한국   대만   중국   일본 
Lien bang Ba Lan va Lietuva ? Wikipedia ti?ng Vi?t B??c t?i n?i dung

Lien bang Ba Lan va Lietuva

Bach khoa toan th? m? Wikipedia
V??ng qu?c Ba Lan va đ?i cong qu?c Litva
1569?1795
Cờ của vua Zygmunt III Waza Liên bang Ba Lan-Litva Thịnh vượng chung Ba Lan-Litva
Quốc huy Liên bang Ba Lan-Litva Thịnh vượng chung Ba Lan-Litva
Qu?c huy
Tieu ng? :  Si Deus Nobiscum quis contra nos (ti?ng Latinh)
N?u Chua ? ben chung ta thi k? nao s? ch?ng l?i chung ta
Pro Fide, Lege et Rege
Vi đ?c tin, Lu?t phap va đ?c Vua , t? th? k? th? 18
Lanh th? c?a V??ng qu?c Ba Lan va đ?i cong qu?c Lietuva vao n?m 1619
T?ng quan
V? th? Qu?c gia Lien Bang
Th? đo c?a c? hai qu?c gia va c?a V??ng qu?c Ba Lan: Krakow , Warszawa (t? n?m 1600);
c?a đ?i cong qu?c Lietuva: Vilnius [b]
Ngon ng? thong d?ng
Ton giao chinh
Chinh tr?
Chinh ph? Quan ch? di truy?n , cha truy?n con n?i (1569?1573 va 1791-1795)
Quan ch? tuy?n c? , vua do gi?i quy t?c b?u len (1573?1791)
Vua Ba Lan / đ?i v??ng cong Lietuva  
? 1569-1572 (đ?u tien)
Zygmunt II August
? 1764-1795 (cu?i cung)
Stanisław II August
L?p phap Sejm c?a lien bang Ba Lan-Litva
L?ch s?
L?ch s?  
1 thang 7 1569
5 thang 8 n?m 1772
3 thang 5 n?m 1791
23 thang 1 n?m 1793
24 thang 10 1795
đ?a ly
Di?n tich  
? 1582
815.000  km 2
(314.673  mi 2 )
? 1618
1.153.465  km 2
(445.355  mi 2 )
Dan s?  
? 1582
6.500.000
? 1618
10.500.000
Ti?n than 		K? t?c
V??ng qu?c Ba Lan (1385?1569)
Quốc huy đ?i cong qu?c Lietuva
V??ng qu?c Ph?
V??ng qu?c Galicia va Lodomeria
đ? qu?c Nga
Hi?n nay la m?t ph?n c?a   Ba Lan
  Belarus
  Estonia
  Latvia
  Litva
  Moldova
  Nga
  Romania
  Slovakia
  Ukraina

Th?nh v??ng chung Ba Lan va Litva ( ti?ng Ba Lan : Krolestwo Polskie i Wielkie Ksi?stwo Litewskie , ti?ng Litva : Lenkijos Karalyst? ir Lietuvos Did?ioji Kunigaik?tyst? ) hay Lien bang Ba Lan ? Litva hay Th?nh v??ng chung Ba Lan ? Litva la m?t trong nh?ng qu?c gia r?ng l?n va đong dan nh?t Chau Au th? k? 16 va 17. [1] [2] [3] Trong th? k? 15-16, nha n??c nay lien ti?p banh tr??ng lanh th?, xam chi?m va đo h? nhi?u vung đ?t c?a ng??i đong Slav (ma ngay nay thu?c Nga , Ucraina va Belarus ), co th?i đi?m h? con đem quan bao vay Moskva va suyt n?a đa xam chi?m đ??c th? đo c?a n??c Nga. T?i th?i đi?m l?n m?nh nh?t c?a no vao đ?u th? k? 17, nha n??c nay co lanh th? r?ng đ?n 450.000 d?m vuong Anh (1.200.000 km 2 ) [2] va dan s? g?m 11 tri?u ng??i thu?c nhi?u s?c t?c khac nhau. [4]

Th?nh v??ng chung Ba Lan-Litva chinh th?c đ??c thanh l?p theo lien minh Lublin vao thang 7 n?m 1569, nh?ng tren th?c t? v??ng qu?c Ba Lan đa h?p nh?t v?i đ?i cong qu?c Lietuva t? n?m 1386, khi n? v??ng Ba Lan Hedwig thanh hon v?i đ?i v??ng cong Lietuva Jogaila – ong nay đ??c t?n phong lam vua Władysław II Jagiełło , đ?ng tr? vi Ba Lan v?i v? minh.

