Россия

Байрак Илтамга
Шигарь	Reveal your own Russia
Башкала	М?ск??
Халык саны	146 804 372 (1 гыйнвар 2017, Акъяр , Кырым Республикасы )
Нигезл?нг?н	862, 25 октябрь 1917, 25 декабрь 1991
С?гать кушагы	UTC+02:00
Р?сми тел	рус теле
География
М?йдан	17,075,400 км²
Координатлар	66.42°N 94.25°E
С?яс?т
Башкарма орган	Русия Федерациясе Х?к?м?те
Канун чыгару органы	Русия Федерациясене? Федераль ?ыелышы
Д??л?т башлыгы исеме	Русия президенты
Д??л?т башлыгы	Владимир Путин
Башлык исеме	Русия Федерациясе Х?к?м?тене? Р?исе
Х?к?м?т башлыгы	Михаил Мишустин
Икътисад
ТЭП	1 836 892 миллион US$ (2021), 2 240 422 миллион US$ (2022)
Акча бер?млеге	Р?с?й сумы
Туу к?рс?ткече	1.7 (2014) [1]
КП?И	0.822 (2021) [2]
Яш?? озынлыгы	71.59293 ел (2016) [3]
Джини коэффициенты	36 (2020) [4]
Башка м?гъл?мат
Ярд?м телефоннары
Автомобил х?р?к?те ягы	у? [5]
Челт?р к?ч?неше	220 вольт [6]
Телефон коды	+7
ISO 3166-1 коды	RU
ХОК коды	RUS
Интернет домены	.ru , .рф , [7] .su

Россия яки Р?с?й , кайвакыт Русия ( рус.   Россия ), р?сми исеме Россия Федерациясе ( рус.   Российская Федерация, РФ ) ? Евразияд? урнашкан к?пмилл?тле д??л?т ; федератив республика . М?йданы, халык саны, икътисади ку?те ягыннан элеккеге Россия Империясе ?ирлегенд? барлыкка килг?н республикаларны? и? зурысы; 1917 елны? Сентябренн?н Россия Республикасы , 1918 елны? Гыйнварыннан РСФСР , 1992 елны? июненн?н РФ дип атала.

Россияне? д??л?т тарихы 862 елдан килеп бара. 1917 елны? 25 октябрьд? ( 7 ноябрьд? ) Россия империясе ?имерел? ??м Россия Совет Федератив Социалистик Республикасы барлыкка кил?. 1991 елны? 25 декабрьд?н х?зерге исем.

Д?ньяда территориясе и? зур ??м коры ?ир чиге и? озын булган д??л?т (Россия ? Казакъстан) ? 7200 км; д?ньяда ике д?нья кис?ген? ? Европа ??м Азияг? урнашкан. М?йдан 17 752 ме? км². Коры ?ирне? 11,5% алып тора. Халык ис?бе 142 914 ме? кеше ( 2010 ). Халык тыгызлыгы 8,6 кеше/км². Россияд?ге халык саны кими бара. Буны? т?п с?б?бе 1990 елларында социаль-икътисади кризис. Халкыны? 72,9% ш???рл?рд? торалар. И? к?п санлы халык ? руслар (79,8 %), башка к?п санлы халыклар ? татарлар (3,8 %), украиннар (2 %), башкортлар (1,2 %), чуашлар (1,1 %) ( 2002 ). Динн?ре христиан ( православие ), ислам , иудаизм , буддизм ?.б. Д??л?т теле ? рус теле . Д??л?т башлыгы ? президент.

Географик м?гъл?м?т

Т?п м?кал?: Россия географиясе

Россия ?ир шарыны? и? зур кыйтгасына ? Евразияг? урнашкан ??м д?ньяны? ике кис?ге ? Европа ??м Азия территориясене? шактый ?лешен бил?п тора. Ул Т?ньяк ярымшарда, нигезд?, илленче параллельд?н т?ньяктарак ята, ??м Т?ньяк поляр т?г?р?к (т.к.не? 66°30') безг?, Россия халкына, бик еракта кебек тоелмый, ч?нки аны? артында Кола ярымутравы да, Печора ??м Об елгалары т?б?нлекл?ре д?, Урта Себерне? гаять зур ки?лекл?ре д?, шулай ук, Чукот ярымутравыны? бер ?лешен кертеп, ерак т?ньяк-к?нчыгыш районнар да ята.

Илне? географик урыныны? бу ?зенч?леге б?тен табигатьт? ??м кешене? ху?алык эшч?н-легенд? чагыла. Россияне ?ч океан суы юа: к?нбатыштан ? Атлантик океан , т?ньяктан ? Т?ньяк Боз океаны , к?нчыгыштан ? Тын океан .

