Аз?я

Прав?ць спасылк?
Зьвестк? зь В?к?пэды? ? вольнай энцыкляпэды?
Аз?я на мапе сьвету

Аз?я  ? найвял?кшая частка сьвету , утварае разам з Э?ропай мацярык Э?раз?ю . Плошча ? каля 43,4 млн км². Насельн?цтва на 2021 год ? 4695 млн чал. [1]

Межы [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Зьмяшчаецца ? асно?ным ва ?сходн?м па?шар’? (выключэньнем зья?ляецца Чукоцк? па?востра? ), да по?нач ад экватару . Мяжу з Э?ропай звычайна праводзяць па ?сходн?м падножжы Уральск?х гор , Мугаджарыям , рацэ Эмба , далей па Касьп?йск?м моры , рацэ Кура , Сурам?йск?м перавале, рацэ Рыон?, па Чорным ? Мармуровым морах, прал?вах Басфор ? Дарданэлы [2] . З Афрыкай Аз?я злучаная Суэцк?м каналам , ад Па?ночнай Амэрык? яе адлучае вузк? Берынга? прал?? . Геаграф?чныя каардынаты крайн?х пункта? гл. у падзеле ≪ #Асно?ныя геаграф?чныя зьвестк? ≫.

Зялёная вобласьць ? Э?ропа; пурпурная/шэрая ? Аз?я; A/B/C ? альтэрнаты?ныя азначэньн? межа?

Тры дадатковыя л?н?? на карце дэманструюць альтэрнаты?ныя, большай часткай негеаграф?чныя, азначэньн? межа?:

  • Л?н?я A  ? праходз?ць па вяршынях Уральск?х гор ?, далей, па рацэ ?рал
  • Л?н?я B  ? праходз?ць па Кума-Манычской западз?не ?, далей, па Азо?ск?м моры
  • Л?н?я C  ? па водападзеле Ка?каск?х гор

Геапал?тычная мяжа Аз?? некальк? адрозьн?ваецца ад прыроднай. Яе праводзяць па ?сходн?х межах Архангельскай вобласьц? , рэспубл?к? Ком? , Сьвярдло?скай ? Курганскай абласьцей , па мяжы Расе? ? Казахстана . На Ка?казе геапал?тычная мяжа Аз?? супадае з расейска- азэрбайджанскай ? расейска- груз?нскай межам?.

Аз?я амываецца Па?ночным Ледав?тым , ?ндыйск?м ? Ц?х?м ак?янам? , а таксама ? на захадзе ? унутранамацярыковым? морам? Атлянтычнага ак?яна ( Азо?ск?м , Чорным , Мармуровым , Эгейск?м , М?жземным ). Пры гэтым маюцца шырок?я вобласьц? ?нутранага сьцёку ? басэйны Касьп?йскага ? Аральскага мора? , азёры Балхаш ? ?нш. Возера Байкал , якое па аб’ёме зьмяшчэньня прэснай вады пера?зыходз?ць усе азёры сьвету; у Байкале зьмяшчаецца 20% сусьветных запаса? прэснай вады (без ул?ку ледав?ко? ). Мёртвае мора зья?ляецца самай глыбокай у сьвеце тэктан?чнай западз?най (-430 мэтра? н?жэй за узровень мора ). Узьбярэжжа Аз?? ? цэлым разьдзелена адносна слаба, вылучаюцца буйныя па?астравы ? Малая Аз?я , Араб?йская , ?ндастан , Карэйская , Камчатка , Чукотка , Таймыр ? ?нш. Каля бераго? Аз?? ? буйныя астравы ( Вял?к?я Зондзк?я , Новасыб?рск?я , Сахал?н , Па?ночная Зямля , Тайвань , Ф?л?п?нск?я , Хайнань , Шры-Ланка , Японск?я ? ?нш.), як?я займаюць у сукупнасьц? плошчу больш за 2 млн км² [2] .

У падмурку Аз?? ляжаць чатыры вял?зныя плятформы ? Араб?йская, ?ндыйская , К?тайская ? Сыб?рская . Да 3/4 тэрыторы? гэтай частк? сьвету займаюць горы ? плоскагор’? [2] . Усходняя Аз?я ? раён акты?нага вулькан?зму . Аз?я багатая разнастайным? карысным? выкапням? (асабл?ва ? пал??на-энэргетычнай сырав?най).

