Macarıstanda
1848-ci il inqilabı
? (
mac.
1848?49-es forradalom es szabadsagharc
) Avropada ba? ver?n
1848-ci il inqilablarından
biri olmaqla yana?ı Habsburq imperiyasının ?razisind? ba? ver?n dig?r inqilablarla da yaxından ?laq?lidir. 1848-ci ild? ba?layan bu inqilab getdikc?
Avstriya imperiyası
il? muharib?y? cevrilmi?di. ?nqilabın liderl?ri
Layo? Ko?ut
,
?andor Petofi
,
??tvan Seceni
v?
Josef Bern
olmu?dur.
[1]
XVIII ?srin son onilliyind? zad?gan hr?katı qism?n d? burjua maraqlarını t?msil edirdi. Lakin tezlikl? XVIII ?srin sonu
fransız burjua inqilabı
v? bunun davamı kimi k?ndli h?r?katı,
Habsburq imperiyasına
daxil olan xorvatlar, srbl?r, rumınlar v? dig?r xalqlarlın gucl?nmi? milli azadlıq h?r?katının yayılmasından qorxuya du?mu? iri Macar zad?ganları, Vena sarayı il? ittifaqa girdil?r. Yalnız az saylı zad?gan v? ziyalılar qrupu burjua islaatlarının kecirilm?sini, t?hkimcilik huququnun l??vini t?l?b edir, olk?nin must?qilliyinin b?rpasına v? respublika elan edilm?sin? calı?ırdılar. Lakin onların h?r?katı xalq kutl?l?rinin h?r?katı il? ba?lı deyildi, qiyam xarakteri da?ıyırdı. 1794-cu ild? ?. Martinovicin r?hb?rlik etdiyi yakobinci t??kilatları a?kar edildi v? 1795-ci ild? numay?nd?l?ri edam edildi.
Macar yakobincil?rinin
f?aliyy?ti macar tarixcil?rinin v? ictimai fikir nemay?nd?l?rinin diqq?tini c?lb edirdi. 1848?1849-cu il inqilabının ideoloqları da onları d?st?kliyirdi.
[2]
Napaleon muharib?l?rind?n sonra, Macar v? Avstriya hakim sinifl?ri arasında munasib?tl?r pisl??di. Macar dovl?t yı?ınca?ının, Avstriya hukum?tinin t?klif etdiyi yeni vergil?ri t?sdiq etm?m?si, onun buraxılmasına g?tirib cıxardı. Sonrakı 13 il ?rzind?
Habsburqlar
, dovl?t yı?ınca?ının ca?rılmasına yol vermir, olk?ni Avstriya m?murları vasit?sil? idar? edirl?r. Bel?likl? Habsburq rejimin? muxalif?td? olan orta zad?ganıar 1825-ci ild? daha mut???kkil xarakter aldılar. Bu yı?ıncaqda, islahatlar u?runda h?r?katın t???bbuskarı, Macarıstanda kapitalist d?yi?iklikl?r proqramının mu?llifi olan
?. Seceni
ilk d?f? cıxı? etdi. Seceni burjua d?yi?iklikl?rinin geni? bir proqramını hazırladı ki, burada da t?hkimciliyin l??vi , biyarın muzdlu ?m?kl? ?v?z edilm?si, sexl?rin l??v olunması, milli s?nayenin geni?l?ndirilm?si, gnei? kredit t??kilatlarının v? Milli bankın t?sis edilm?si n?z?rd? tutulmu?du. Eyni zamanda o aristokratların v? iri torpaq sahibl?rinin siyasi v? iqtisadi movqeyini h?mcinin macar zad?ganları ittifaqını, Habsburqlar sulal?si il? birlikd? saxlama?ın vacibliyini ?minlikl? bildirdi.
[3]
40-cı ill?rd? h?r?katın r?hb?ri
Layo? Ko?ut
oldu ki, o da ixtisasca v?kil idi v? zad?ganların yoxsul t?b?q?sind?n cıxmı?dı. O Seceninin ?ksin? daha q?tiyy?tli v? ardıcıl siyas?t yeridirdi. H?r?katın inqilabi-demokratik qanadı da yaranma?a ba?layırdı ki, onun da ba?ında
?andor Petofi
v? t?hkimli k?ndi o?lu Mixay Tancic dururdular. 1844-cu ild? Pe?td? Ko?utun r?hb?rliyi il? ?yal?tl?rd? 146 filialı olan " Yerli s?nayenin mudafi?si ittifaqı" adlı ictimai-siyasi t??kilat yaradıldı.
