастаткова для сур’ёзных зая?лення?.

Па сучасных ацэнках адной з самых буйных драпежных жывёл, як?я жыл? на Зямл? , з’я?ляецца сп?наза?р , як? пера?зыходз?? па памерах нават тыраназа?ра-рэкса . Па гэтых ацэнак у да?жыню ён склада? каля 16-18 метра?, у вышыню 8 метра?. Уздо?ж сп?ны ? яго была расцягнутая скура ? выглядзе ветразя вышынёй 1,8 метра. ?ншым? буйным? тэраподам? з’я?ляюцца г?ганатаза?р ? кархарадантаза?р , як?я дасягал? ? да?жыню каля 13 метра?. Самы вядомы ? сучаснай культуры драпежны дыназа?р ? тыраназа?р, як? не вельм? моцна саступа? гэтым в?дам па сва?х памерах. Найбольшы ? по?ны яго шк?лет дасяга? у да?жыню 12,8 метра?, а па некаторых дадзеных ? зус?м мог дасягаць у да?жыню да 15 метра? [23] .

У 1970 годзе ? Мангол?? был? раскапаны пярэдн?я канечнасц? дэйнахэйруса да?жынёй амаль 2,5 метры. З прычыны невял?кай колькасц? астанка?, агульная да?жыня дыназа?ра невядомая. Па знойдзеных канечнасцях навуко?цы мяркуюць, што ? да?жыню дэйнахэйрус мог дасягаць 20 метра?. Кал? ?х ацэнк? дакладныя, гэты дыназа?р можа стаць самым буйным драпежн?кам, знойдзеным навуко?цам?. У сакав?цк?м нумары за 2011 год публ?кацы? браз?льскай акадэм?? навук Anais da Academia Brasileira de Ciencias бы? надрукаваны артыкул [24] , прысвечаная знаходцы ? 2005 годзе м?жнароднай палеанталаг?чнай экспедыцы? ? Анголе , прыкладна ? 70 к?ламетрах на по?нач ад Луанды , акамянелых рэштак правай пярэдняй канечнасц? новага вял?кага (каля 13 метра? у да?жыню) дыназа?ра ? за?рапода .

Асабл?васц? будовы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Дыназа?ры злучал? ? сабе ?ласц?васц? некальк?х зараз адасобленых груп жывёльнага царства: яшчарак , кракадз?ла? , млекакормячых ? птушак . ?х чэрап у цэлым бы? устроены па тыпу яшчарак, але кожны зуб змяшча?ся ? асобнай ячэйцы, як у кракадз?ла?, з ?м? ж збл?жае дыназа?ра? ? бледны скураны ц? касцявы панцыр, як?м было пакрыта тулава ? некаторых рода?. З млекакормячым? дыназа?ра? збл?жае будова трубчастых касцей з шырок?м? каналам?, напо?неным? мазгавым рэчывам , будова нязграбных сустава? пальца? ? крыжавой косц? ; нарэшце, па будове таза ? задн?х канечнасцей яны больш за ?сё набл?жаюцца да птушак.

Вым?ранне [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Асно?ны артыкул: Вым?ранне дыназа?ра?
Астэро?д  ? адна з магчымых прычын зн?кнення дыназа?ра?.
Гасторн?с  ? першы нашчадак дыназа?ра? пасля ?х вым?рання.
Тытан?с  ? позн? нашчадак дыназа?ра? пасля ?х вым?рання.

Дыназа?ры вымерл? ? канцы мелавога перыяду , каля 65 м?льёна? гадо? назад. Ц? было гэта вым?ранне паступовым ц? рапто?ным [25] , у наш час ? прадмет спрэчак; адз?нага пункта гледжання няма.

Вым?ранне дыназа?ра? было тольк? часткай так званага ≪вял?кага вым?рання≫, якое мела месца ? той жа час: разам з дыназа?рам? вымерл? марск?я рэптыл?? ( мазаза?ры ? плез?яза?ры ) ? лятучыя яшчары , шматл?к?я малюск?, у тым л?ку аман?ты , белемн?ты ? мноства дробных водарасцей. Усяго заг?нула 16 % сямейства? марск?х жывёл (47 % рода? марск?х жывёл) ? 18 % сямейства? сухапутных пазваночных.

Паводле адной з г?потэз, прычынай ≪вял?кага вым?рання≫ ста? удар астэро?да або каметы ? раёне мекс?канскага па?вострава Юкатан [26] , але ?снуюць ? ?ншыя г?потэзы.