Кл?мат [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

На тэрыторы? Аз?? прадста?леныя амаль усе тыпы кл?мату  ? ад арктычнага на крайняй по?начы да экватарыяльнага на па?днёвым усходзе [2] . Ва ?сходняй ? Па?днёва-?сходняй Аз?? кл?мат мусонны (у межах Аз?? знаходз?цца самае в?льготнае месца Зямл? ? Чэрапунджы), у той час як ва ?сходняй Сыб?ры  ? рэзка кантынэнтальны , а на ра?н?нах Цэнтральнай, Сярэдняй ? Заходняй Аз?? ? па?пустэльны ? пустэльны . Важную ролю ? жыцьц? по?начы Аз?? гуляе вечная мерзлата , якая пакрывае звыш за 10 млн км².

Аз?я з космасу

Ф?зыка-геаграф?чнае раянаваньне [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

У Аз?? прынята вылучаць наступныя ф?зыка-геаграф?чныя раёны [2] :

Кра?ны Аз?? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

У Аз?? на дадзены момант знаходз?цца 55 кра?н (зь як?х 7 транскантынентальных кра?н ? адна часткова прызнана незалежнай), адна кра?на падтрымл?ваецца некальк?м? кра?нам? на дыпляматычным узро?н? ? 2 залежныя тэрыторы? .