Th?nh v??ng chung Ba Lan va Litva co đ?c tr?ng đ?c nh?t so v?i cac qu?c gia cung th?i vi h? th?ng chinh tr? c?a no đ?c tr?ng b?i s? ki?m soat nghiem ng?t đ?i v?i quy?n l?c c?a nha vua. Nh?ng s? ki?m soat nay đ??c b?o đ?m t?n t?i b?i m?t ngh? vi?n ( Sejm ) do cac quy t?c ( szlachta ) đi?u khi?n. đ?c đi?m c?a ch? đ? nay la ti?n than c?a nh?ng khai ni?m v? ch? đ? dan ch?, quan ch? l?p hi?n, lien bang hi?n đ?i. Hai qu?c gia c?u thanh lien bang la ngang hang nhau, tuy nhien Ba Lan co ?nh h??ng l?n h?n h?n trong lien bang. M?t đ?c đi?m n?a c?a Th?nh v??ng chung Ba Lan va Litva la s? đa d?ng v? s?c t?c va s? khoan dung ton giao hi?m th?y, m?c du m?c đ? khoan dung nay thay đ?i theo th?i gian. S? khoan dung nay b? suy gi?m đang k? sau s? ki?n g?i la Tr?n đ?i h?ng th?y (Ti?ng Ba Lan: Potop ), m?t th?i k? h?n lo?n do cu?c xam l?ng c?a đ? qu?c Th?y đi?n gay ra cho Ba Lan.

Sau nhi?u th?p k? c?a quy?n l?c va lanh th? r?ng l?n, Nha n??c Th?nh v??ng chung đi vao th?i k? suy thoai keo dai. [5] [6] [7] Quan đ?i va kinh t? suy gi?m, s? suy y?u d?n c?a Th?nh v??ng chung Ba Lan va Litva d?n đ?n s? phan chia no gi?a cac lan bang hung m?nh g?m Ao , Ph? va Nga vao cu?i th? k? 18. Vao n?m 1772, Th?nh v??ng chung Ba Lan va Litva y?u đu?i b? m?t 1/3 lanh th? trong cu?c chia c?t Ba Lan l?n th? nh?t . Trong kho?ng th?i gian ng?n tr??c khi b? xoa s?, th?nh v??ng chung đa c? g?ng thong qua cac c?i cach l?n va ban hanh hi?n phap ngay 3 thang 5 n?m 1791. V?n b?n đ??c xem nh? la hi?n phap lau đ?i th? hai trong l?ch s? hi?n đ?i. [8] [9] [10] [11] . đ?n n?m 1795, Th?nh v??ng chung Ba Lan va Litva hoan toan tan ra trong cu?c phan chia Ba Lan l?n th? ba . [12] [13] [14]

Ten g?i [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ten g?i chinh th?c c?a th?c th? nay la Th?nh v??ng chung Ba Lan va Litva ( ti?ng Ba Lan : Krolestwo Polskie i Wielkie Ksi?stwo Litewskie , ti?ng Litva : Lenkijos Karalyst? ir Lietuvos Did?ioji Kunigaik?tyst? , ti?ng Belarus : Карале?ства Польскае ? Вял?кае Княства Л?то?скае ). No đ??c nh?c đ?n trong cac tai li?u tr??c th? k? 18 b?ng ten Ti?ng La Tinh la Regnum Poloniae Magnusque Ducatus Lithuaniae . T? th? k? 17 tr? đi no th??ng đ??c nh?c đ?n nh? C?ng hoa Ba Lan ( ti?ng Ba Lan : Najja?niejsza Rzeczpospolita Polska , ti?ng Latinh : Serenissima Res Publica Poloniae ) trong th? t? ngo?i giao [15] . Ng??i dan c?a qu?c gia nay th??ng g?i ten c?a đ?t n??c minh la Rzeczpospolita (c?ng hoa) ( ti?ng Ba Lan : Rzeczpospolita , ti?ng Ruthenia : Р?ч Посполита, ti?ng Litva : ?e?pospolita ). Nh?ng ng??i n??c ngoai ch? th??ng g?i no la Ba Lan m?c du Ba Lan ch? la m?t thanh vien trong lien minh nay.

Thu?t ng? ph? bi?n g?n đay trong ti?ng Ba Lan "Rzeczpospolita Obojga Narodow" (Th?nh v??ng chung/ C?ng hoa c?a hai qu?c gia) m?i ch? xu?t hi?n vao th? k? 20. [16]

L?ch s? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: L?ch s? Ba Lan (1569?1795) , L?ch s? Litva , L?ch s? Ukraina , va L?ch s? Belarus

Ba Lan va Litva đa tr?i qua nh?ng cu?c chi?n tranh va lien minh v?i nhau trong su?t th? k? 14 va đ?u th? k? 15. Vai hi?p ??c lien minh đa t?ng đ??c thi?t l?p r?i xoa b? tr??c khi thanh l?p Lien minh Lublin n?m 1569 (lien minh Krakow va Vilna, lien minh Krewo, lien minh Vilnius va Radom, lien minh Grodno, lien minh Horodlo). Hi?p ??c lien minh nay la thanh t?u đang k? c?a Zygmunt II c?a Ba Lan , v? vua cu?i cung c?a tri?u đ?i Jagiello. Zygmunt tin r?ng co th? duy tri đ??c tri?u đ?i c?a minh b?ng cach ch?p nh?n vi?c vua c?a đ?t n??c đ??c b?u ra ch? khong ph?i theo truy?n th?ng cha truy?n con n?i. Cai ch?t c?a ong n?m 1572 đ??c n?i ti?p b?i th?i k? ng?t quang ba n?m, trong th?i gian đo đa co nh?ng đi?u ch?nh đ? cho ra đ?i m?t h? th?ng hi?n phap, nh?ng s? đi?u ch?nh nay lam t?ng đang k? quy?n l?c c?a gi?i quy t?c Ba Lan va thi?t l?p m?t ch? đ? b?u ch?n Quan V??ng th?c s?.