[4]
?ttifaqın uzvl?ri xarici malları boykot ed?r?k ancaq yerli mal alma?ı ohd?l?rin? goturdul?r. 1846?47-ci ill?rd? is? olk?d? duny?vi v? dini aristokratiyanı ozund? birl??dir?n ilk siyasi- muhafiz?kar partiya- Muxalif?t partiyası yaradıldı. H?min ill?rd? siyasi s?hn?y? xalq kutl?l?ri (Mixay Tancicin siyasi t?bli?atı, m?h?iur ?air ?andor Petofinin ba?cılı?ı il? "G?nc Macarıstan" t??kilatı) cıxdı. Artıq 1848-ci il mart ayının 3-d? dovl?t yı?ınca?ı, onun qar?ısında m?sul olan hokum?tin t?yin edilm?sini t?l?b etdi. Mart ayının 15-d?
?andor Petofi
v?
Pal Va?varinin
ba?cılı?ı il? f?hl?l?r, s?n?tkarlar, burjua unsurl?ri Pe?td? usyan qaldırdılar. Onlar n??riyyatı ?l? kecir?r?k
“12 b?nd” manifestini
- burjua demokratik islahatların proqramını n??r etdil?r, hakimiyy?t t?r?find?n h?bs edilmi? inqilabcı demokrat
Mixay Tancici
azad etdil?r. Hakimiyy?t senzuranı l??v ed?r?k, milli qvardiyanın yaradılmasını elan ed?n ictimai xilas Komit?sinin ?lin? kecdi.
[5]
Battyani hokum?ti numay?nd?l?ri
17-d? imperator
I Ferdinand
macar dovl?t yı?ınca?ının t?l?bini q?bul etm?y? m?cbur oldu. Onlar qar?ısında m?sul olan hokum?tin formala?ması burjua islahatlarının kecirilm?sind? ifad? ed?n
Layo? Battyaniy?
tap?ırıldı. Battyani hokum?ti t?hkimcilik huququnu, el?c? d? biyarı v? disyatini l??v etdi, nadel torpaqlarını k?ndlil?r? verdi; lakin bu d?yi?iklikl?r butun k?ndlil?r? ?amil edilm?di. Torpa?ı olmayanlar yalnız mulk?darlarla f?rdi razıla?ma ?sasında biyarı satın ala bil?rdil?r. K?ndlil?rin narazılı?ı mulk?dar torpaqlarının bolu?durulm?si c?hdl?ri il?, yerli usyanlarla ozunu gost?rdi. Lakin inqilabın r?hb?r gucu olan orta mulk?dar zad?ganlı?ı butun k?ndli cıxı?larının silah gucu il? yatızdırırdı.
[5]
F?hl? h?r?katı bir sıra u?urlar qazansa da h?l? d? ru?eym xarakter da?ıyırdı. Mayın sonun da xorvat saboru
Zaqrebd?
Xorvatiya
v?
Slavoniya
v? Dalmatsiyanın milli muxtariyy?tini elan etdi. Macar inqilabının zad?gan hokum?ti is? slavyanların b?rab?r huquqlulu?unu tanımaq v? slavyan torpaqları uz?rind? a?alıqdan ?l c?km?k ist?mirdil?r. Bunda istifad? ed?n Vena sarayı macar-xorvat konfliktini alovlandırma?a nail oldu v? ban
?osif Yelacic
komandanlı?ı altında xorvat qo?unları macar inqilabının uz?rin? gond?rdi. Hucuma m?ruz qalmaq t?hluk?si s?b?bind?n 11 iyulda
Ko?ut
"V?t?n t?hluk?d?dir" ?uarını ir?li surdu. 200 min ?sg?rin ca?rılması haqqında qanunun t?sdiqin? v? Macar ordusunun yaradılması ucun 42 mln. florint v?saitin ayrılmasına nail oldu. 1848-ci il sentyabrın 11-d? Yelacicin qo?unları Macarıstan ?razisin? daxil oldu.
[3]
16 sentyabrda Macar parlamenti mudafi?nin t??kili ucun r?hb?r orqan olan- Ko?utun ba?cılı?ı il? v?t?ni mudaif? Komit?sinin yaradılması haqqında q?rar q?bul etdi. Bir nec? gun ?rzind? 30 min k?ndli
Ko?utun
ca?ırı?ına cavab olaraq inqilab ordusunun bayra?ı altına kecdil?r. 29 sentyabrda Macar milli qo?unları Pakozd ?ndi yaxınlı?ında Yelacicin 45 minlik ordusunu darmada?ın etdil?r. Yelacic Venaya geri c?kildi. Macar ordusunun ba?ında dayanan zabitl?rin murt?ce hiss?si Habsurqlarla munasib?ti bird?f?lik pozmaq ist?mirdil?r. Bu s?b?bd?n q?l?b?d?n ruhlanmı? ordunu Avstirya s?rh?dl?rind? saxlayaraq Avstriya irticasına oz quvv?l?rini s?f?rb?r etm?y? imkan verdil?r. 1848-ci ild? oktyabrın 30-da Avstriya komandanı A. Vindi?qrets Vena yaxınlı?ında ?vexatda Macar ordusunu darmada?ın etdi, dekabrınortalarında Avstriya qo?unları Macarıstan ?razisin? daxil oldular v? yanvarın 5-d? paytaxtı ?l? kecirdil?r. 1849-cu ild? mart ayının 4-? d?rc olunmu? Olomouts konstutsiyasında, imperator
Frants ?osif
Macarıstanın Avstriya ?yal?tin? cevrilm?sini, 1848-d? cıxmı? butun Macar qanunlarının l??v olunmasını,
Xorvatiya
,
Voyevodina
,
Transilvaniya
v?