Частка Герб Кра?на Плошча (км²) Насельн?цтва Дата ацэнк? колькасьц? насельн?цтва Стал?ца
Па?ночная Сьцяг Расеі Расея Т 17 098 246 145 478 097 1.1.2022 [3] Масква
Цэнтральная Сьцяг Казахстану Казахстан Т 2 724 900 19 967 964 1.10.2023 [4] Астана
Сьцяг Кыргыстану Кыргыстан 199 951 7 100 000 1.9.2023 [5] Б?шкек
Сьцяг Таджыкістану Таджык?стан 143 100 10 077 600 1.1.2023 [6] Душанбэ
Сьцяг Туркмэністану Туркмэн?стан 488 100 6 342 000 2021 [1] Ашгабад
Сьцяг Узбэкістана Узбэк?стан 447 400 36 599 764 1.10.2023 [7] Ташкент
Заходняя
( Бл?зк? ?сход ) 		Сьцяг Злучаных Арабскіх Эміратаў Аб’яднаныя Арабск?я Эм?раты 83 600 9 282 410 31.12.2020 [8] Абу Даб?
Сьцяг Азэрбайджану Азэрбайджан Т [a] 86 600 10 156 366 1.1.2021 [9] Баку
Сьцяг Аману Аман 309 500 4 527 446 31.12.2021 [10] Маскат
Сьцяг Армэніі Армэн?я Т 29 743 2 976 800 2022 [11] Ерэван
Сьцяг Бахрэйну Бахрэйн 785 1 501 635 17.3.2020 (перап?с) [12] Манама
Сьцяг Грузіі Груз?я Т [b] 69 700 3 736 357 2023 [13] Тб?л?с?
Сьцяг Емэна Емэн 555 000 32 982 000 2021 [1] Сана
Сьцяг Ізраілю ?зра?ль 20 770 9 450 000 30.12.2021 [14] Ерусал?м  ? фактычна
Тэль-Ав??  ? прызнаецца ААН
Сьцяг Ірану ?ран 1 648 195 85 350 820 4.11.2023 [15] Тэгеран
Сьцяг Іраку ?рак 438 317 41 190 700 2021 [16] Багдад
Сьцяг Катару Катар 11 586 2 799 202 2019 [17] Доха
Сьцяг Кіпру К?пр [c] 9251 904 700 2021 [18] Н?кас?я
Сьцяг Кувэйту Кувэйт 17 818 4 670 000 2023 [19] Кувэйт
Сьцяг Лібану Л?бан 10 452 5 593 000 2021 [1] Бэйрут
Сьцяг Палестыны Палестына [d] 6020 5 483 450 1.7.2023 [20] Рамала , Газа  ? фактычна
Усходн? Ерусал?м  ? дэ-юрэ
Сьцяг Саудаўскай Арабіі Сауда?ская Араб?я 2 149 690 32 175 224 2022 (перап?с) [21] Рыяд
Сьцяг Сырыі Сырыя 185 180 21 324 000 2021 [1] Дамаск
Сьцяг Турэччыны Турэччына Т 23 764 85 279 553 2022 [22] Анкара
Сьцяг Ярданіі Ярдан?я 89 342 11 512 366 4.11.2023 [23] Аман
Па?днёвая Сьцяг Аўганістану А?ган?стан 652 864 40 099 000 2021 [1] Кабул
Сьцяг Банглядэш Банглядэш 148 460 165 158 616 2022 (перап?с) [24] Дака
Сьцяг Бутану Бутан 38 394 876 181 2023 [25] Тх?мпху
Сьцяг Індыі ?ндыя 3 287 263 1 375 586 000 2022 [26] Нью-Дэл?
Сьцяг Мальдыўскіх выспаў Мальды?ск?я астравы 300 382 751 13.9.2022 (перап?с) [27] Мале
Сьцяг Нэпалу Нэпал 147 181 29 164 578 2021 (перап?с) [28] Катманду
Сьцяг Пакістану Пак?стан 881 913 241 499 431 2023 (перап?с) [29] ?сламабад
Сьцяг Шры-Ланкі Шры-Ланка 65 610 22 156 000 2021 [30] Шры-Джаявардэнэпура-Катэ
Усходняя Сьцяг Ганконгу Ганконг (залежная тэрыторыя К?тая ) 2755 7 472 600 31.12.2022 [31] ?
Сьцяг КНДР Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубл?ка (Па?ночная) 120 540 26 072 217 2023 [32] Пхэньян
Сьцяг Кітаю К?тай [e] 9 596 961 1 411 750 000 31.12.2022 [33] Пэк?н
Сьцяг Макао Макао (залежная тэрыторыя К?тая ) 31 678 800 1.7.2023 [34] ?
Сьцяг Манголіі Мангол?я 1 564 110 3 457 548 31.12.2022 [35] Улан-Батар
Сьцяг Паўднёвай Карэі Рэспубл?ка Карэя (Па?днёвая) 100 210 51 439 038 31.12.2022 [36] Сэул
Сьцяг Тайваня Рэспубл?ка К?тай (Тайвань) [f] 36 193 23 404 300 2023 [37] Тайбэй
Сьцяг Японіі Япон?я 377 976 124 340 000 1.10.2023 [38] Ток?ё
Па?днёва-?сходняя Сьцяг Брунэю Брунэй 5765 445 400 2022 [39] Бандар-Сэры-Бэгаван
Сьцяг Віетнаму В?етнам 331 212 97 446 800 2021 [1] Ханой
Сьцяг Тымор-Лешці Усходн? Тымор 14 919 1 317 780 2021 [40] Дыл?
Сьцяг Інданэзіі ?нданэз?я Т 1 904 569 272 229 372 2021 [41] Джакарта
Сьцяг Камбоджы Камбоджа 181 035 15 552 211 13.3.2019 (перап?с) [42] Пнампэнь
Сьцяг Лаосу Лаос 236 800 7 443 000 2022 [43] В?енцьян
Сьцяг Малайзіі Малайз?я 330 803 33 400 000 1.7.2023 [44] Куала Лумпур
Сьцяг М'янмы М'янма 676 578 55 294 979 2021 [45] Найп’?да
Сьцяг Сынгапуру Сынгапур 728 5 917 600 2023 [46] ?
Сьцяг Тайлянду Тайлянд 513 120 66 090 475 2022 [47] Бангкок
Сьцяг Філіпінаў Ф?л?п?ны 300 000 110 742 140 4.11.2023 [48] Ман?ла

Т  ? транскантынентальная кра?на.

Насельн?цтва [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Для Аз?? характэрныя вельм? высок?я сярэднегадавыя тэмпы росту колькасьц? насельн?цтва (па гэтым паказчыку Аз?я саступае тольк? Афрыцы ); у апошн? час яны, аднак, некальк? зьн?з?л?ся ? складаюць 1,3%. У Аз?? пражывае больш за 60% усяго чалавецтва. У сукупнасьц? К?тай ? ?ндыя даюць 40% сусьветнай колькасьц? насельн?цтва. 6 дзяржава? маюць больш за 100 млн жыхаро? (апроч названых вышэй ? ?нданэз?я , Пак?стан , Бан?лядэш ? Япон?я ).