N??c nay đ?t đ?n th?i k? hoang kim c?a no vao đ?u th? k? 17. Ngh? vi?n co quy?n l?c l?n đ??c ki?m soat b?i nh?ng quy t?c. Nh?ng ng??i đa mi?n c??ng day d?a vao cu?c chi?n tranh Ba m??i n?m . Ph?n nhi?u s? trung l?p nay đa mi?n cho đ?t n??c kh?i s? tan pha c?a nh?ng cu?c xung đ?t chinh tr? ton giao đa tan pha h?u h?t chau Au th?i đo. N??c nay đa co th? co đ??c kh? n?ng ch?ng l?i nh?ng đ?ch th? c?a minh la Th?y đi?n , Nga va nh?ng ch? h?u c?a đ? qu?c Ottoman . Khong nh?ng v?y, no b?t đ?u banh tr??ng thanh cong trong nh?ng cu?c t?n cong ch?ng l?i nh?ng qu?c gia lang gi?ng. Trong m?t s? cu?c xam l??c Nga, Ba Lan-Litva đa xam chi?m toan b? Ucraina va Belarus , th?m chi ti?n sat t?i thanh Moskva va bao vay no t? 27 thang 9 n?m 1610 đ?n 4 thang 11 n?m 1612, cho t?i khi ph?i rut lui do cu?c khang c? quy?t li?t c?a ng??i Nga d??i th?i Sa hoang Mikhail I , cu?i cung c? 2 ben ph?i ky Hi?p ??c Polyanovka vao n?m 1634, khoi ph?c l?i hi?n tr?ng tr??c chi?n tranh, trong đo ng??i Nga tr? cho lien bang 20.000 ruble vang, con Władysław IV Vasa c?a lien bang thi t? b? yeu sach ngai vang Sa qu?c Nga . [17]

Lanh th? n?m 1526
Lanh th? n?m 1582
Lanh th? n?m 1648

S?c m?nh c?a n??c nay b?t đ?u suy y?u sau hang lo?t cu?c t?n cong trong nh?ng th?p k? ti?p theo. Nh?ng cu?c kh?i ngh?a l?n c?a ng??i Cossack ? phia đong nam b?t đ?u t? n?m 1648 đa lam suy y?u d?n th?nh v??ng chung nay. S? suy y?u con la k?t qu? c?a nh?ng yeu sach đoi đ?c l?p t? Ukraina, d??i cac đi?u kho?n c?a hi?p ??c Pereyaslav đ??c b?o h? b?i Nga hoang. ?nh h??ng c?a Nga v?i Ukraina d?n thay th? Ba Lan. Cu?c t?n cong khac la cu?c xam l??c c?a ng??i Th?y đi?n n?m 1655, đ??c h? tr? b?i quan c?a cong t??c Transilvania Gyorgy Rakoczi II va tuy?n h?u t??c Brandenburg Friedrich Wilhelm I . Va s? ki?n mang ten Tr?n đ?i h?ng th?y la k?t qu? c?a cu?c xam l?ng c?a Th?y đi?n đ?i v?i Ba Lan-Litva.

Vua Jan III Sobieski trong tr?n Vien ngay 12 thang 9 n?m 1683 h?a ph?m c?a Jan Matejko

Cu?i th? k? 17, vua Ba Lan-Litva Jan III Sobieski đa lien k?t v?i hoang đ? đ? qu?c La Ma Th?n thanh Leopold I c?a Thanh ch? La Ma đ? ch?ng l?i s? banh tr??ng vao Trung Au c?a đ? qu?c Th? Nh? K? . N?m 1683, quan Th? bao vay uy hi?p kinh đo Vien c?a đ? qu?c La-đ?c. Jan keo quan sang Vien va h?p l?c v?i quan đ?i đ? qu?c La Ma Th?n thanh đanh tan quan Th? trong tr?n Kahlenberg , lam th?t b?i hoan toan y đ? thon tinh Vien c?a hoang đ? Th? Nh? K? . K?t qu? tr?n Kahlenberg đ??c xem la b??c ngo?t cu?i cung trong cu?c xung đ?t keo dai 250 n?m gi?a cac n??c phong ki?n ph??ng Tay v?i ng??i Th? Nh? K?. Chi?n th?ng Kahlenberg cung nhi?u n? l?c khac c?a ng??i Ba Lan-Litva trong hang th? k? chi?n đ?u ch?ng quan Th? đa khi?n h? đ??c th? gi?i Ki-to giao phong t?ng danh hi?u "Thanh đ?ng c?a C? đ?c giao" ( Antemurale Christianitatis ). [18] [19] Trong 16 n?m ti?p theo, Ba Lan-Litva đa tham gia đ?i chi?n Th? Nh? K? va gop ph?n đanh b?t ng??i Th? v? m?n nam song Donau , khi?n h? v?nh vien khong bao gi? uy hi?p Trung Au đ??c n?a. [20]