Крын?цы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

  1. ↑ Owen, R. (1842). ≪Report on British Fossil Reptiles.≫ Part II. Report of the British Association for the Advancement of Science, Plymouth, England.
  2. ↑ ≪Liddell-Scott-Jones Lexicon of Classical Greek≫
  3. ↑ Farlow, J.O., and Brett-Surman, M.K. (1997). ≪Preface≫. in Farlow, J.O., and Brett-Surman, M.K. (eds.). The Complete Dinosaur. Indiana University Press. pp. ix-xi. ISBN 0-253-33349-0 .
  4. ↑ В. Р. Алифанов. ≪Небесные драконы, допотопные грешники и змеи Ирландии≫ Арх?вавана 9 кастрычн?ка 2006. . vivovoco.rsl.ru
  5. ↑ Найдены мягкие ткани тиранозавра? . BBC Russian.com (руск.)
  6. ↑ Коллаген из костей динозавров ? это уже реальность . elementy.ru
  7. ↑ Треть известных видов динозавров предложили упразднить . lenta.ru
  8. ↑ Возможно, что трицератопс и торозавр ? это один и тот же динозавр / Палеонтологический портал Аммонит.ру
  9. ↑ Роберт Кэрролл, ≪Палеонтология и эволюция позвоночных≫, М. : Мир, 1992 ISBN 5-03-001819-0
  10. ↑ Кирилл Еськов, ≪История Земли и жизни на ней: От хаоса до человека≫ Арх?вавана 13 мая 2007. , М: НЦ ЭНАС, 2004. ISBN 5-93196-477-0 (руск.)
  11. ↑ Kump LR, Pavlov A & Arthur MA (2005). ≪Massive release of hydrogen sulfide to the surface ocean and atmosphere during intervals of oceanic anoxia≫. Geology 33 (5): 397?400.
  12. ↑ S. J. Nesbitt, C. A. Sidor, R. B. Irmis, K. D. Angielczyk, R. M. H. Smith and L. A. Tsuji. 2010. ≪Ecologically distinct dinosaurian sister group shows early diversification of Ornithodira≫. Nature 464:95-98
  13. ↑ Nesbitt, S. J.; Smith, N. D.; Irmis, R. B.; Turner, A. H.; Downs, A. & Norell, M. A. (2009). ≪A complete skeleton of a Late Triassic saurischian and the early evolution of dinosaurs≫. Science 326 (5959): 1530?1533
  14. ↑ Радз?май дыназа?ра? з’я?ляецца Па?днёвая Амерыка (руск.)
  15. ↑ ≪Dinosauria≫ Арх?вавана 21 жн??ня 2009. . Dinoweb.narod.ru
  16. ↑ Палеонтологи обнаружили одного из самых первых динозавров. Lenta.ru
  17. ↑ Sereno P. C., Forster C. A., Rogers R. R. and Monetta A. M. 1993. ≪Primitive dinosaur skeleton from Argentina and the early evolution of Dinosauria≫. Nature 361:64-66.
  18. ↑ ≪Theropoda: Eoraptor≫ Арх?вавана 29 л?стапада 2007. . dinoweb.narod.ru
  19. ↑ Sereno PC (1999). ≪The evolution of dinosaurs≫. Science 284 (5423): 2137?2147.
  20. ↑ Sereno, P.C.; Forster, Catherine A.; Rogers, Raymond R.; Monetta, Alfredo M. (1993). ≪Primitive dinosaur skeleton from Argentina and the early evolution of Dinosauria≫. Nature 361: 64-66.
  21. ↑ Brusatte, S.L.; Benton, MJ; Ruta, M; Lloyd, GT (2008). ≪Superiority, competition, and opportunism in the evolutionary radiation of dinosaurs≫. Science 321 (5895): 1485?1488.
  22. ↑ Benton, Michael J. (2004). ≪Origin and relationships of Dinosauria≫. in Weishampel, David B.; Dodson, Peter; and Osmolska, Halszka (eds.). The Dinosauria (2nd ed.). Berkeley: University of California Press. pp. 7?19.
  23. ↑ Erickson, Gregory M.; Makovicky, Peter J.; Currie, Philip J.; Norell, Mark A.; Yerby, Scott A.; & Brochu, Christopher A. (2004). ≪Gigantism and comparative life-history parameters of tyrannosaurid dinosaurs≫. Nature 430 (7001): 772?775.
  24. ↑ Octavio Mateus, Louis L. Jacobs, Anne S. Schulp, Michael J. Polcyn, Tatiana S. Tavares, Andre Buta Neto, Maria Luisa Morais and Miguel T. Antunes. Angolatitan adamastor . A new sauropod dinosaur and the first record from Angola
  25. ↑ Science, Vol 254, Issue 5033, 835?839 PM Sheehan, DE Fastovsky, RG Hoffmann, CB Berghaus, and DL Gabriel. Sudden extinction of the dinosaurs: latest Cretaceous, upper Great Plains, USA
  26. ↑ Б?Б?С?: ≪Дыназа?ры вымерл? з-за падзення астэро?да≫

Спасылк? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Узята з " https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Дыназа?ры&oldid=4562507 "