У Аз?? жывуць прадста?н?к? трох гало?ных рас чалавецтва ? мангало?днай ( к?тайцы ? ?нш.), э?рапео?днай (народы Заходняй Аз??) ? экватарыяльнай (некаторыя народы Па?днёвай ? Па?днёва-?сходняй Аз??). Этн?чны склад насельн?цтва Аз?? вельм? разнастайны.

У Аз?? зарадз?л?ся шматл?к?я старажытныя цыв?л?зацы? ? к?тайская , ?ндыйская , сярэднеаз?яцкая, баб?лёнская ? ?нш. Спрыяльныя для земляробства раёны Па?днёвай ? Па?днёва-?сходняй Аз?? дал? пачатак шматл?к?м сучасным народам.

Асно?ныя геаграф?чныя зьвестк? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

Плошча: 43 475 тыс. км² (уключаючы абток?)
Плошча абтока?: 2000 тыс. км²
Сярэдняя вышыня над узро?нем мора: 960 мэтра?
Найбольшая вышыня над узро?нем мора: 8848 мэтра? (г. Эвэрэст )
Найменшая вышыня над узро?нем мора: ?430 мэтра? (узровень Мёртвага мора )
Скрайн? па?ночны пункт: мыс Чалюск?н
77° 43' па?н. ш.
104° 18' у. д.
Скрайн? па?днёвы пункт: мыс П?яй
1° 16' па?н. ш.
103° 30' у. д.
Скрайн? заходн? пункт: мыс Баба
39° 29' па?н. ш.
26° 10' у. д. [2]
Скрайн? ?сходн? пункт: мыс Дзяржнёва
66° 05' па?н. ш.
169° 40' з. д.

За?ваг? [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

  1. ^ Разам з сэпаратыскай тэрыторыяй Нагорны Карабах .
  2. ^ Разам з сэпаратыск?м? тэрыторыям? Абхаз?я ? Па?днёвая Асэтыя .
  3. ^ Без тэрыторыя? Па?ночнага К?пра ? Акратыры ? Дэкел?я .
  4. ^ Прызнаецца 138 кра?нам?-сябро?кам? ААН .
  5. ^ Без ул?ку Макао , Ганконгу ? Тайваню .
  6. ^ К?тайская Народная Рэспубл?ка дагэтуль не прызнала незалежнасьць Рэспубл?к? К?тай.

Крын?цы [ рэдагаваць | рэдагаваць крын?цу ]