Lanh th? n?m 1789-1792

đ?n th? k? 18, s? b?t ?n v? chinh tr? đa lam cho Ba Lan đi đ?n b? v?c c?a s? h?n lo?n. N?i b? qu?c gia tr? nen l?c đ?c, d? b? cac qu?c gia khac chi ph?i. M?t cu?c n?i chi?n gi?a nha vua va quy t?c đa n? ra vao n?m 1715, vua Nga Pyotr I c?a Nga đa đ?ng ra hoa gi?i va hanh đ?ng đo cang lam suy y?u h?n n?a Th?nh v??ng chung Ba Lan va Litva. Quan đ?i Nga hi?n di?n t?i Ngh? vi?n Im l?ng n?m 1717, đi?u nay đa bu?c Ba Lan gi?i h?n quan đ?i c?a minh ? m?c 24 nghin ng??i va tai kh?ng đ?nh quy?n t? do ph? quy?t ( liberum veto ), tr?c xu?t quan đ?i c?a Tuy?n h?u t??c Sachsen kh?i Ba Lan. Cu?i cung Pyotr I đa thanh cong trong vi?c đ?a Th?nh v??ng chung Ba Lan va Litva tr? thanh m?t ch? h?u c?a n??c Nga. D??i tri?u vua Louis XV c?a Phap , n??c Phap toan tinh khoi ph?c l?i quy?n b?o h? Ba Lan, va vua Phap đa ton ng??i cha v? c?a minh la Stanisław I Leszczy?ski lam vua Ba Lan. [21]

Nh?ng trong cu?c Chi?n tranh K? v? Ba Lan , lien quan Nga - Ao đanh b?i quan Phap. đ?n gi?a th? k? 18, tinh hinh chinh tr? chau Au di?n ra th?t th??ng. Trong cu?c Chi?n tranh B?y n?m , gi?a lien quan Nga - Ao - Phap - Th?y đi?n - Sachsen ..., Quan đ?i Nga th??ng dung Ba Lan lam ban đ?p cho cac chi?n d?ch c?a h?. Sau cu?c chi?n tranh nay, vi?c vua Ba Lan la August III (1763) l?i d?y len tranh cai v? vi?c k? v? ngai vang Ba Lan. Vua Friedrich II c?a Ph? khong đ? yen cho Ao va Nga đ?t chi?m Ba Lan, trong b?i c?nh chau Au đa ki?t qu? v?i cu?c Chi?n tranh B?y n?m va hai n??c Nga, Ao co th? l?i d?ng tinh hinh vo chinh ph? c?a Ba Lan. [21] [22] Ong ta lo s? N? hoang Nga la Yekaterina II s? hoan t?t cong cu?c sap nh?p Ba Lan vao Nga qua vi?c đ?a m?t ng??i tinh c? c?a ba la nha quy t?c ng??i Ba Lan ten la Stanisław Antoni Poniatowski len lam Qu?c v??ng Ba Lan, t?c vua Stanisław II August Poniatowski . M?t khi đ? qu?c Nga tr? nen qua hung m?nh, h? co th? chi?m luon vung đ?t đong Ph? do vung đ?t nay b? ng?n cach v?i ph?n đ?t con l?i c?a ch? đ? quan ch? n??c Ph?. [21]

Vi?c Ph? khong co m?t đ?ng minh nao sau Chi?n tranh B?y n?m, k?t h?p v?i vi?c tri?u đ?nh Ao ph?n đ?i Ekaterina II ton Poniatowski lam Qu?c v??ng Ba Lan, đa đ?a đ?n s? hinh thanh c?a lien minh Nga-Ph? n?m 1764. M?t trong cac đi?u kho?n c?a Lien minh nay la c? hai c??ng qu?c Ph? va Nga đ?u la "nh?ng ng??i b?o h? c?a quy?n b?u c? t? do c?a nhan dan Ba Lan" va đ?u la nh?ng ng??i b?o tr? c?a vua Stanisław II Poniatowski. Lien minh Nga - Ph? đa đ?a n??c Ph? thoat kh?i nguy c? co l?p, đong vai tro quan tr?ng đ?i v?i Friedrich II. Tri?u đinh Ph? gi? đay co th? đ?c khoet sau vao v?n đ? Ba Lan đ? chi ph?i nh?ng chinh sach c?a Tri?u đinh Nga. [21] Vao n?m 1768, n??c Ba Lan ch? kha h?n m?t chut so v?i m?t t?nh c?a n??c Nga, trong khi Lien minh Bar đ??c m?t nhom quy t?c thi?t l?p vao n?m 1768, vung len kh?i ngh?a ch?ng l?i quan Nga. Quan đ?i Nga đanh b?i quan kh?i ngh?a Bar va đ?y lui h? v? Th? Nh? K? . Quan Th? tuyen chi?n v?i quan Nga, nh?ng b? đanh th?m b?i, va quan Nga ti?n đanh x? Wallachia va x? Moldavia - ngay nay la Romania . [23]