Banatın
Macarıstandan ayrılmasını elan etdi. Lakin tezlikl? quvv?l?r nisb?ti d?yi?di. Y. Bernanın Transilvaniyadakı bir sıra q?l?b?l?ri v? Avstriyalıların arxa c?bh?sind? partizan d?st?l?rinin ciddi u?urlarından sonra, Macar ordusu ?ks hucuma kecdi. Apreld?
Avstriya
ordusu bir sıra m??lubiyy?t ya?ayaraq butovlukd? Macarıstan ?razisind?n cıxdı. Macarıstanda parlament, Macarıstanın Avstriyadan tamamil? must?qil oldu?unu v? Habsburqların devrildiyini elan etdi.
[4]
5 iyul 1848; Parlamentin acılı?ı
Aprelin sonuna do?ru macar ordusu Venaya do?ru ir?lil?m?k v? son q?l?b?ni ?ld? etm?k imkanına malik idi. Lakin ba? komandan A. Qyorqey novb?ti hucumdan imtina etdi, ordunu paytaxta do?ru yon?ltdi v? h?l? d? du?m?n ?lind? qalmı?
Buda
qalasının uzun mudd?tli muhasir?sin? ba?ladı. Bu, Avstriya irsticasna, oz quvv?l?rini tamamil? darmada?ın edilm?kd?n xilas etm?y? v? kom?k ucun
car Rusiyasına
muraci?t etm?y? imkan verdi. 1849-cu il avqust 13-d? Qyorqeyin x?yan?ti n?tic?sind? Macar orudusu Rusiyanın i??alcı qo?unlarına t?slim oldu.
[6]
?nqilabın m??lubiyy?tind?n sonra Macarıstanda s?rt mutl?qiyy?t rejimi quruldu. H?rbi-s?hra m?hk?m?l?ri yuzl?rl? inqilab i?tirakcılarına olum hokmu cıxarırdı. Macar inqilabının yatırılmasına r?hb?rlik ed?n Avstriya generalı Haynau, "Macarıstanda yuz il ?rzinda inqilabın ba? verm?y?c?yin? ba?ı il? z?man?t verirdi".
Transilvaniya
,
Xorvatiya
,
Slavoniya
ve
Voyevodina
Macarıstandan ayrılaraq qalan ?razi
Avstriya
v?t?nda?larına v? h?rbi m?murlara tabe olan 5 dair?y? bolundu. Lakin, feodal-mutl?qiyy?tci qaydaların tam b?rpası, kohn? rejim? qayıdı? ba? verm?di. 1849-cu ilin martında imperator t?r?find?n konstitusiya le?v edildikd?n sonra, 1851-ci ilin sonunda yeni mutl?qiyy?tcilik sonadak formala?dı. T?hkimcilik b?rpa ola bilm?di. 50-ci ill?rin ?vv?ll?rind? d?rc olunan qanunlar, inqilabi islahatları butovlukd? tesdiq etdi. Lakin, onların realla?ması k?ndlil?rin maraqlarının z?r?rin?, mulk?darın isa xeyrin? h?yata kecirilirdi ki, hokum?t bu torpaqların alınması ucun iri m?bl??d? torpaq puluna z?man?t verirdi. K?nd t?s?rrufatının kapitalizm yoluna kecm?si, xarici ticar?ti sıxı?dıran m?hdudiyy?tl?rin l??v edilm?si, torpaq sah?l?rinin, m?d?n v? ?axtaların alınmasında d?miryolu va g?micilik kompaniyalarına guz??tli huquqların verilm?si, iqtisadiyyatın dirc?lm?sin? s?b?b oldu. Geni? ??kild? d?mir yollarının tikintisin? ba?landı.
[1]
- ↑
1
2
Armao?lu, Fahir.
19.Yuzyıl siyasi tarihi. ?stanbul: Tima? yayınları.
- ↑
Eckhart,, Ferens.
Macaristan tarihi. Turk Tarih Kurumu Basımevi. 2010.
- ↑
1
2
Hermann, R.
Lajos Kossuth ve 1848-1849 yıllarında Macar ozgurluk sava?ı. 2003.
- ↑
1
2
Deme, Laszlo.
The Society for Equality in the Hungarian Revolution of 1848. 1972.
- ↑
1
2
"1848 Macar ?htilali ve Macar Multecileri Meselesi"
(PDF)
.
2018-10-31 tarixind?
arxivl??dirilib
(PDF)
.
?stifad? tarixi:
2019-02-22
.
- ↑
Gabor, Gango.
1848-1849 in Hungary. 2001.