  1. ^ а б в г д е ё World Population Prospects - Population Division   (анг.) . United Nations.
  2. ^ а б в г д е Алексеева Н. Н., Гатинский Ю. Г. и др. АЗИЯ Большая российская энциклопедия. Электронная версия (2018)   Праверана 3 л?стапада 2023 г.
  3. ^ Russia's population has declined - Daily News
  4. ^ Agency for Strategic planning and reforms of the Republic of Kazakhstan Bureau of National statistics - Main   (анг.)   Праверана 3 л?стапада 2023 г.
  5. ^ Национальный статистический комитет Кыргызской Республики - Статистика Кыргызстана   (рас.)   Праверана 3 л?стапада 2023 г.
  6. ^ Агентии омори назди Президенти ?ум?урии То?икистон / Агентии омори назди Президенти ?ум?урии То?икистон   Праверана 3 л?стапада 2023 г.
  7. ^ Agency of statistics under the President of the Republic of Uzbekistan   (анг.)
  8. ^ Statistics by Subject   (анг.)
  9. ^ Az?rbaycan ?halisinin sayı acıqlanıb   (азэрб.) . Yeniavaz (16 лютага 2022).
  10. ^ ?????? ???????   (ар.)   Праверана 3 л?стапада 2023 г.
  11. ^ Time series   (анг.) . Statistical Committee of the Republic of Armenia.
  12. ^ Population by Sex, Age Groups and Religion - Census 2020   (анг.) . Bahrain Open Data Portal.
  13. ^ Demographic Portal   (анг.) . National Statistics Office of Georgia.
  14. ^ Israel's population at nearly 9.5 million as it enters 2022   (анг.) . The Jerusalem Post (30 сьнежня 2021).
  15. ^ Home   (анг.) . Statistical Centre of Iran.  Праверана 4 л?стапада 2023 г.
  16. ^ ???????? ??????????? ????????? - ?????? ??????? ???????
  17. ^ Population and social statistics (PDF)
  18. ^ Population   (анг.) . Republic of Cyprus, Statistical Service.
  19. ^ %4.6 ????? ???? ?????? ≪??? ??????≫
  20. ^ Palastinensische Gebiete: Verwaltungsgliederung (Gebiete und Gouvernements) - Einwohnerzahlen, Grafiken und Karte   (ням.) citypopulation.de
  21. ^ Homepage   (анг.) GASTAT Portal   Праверана 4 л?стапада 2023 г.
  22. ^ The Results of Address Based Population Registration System, 2022   (анг.) . TURKSTAT Corporate.
  23. ^ Home   (анг.) . Department of Statistics Jordan.  Праверана 4 л?стапада 2023 г.
  24. ^ Population & housing census 2022. Preliminary report   (анг.) (PDF)
  25. ^ Bhutan   (анг.) The World Factbook   Праверана 4 л?стапада 2023 г.
  26. ^ Census of India. Population proiections for India and states 2011 - 2036 . ? New Delhi: 2020. ? С. 44.
  27. ^ Total Maldivian population by sex, sex - ratio, and inter-censal annual growth rate, 1911 - 2022   (анг.) (PDF)
  28. ^ National Population and and Housing Census 2021 Results   (анг.) . Government of Nepal. National Statistics Office.
  29. ^ Households, population, household size and annual growth rate   (анг.) (PDF)
  30. ^ Mid-year Population Estimates by District & Sex, 2014 - 2023   (анг.) (PDF). Registrar General's Department.
  31. ^ C&SD : Population Estimates   (анг.) . Census and Statistics Department.
  32. ^ Korea, North   (анг.) The World Factbook . CIA.  Праверана 4 л?стапада 2023 г.
  33. ^ Statistical communique of the People's Republic of China on the 2022 national economic and social development   (анг.) . National Bureau of Statistics of China.
  34. ^ Time Series Database -- Statistics and Census Service   (анг.)
  35. ^ Mongolian statistical information service   (анг.) . National statistics office.
  36. ^ Woo Jae-yeon   S. Korean population falls for 3rd consecutive year in 2022   (анг.) // Yonhap News Agency . ? 2023.
  37. ^ National Statistics, Republic of China (Taiwan)-Total Population   (анг.)
  38. ^ Population Estimates Monthly Report   (анг.) . Statistics Bureau.
  39. ^ National Statistics   (анг.) . Department of Economic Planning and Statistics.
  40. ^ Timor-Leste Population and Housing Census 2015 . ? General Directorate of Statistics (GDS) United Nations Population Fund (UNFPA), 2018. ? Т. 9. ? P. 34.
  41. ^ Ditjen dukcapil kemendagri   Праверана 4 л?стапада 2023 г.
  42. ^ General Population Census of Cambodia 2019 . ? Phnom Penh: National Intitute of Statistics Ministry of Planning, 2021. ? P. 19.
  43. ^ Laosis   (анг.) . Lao statistics Bureau.  Праверана 4 л?стапада 2023 г.
  44. ^ Quarterly Demographic Statistics   (анг.) . Department of Statistics Malaysia (9 жн??ня 2023).
  45. ^ Thematic report on population projections for The Union of Myanmar, states/regions, rural and urban areas, 2014 - 2050 . ? Nay Pyi Taw: Ministry of Labour, Immigration and Population, 2017. ? Т. 4-F. ? P. 42.
  46. ^ Population and Population Structure - Latest Data   (анг.) . Department of statistics.  Праверана 4 л?стапада 2023 г.
  47. ^ Number of Population from Registration by Age, Sex and Province 2022   (анг.) (XLSX). National Statistical Office.
  48. ^ Commission on Population and Development   (анг.)   Праверана 4 л?стапада 2023 г.
Атрымана з ≪ https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Аз?я&oldid=2464977 ≫