N??c Ao lo s? quan Nga s? v??t song Danube , nen t?ng đ?ng vien quan s? ? vung bien gi?i va đe d?a chi?n tranh v?i Nga. Qua Hi?p ??c phong th? Nga - Ph? (1764), Friedrich II ph?i phai m?t đ?o quan đ?n giup quan Nga, ho?c la vi?n tr? cho h? khi co chi?n tranh n? ra. Do đo, n??c Ph? ? trong tinh th? nguy hi?m: hai n??c Nga va Ao co th? s? cung nhau xau xe Th? Nh? K? r?i sau đo xe b? Lien minh Nga - Ph?. Do đo, ong ho?t đ?ng vo cung n?ng n? cho cong cu?c xau xe Ba Lan s?p t?i. [23] Vao n?m 1772 , ong yeu c?u N? hoang Ekaterina II va N? hoang Maria Theresia c?a Ao ti?n hanh cu?c chia c?t Ba Lan l?n th? nh?t . [23] [24] N??c Nga gianh đ??c m?t ph?n đ?t r?ng l?n h?n h?n Ph?, va n??c Ao gianh đ??c m?t ph?n đ?t đong dan h?n h?n Ph?, nh?ng n??c Ph? nh?n đ??c l?i th? nh?t. Vung đong Ph? khong con b? co l?p, vua Ph? m? đ??c nh?ng vung bien c??ng chi?n l??c c?a đ?t n??c đ?n song Wisla va song Netze .

Hi?n phap ngay 3 thang 5 n?m 1791 h?a ph?m c?a Jan Matejko

đ?n cac th?p nien 1780 - 1790, trong khi n??c Nga lam chi?n v?i Th? Nh? K? va Th?y đi?n , nhan dan Ba Lan nh?n th?y c? h?i gianh l?i đ?c l?p cho minh. Vua n??c Ph? la Friedrich Wilhelm II h?a s? giup đ? phong trao Cach m?ng Ba Lan, va l?i h?a h?n nay đa khuy?n khich dan t?c Ba Lan ban hanh Hi?n phap vao ngay 3 thang 5 n?m 1791, bai b? quy?n "t? do ph? quy?t" va tuyen b? th?c hi?n ch? đ? quan ch? cha truy?n con n?i. Nh?ng sau đo, Tri?u đinh Nga ky k?t hoa ??c v?i Tri?u đinh Th? Nh? K?, quan Nga ti?n đanh Ba Lan. Quan kh?i ngh?a Ba Lan ch?ng c? y?u ?t. Cung luc, phong trao Cach m?ng Phap bung n?, do khong mu?n n??c Ph? ph?i đ??ng đ?u v?i c? Phap l?n Nga, vua Friedrich Wilhelm II khong nh?ng khong giup Ba Lan, ma l?i con xua quan chinh ph?t n??c nay. đ? khuy?n khich Tri?u đinh Ph? chi?n đ?u manh li?t v?i Cach m?ng Phap, va đ? ng?n ng?a Tri?u đinh Ph? giup đ? Ba Lan, Tri?u đinh Nga th?a thu?n chia c?t Ba Lan v?i Tri?u đinh Ph?, va đo la cu?c chia c?t Ba Lan l?n th? hai (1793). [25] .

Tuy nhien, vao Mua Xuan n?m sau, nhan dan Ba Lan l?i vung len kh?i ngh?a. H? gi?t ch?t ho?c b?t s?ng binh linh Nga đ?n tru ? kinh đo Warsawa. Hay tin, Qu?c v??ng Friedrich Wilhelm II xua Quan đ?i Ph? đ?n đanh b?i quan kh?i ngh?a Ba Lan va đanh up Cracow, nh?ng ph?i rut kh?i kinh thanh Warsawa đ? đ?i m?t v?i m?t cu?c b?o lo?n ? mi?n Nam Ph? . Trong khi đo, quan tinh nhu? Nga va Ao c?ng xam l??c Ba Lan, d??i s? ch? huy c?a Nguyen soai Aleksandr Vasilyevich Suvorov va vien t??ng Ivan Ivanovitch Hermann von Fersen . đ? ng?n cach hai đ?o quan Nga c?a Suvorov va Fersen lien k?t v?i nhau, quan kh?i ngh?a Ba Lan t?n cong quan Nga c?a Fersen, nh?ng b? đanh tan tac va ng??i th? l?nh c?a h? b? b?t lam tu binh. Quan Nga c?a Nguyen soai Suvorov c?ng chi?m đong thanh ph? Praha. Cu?c chi?n đ?u k?t thuc v?i s? ki?n kinh đo Warsawa th?t th? va Stanisław II thoai v?, ong m?t n?m 1798 t?i kinh đo Sankt-Peterburg c?a Nga. Cu?i cung, cu?c chia c?t Ba Lan l?n th? ba (1795), c?ng la cu?c chia c?t Ba Lan l?n cu?i cung đ??c th?c hi?n gi?a ba n??c Ph?, Ao va Nga. Kinh thanh Warsawa r?i vao tay V??ng qu?c Ph? tr??c khi đ??c trao l?i cho ng??i Nga, n??c sau đo s? đanh chi?m nhi?u đ?t nh?t c?a th?nh v??ng chung c?. [25] V?i cu?c chia c?t Ba Lan vao n?m 1795, Ba Lan va Litva đa hoan toan b? xoa s? kh?i b?n đ? chau Au. [26] N?m 1918 n?n đ?c l?p c?a Ba Lan va Litva m?i đ??c khoi ph?c l?i hoan toan sau khi đ? qu?c Nga va đ? qu?c đ?c s?p đ?.

T? ch?c nha n??c va chinh tr? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Quy?n t? do vang [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Th?i k? hoang kim c?a n?n c?ng hoa. Cu?c b?u ch?n vua Ba Lan n?m 1573 h?a ph?m c?a Jan Matejko.

H?c thuy?t chinh tr? c?a Th?nh v??ng chung Ba Lan va Litva la: nha n??c c?a chung ta la m?t n?n c?ng hoa d??i nhi?m k? cai tr? c?a nha vua . Quan ch??ng ?n Jan Zamoyski đa kh?ng đ?nh l?i h?c thuy?t nay khi ong noi r?ng: Rex regnat et non gubernat ( nha vua ng? tr? nh?ng khong cai tr? ). Th?nh v??ng chung Ba Lan va Litva cho phep l?p m?t ngh? vi?n, Sejm . Nha vua co ngh?a v? ton tr?ng cac quy?n cong dan đ??c ghi ro trong cac đi?u lu?t c?a vua Henry c?ng nh? trong Pacta conventa (nh?ng th?a thu?n ph?i tan thanh) đa đ??c đam phan vao luc b?u ch?n ong.

Quy?n l?c c?a nha vua b? gi?i h?n vi s? chi ph?i c?a s? đong t?ng l?p quy t?c. M?i v? vua m?i ph?i ky vao nh?ng đi?u lu?t c?a vua Henry , th? tr? thanh n?n t?ng c?a h? th?ng chinh tr? Ba Lan(va bao g?m c? nh?ng cam k?t g?n nh? ch?a t?ng co đ?i v?i s? khoan dung ton giao). Theo th?i gian, cac đi?u lu?t c?a vua Henry đa h?p nh?t v?i Pacta conventa tr? thanh nh?ng cam k?t ro rang ma v? vua m?i đ??c b?u ph?i ch?p nh?n. T? th?i đi?m đo tr? đi, nha vua th?c s? tr? thanh m?t c?ng s? v?i gi?i quy t?c va luon b? giam sat b?i m?t nhom ngh? s?. Sejm co quy?n ph? quy?t nha vua trong nh?ng v?n đ? quan tr?ng, bao g?m c? quy?n l?p phap, nh?ng v?n đ? đ?i ngo?i, tuyen b? chi?n tranh va c? h? th?ng thu? (nh?ng thay đ?i đ?i v?i cac lo?i thu? hi?n hanh ho?c ti?n thu đ??c t? m?t lo?i thu? m?i).

N?n t?ng h? th?ng chinh tr? c?a Th?nh v??ng chung Ba Lan va Litva, quy?n t? do vang( Ti?ng Ba Lan : Zlota Wolno?? , m?t thu?t ng? đ??c s? d?ng t? n?m 1573 tr? đi) bao g?m:

  • T? do b?u ch?n vua b?i t?t c? quy t?c mu?n tham gia.
  • Sejm t?c ngh? vi?n c?a lien bang, Nha vua ph?i t? ch?c hai n?m m?t l?n.
  • Pacta conventa ( Ti?ng La Tinh ), "Nh?ng th?a thu?n ph?i tan thanh" đam phan v?i v? vua m?i đ??c b?u, Bao g?m c? m?t d? lu?t v? cac quy?n rang bu?c len nha vua xu?t phat t? cac đi?u lu?t c?a vua henry tr??c đo.
  • Rokosz (quy?n n?i d?y) la quy?n c?a szlachta đ? t?o ra m?t cu?c n?i d?y h?p phap ch?ng l?i m?t v? vua vi ph?m s? b?o đ?m cac đ?c quy?n c?a szlachta.
  • Liberum veto (Ti?ng La Tinh) Quy?n c?a m?t ngh? s? trong Sejm đ? ch?ng l?i m?t phan quy?t tr??c s? đong trong m?t k? h?p Sejm. Nh?ng tuyen b? t? do ph? quy?t nh? v?y s? lam vo hi?u hoa t?t c? cac đ?o lu?t đ?nh thong qua trong k? h?p đo, trong th?i k? kh?ng ho?ng vao n?a sau th? k? 17, cac quy t?c Ba Lan co kh? n?ng s? d?ng c? quy?n t? do ph? quy?t t?i Sejmik (ngh? vi?n đ?a ph??ng).
  • Konfederacja, quy?n thanh l?p m?t t? ch?c thong qua quy?n l?c đ? nh?m đ?n m?t m?c tieu chinh tr? chung.

Ba khu v?c c?a Th?nh v??ng chung Ba Lan va Litva đ??c h??ng quy?n t? tr?. M?i Voivodship (đ?n v? hanh chinh c?a Ba Lan-Litva t??ng đ??ng v?i t?nh) co m?t ngh? vi?n rieng ( Sejmik ) đ? th?c hi?n cac quy?n h?n chinh tr?, bao g?m c? l?a ch?n đ?i di?n đ?n Sejm qu?c gia va giao cho ng??i đ?i di?n cac ch? d?n c? th? đ? bi?u quy?t t?i Sejm. đ?i cong qu?c Lietuva co quan đ?i, ngan kh? rieng va thanh l?p h?u h?t cac chinh quy?n khac c?a minh.

Quy?n t? do vang t?o ra m?t nha n??c đ?c bi?t trong th?i đ?i c?a no. M?c du co ph?n t??ng t? v?i nh?ng ch? đ? chinh tr? t?n t?i ? cac thanh bang cung th?i nh? c?ng hoa Venezia . đi?u thu v? la c? hai nha n??c nay đ?u đ??c g?i la n??c c?ng hoa thanh binh nh?t . Vao th?i đi?m h?u h?t cac qu?c gia chau au đ?u t?p trung vao ch? đ? quan ch? chuyen ch?, chi?n tranh gi?a cac tri?u đ?i va ton giao. Duy nh?t Th?nh v??ng chung Ba Lan va Litva th? nghi?m v?i mo hinh v? s? phan quy?n, lien minh va lien bang, n?n dan ch?, s? khoan dung ton giao va th?m chi c? ch? ngh?a hoa binh. Sejm th??ng s? d?ng quy?n ph? quy?t trong cac cu?c chi?n tranh đ??c xem nh? m?t vi d? v? h?c thuy?t hoa binh dan ch? .

H? th?ng chinh tr? đ?c bi?t so v?i th?i đ?i c?a no xu?t phat t? s? th?ng l?i c?a t?ng l?p quy t?c szlachta tr??c nh?ng t?ng l?p xa h?i khac va tr??c ch? đ? quan ch?. Theo th?i gian, Szlachta đa tich l?y đ? cac đ?c quy?n đi?u ma khong m?t v? vua nao co th? hi v?ng đanh đ? đ??c s? n?m quy?n c?a szlachta. Th?nh v??ng chung Ba Lan va Litva co th? đ??c mieu t? nh? m?t s? pha tr?n c?a:

  • Lien minh va lien bang, Vi t?n t?i quy?n t? tr? r?ng rai c?a cac khu v?c. Song đi?u đo tr? thanh kho kh?n khi mu?n keu g?i m?t trong s? cac lien minh ho?c lien bang trong th?nh v??ng chung.
  • đ?u s? chinh tr?, vi ch? co szlachta t?c g?n 15% dan s? co quy?n l?c chinh tr?.
  • Ch? đ? dan ch?, vi t?t c? szachta co cac quy?n va đ?c quy?n ngang nhau, va Sejm co quy?n ph? quy?t nha vua trong cac v?n đ? quan tr?ng. Ngoai ra 15% dan s? c?a th?nh v??ng chung đ??c h??ng cac quy?n l?i chinh tr? đ?y (cac szlachta) m?t t? l? l?n h?n h?u h?t cac n??c chau au, l?u y r?ng vao n?m 1789 ? Phap ch? co kho?ng 1% dan s? co quy?n b?u c?, va vao n?m 1867 ? Anh ch? kho?ng 3%.
  • N?n quan ch? b?u ch?n vua, vi nha vua đ??c b?u b?i cac szlachta.
  • Quan ch? l?p hi?n, vi nha vua b? gi?i h?n b?i Pacta conventa va nh?ng đ?o lu?t khac va szlachta co th? b?t tuan m?nh l?nh c?a b?t k? v? vua nao ma h? cho r?ng b?t h?p phap.

Di s?n [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Cong qu?c Warszawa đ??c thanh l?p n?m 1807 la v?t tich con l?i c?a th?nh v??ng chung. Nh?ng phong trao ph?c h?i khac xu?t hi?n trong cu?c Kh?i ngh?a thang M??i M?t (1830?31), Kh?i ngh?a thang Gieng (1863?64) va vao n?m 1920 g?m c? nh?ng n? l?c th?t b?i c?a Jozef Piłsudski nh?m t?o ra Mi?dzymorze m?t lien bang g?m nhi?u qu?c gia đong-trung Au va vung Ban Tich d??i s? b?o tr? c?a Ba Lan nh?m ph?c h?i l?i nha n??c Ba Lan-Litva c?, lien bang đo s? bao g?m c? Litva va Ukraina. Ngay hom nay C?ng hoa Ba Lan t? xem minh la qu?c gia k? th?a c?a th?nh v??ng chung. [27] Nh?ng ng??c l?i, c?ng hoa Litva đ??c thanh l?p vao cu?i chi?n tranh th? gi?i th? nh?t xem s? tham gia c?a Litva vao Th?nh v??ng chung Ba Lan va Litva x?a kia h?u h?t b?ng m?t cai nhin ph? nh?n trong giai đo?n đ?u gianh l?i đ?c l?p c?a minh [28] Nh?ng quan đi?m nay đa thay đ?i g?n đay. [29]

đ?c them [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Chu thich [ s?a | s?a ma ngu?n ]

  1. ^ Norman Davies, Europe: A History , Pimlico 1997, p. 554: Poland-Lithuania was another country which experienced its 'Golden Age' during the sixteenth and early seventeenth centuries. The realm of the last Jagiellons was absolutely the largest state in Europe
  2. ^ a b Bertram Benedict (1919). A history of the great war . Bureau of national literature, inc. tr. 21 . Truy c?p ngay 13 thang 8 n?m 2011 .
  3. ^ Piotr Wandycz (2001). The price of freedom (p.66) . tr. 66. ISBN   978-0-415-25491-5 . Truy c?p ngay 13 thang 8 n?m 2011 .
  4. ^ Based on 1618 population map L?u tr? 2010-10-03 t?i Wayback Machine (p115), 1618 languages map (p119), 1657?67 losses map (p128) and 1717 map L?u tr? 2010-10-03 t?i Wayback Machine (p141) from Iwo Cyprian Pogonowski , Poland a Historical Atlas , Hippocrene Books, 1987, ISBN 0-88029-394-2
  5. ^ "In the mid-1500s, united Poland was the largest state in Europe and perhaps the continent's most powerful nation". "Poland". Encyclopædia Britannica. 2009. Encyclopædia Britannica Online. Retrieved ngay 26 thang 6 n?m 2009
  6. ^ Francis Dvornik (1992). The Slavs in European History and Civilization . Rutgers University Press. tr. 300. ISBN   0-8135-0799-5 .
  7. ^ Salo Wittmayer Baron (1976). A social and religious history of the Jews . Columbia University Press. ISBN   0-231-08853-1 .
  8. ^ "Poland." Encyclopædia Britannica. 2009. Encyclopædia Britannica Online. Retrieved ngay 5 thang 8 n?m 2009
  9. ^ Blaustein, Albert (1993). Constitutions of the World . Fred B. Rothman & Company.
  10. ^ Isaac Kramnick, Introduction , Madison, James (1987). The Federalist Papers . Penguin Classics. ISBN   0-14-044495-5 .
  11. ^ John Markoff describes the advent of modern codified national constitutions as one of the milestones of democracy, and states that "The first European country to follow the U.S. example was Poland in 1791." John Markoff, Waves of Democracy , 1996, ISBN 0-8039-9019-7 , p.121.
  12. ^ "Poland." Encyclopædia Britannica. 2009. Encyclopædia Britannica Online. Truy c?p 20 Feb. 2009
  13. ^ Heritage: Interactive Atlas: Polish?Lithuanian Commonwealth . For population comparisons, see also those maps: [1] L?u tr? 2010-10-03 t?i Wayback Machine , [2] L?u tr? 2010-10-03 t?i Wayback Machine
  14. ^ Yale Richmond, From Da to Yes: Understanding the East Europeans , Intercultural Press, 1995, p. 51
  15. ^ T? nh? no la ten c?a th?c th? nay trong cac hoa ??c sau: [3] L?u tr? 2013-11-10 t?i Wayback Machine , [4]
  16. ^ Although the terms Rzeczpospolita (Commonwealth/Republic) and Oba Narody (Two/Both Nations) were widespread in the period, and were used in the combined form for the first time only in 1967 in Paweł Jasienica 's book thus entitled.
  17. ^ Mirosław Nagielski, Diariusz kampanii smole?skiej Władysława IV 1633-1634 , DiG, 2006, ISBN 83-7181-410-0
  18. ^ Aleksander Gella, Development of Class Structure in Eastern Europe: Poland and Her Southern Neighbors , SUNY Press, 1998, ISBN 0-88706-833-2 , Google Print, p13
  19. ^ Poland, the knight among nations , Louis Edwin Van Norman, New York: 1907, p. 18
  20. ^ William J. Duiker, Jackson J. Spielvogel (2006). The Essential World History: Volume II: Since 1500 . Cengage Learning. tr. 336. ISBN   0-495-09766-7 .
  21. ^ a b c d Gerhard Ritter , Frederick the Great: a historical profile , cac trang 186-188.
  22. ^ Christopher Duffy, Frederick the Great: A Military Life , trang 263
  23. ^ a b c C B Brackenbury, C. B. Brackenbury, Frederick the Great , cac trang 251-254.
  24. ^ Heinrich von Treitschke , George Haven Putnam , Confessions of Frederick the Great and the Life of Frederick the Great , trang 22
  25. ^ a b Wilhelm Putz, Handbook of modern geography and history, tr. by R.B. Paul , trang 153
  26. ^ Colin R. Bruce, Thomas Michael, Standard Catalog of World Coins 1901-2000 , trang 658
  27. ^ A. stated, for instance by the preamble of the Constitution of the Republic of Poland of 1997.
  28. ^ Alfonsas Eidintas , Vytautas Zalys, Lithuania in European Politics: The Years of the First Republic, 1918?1940 , Palgrave, 1999, ISBN 0-312-22458-3 . Print, p78
  29. ^ “ " Zobaczy? Kresy". Grzegorz Gorny. Rzeczpospolita 23-08-2008 (in Polish)” (b?ng ti?ng Ba Lan). Rp.pl. ngay 23 thang 8 n?m 2008. B?n g?c l?u tr? ngay 10 thang 7 n?m 2015 . Truy c?p ngay 1 thang 2 n?m 2009 .

Lien k?t ngoai [ s?a | s?a ma ngu?n ]

B?n m?u:Ch? đ? Litva

L?y t? “ https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lien_bang_Ba_Lan_va_Lietuva&oldid=71371771 ”