Россия ?ире кыйтга ??м утрау ?лешл?ренн?н тора. Шу?а к?р? и? ерак т?ньяк нокталары ике. Утрау ноктасы Франц-Иосиф ?ире архипелагында Рудольф утравында ята; бу ? Флигель борыны (т.к. не? 81°49' ында). Россияне? и? ерак т?ньяк кыйтга ноктасы ? Челюскин борыны (т. к. не? 77°43' ында) ? Таймыр ярымутравында урнашкан, ??м ул Евразия материгыны? и? т?ньяк ноктасы булып тора.

Илне? и? ерак к?ньяк ноктасы Т?ньяк Кавказда урнашкан Дагстан Республикасында Базардюзю тавыннан к?ньяк-к?нбатыштарак (к.к.не? 41°11'ында) Аз?рбай?ан бел?н чикт? урнашкан. Илебез территориясене? т?ньяктан к?ньякка озынлыгы 4 ме? км га якын.

И? ерак к?нбатыш нокта (кч. оз. ны? 19°38' ында) Балтыйк ди?гезене? Гданьск култыгындагы комборынында Калининград ш???ре янында ята.

И? ерак к?нчыгыш нокталар, т?ньякныкы кебек, ике: утрау ноктасы ? Беринг бугазында Ратманов утравында (кб.оз.ны? 170° ында, т. к.не? 65°30' ында); кыйтга ноктасы ? Чукот ярымутравында Дежнев борынында (кб.оз.ны? 169°40' ында). Россияне? кыйтгадагы и? ерак к?нчыгыш ноктасы Евразия кыйтгасыны? да к?нчыгыш ноктасы булып тора. И? ерак к?нбатыш ??м к?нчыгыш нокталары арасындагы ераклык 10 ме? км дан артыграк. Россияне? к?нбатыштан к?нчыгышка озынлыгын к?з алдына китер? ?чен, аны? территориясе, К?нбатыш ярымшарда башланып, б?тен К?нчыгыш ярымшар буенча сузылуына игътибар ит?рг? кир?к (озынлыгы градусларда ?лч?г?нд? якынча 171°).

Россияне? чикл?ре

Россияне? чикл?рене? озынлыгы ? 60 932 ме? км. Бу ? ?ир шарын экватор буенча бер ярым тапкыр ?йл?неп чыгарга ?ит?рлек. Россияне? к?нбатыш ??м к?ньяк чикл?ре к?бесенч? ? коры ?ирд?н, ? т?ньяк ??м к?нчыгышы ди?гезд?н уза.

К?нбатыш чигенд? ачык беленеп торган табигый чикл?р юк диярлек. Ул Баренц ди?гезенд? Рыбачий ярымутравыннан к?нбатышка таба башлана ??м Кола ярымутравыны? к?нбатыш чите буйлап д?вам ит?. Анда Норвегия бел?н чик уза; к?ньяктарак аны Балтыйк ди?гезенд?ге Фин култыгына кад?р д?вам ит?че Финляндия бел?н чик алыштыра.

Фин култыгыннан алып Азак ди?гезен? кад?р булган гаять зур ки?лект? Россия Эстония , Латвия , Беларус ??м Украина бел?н чикт?ш. Азак ди?гезене? Таганрог култыгыннан к?нбатыш чик, Азак ди?гезе буйлап барып Арабат борынын ??м Ур муенын кисеп ?т?. Калининград ?лк?се к?нбатышка еракка кереп тора. Б?йсез д??л?тл?р ? Эстония , Латвия , Литва барлыкка кил? н?ти??сенд?, ул Россияне? т?п территориясенн?н аерылып калган. Калининград ?лк?се Польша ??м Литва бел?н чикт?ш.

К?ньяк чик башта Ур муенын кисеп ?т?, Каркинит култыгын , аннан со? Кара ди?гез буйлап бара, аннан Адлер янында тауларга к?т?рел? ??м Зур Кавказны? Суб?л?р сырты буенча Россияне Г?р?истаннан ??м Аз?рбай?аннан аера. Идел дельтасыннан Алтай тауларына кад?р арада дуга булып Казакъстанны читл?теп ?т?. Аннан со? Россия, Япон ди?гезе яр буйларына чыгып, Монголия , Кытай ??м Корея бел?н чикл?ш?.

Илне? к?нчыгыш чиге Тын океан ди?гезл?ре ярлары буйлатып бара. Монда Япония ??м АКШ ? и? якын к?ршел?р. Россияне? С?х?лин ??м Курил утрауларын Японияне? Хоккайдо утравыннан Лаперуза ??м Кунашир бугазлары аерып тора. Россия бел?н АКШ арасындагы чик Беринг бугазында Россияне? Ратманов утравын АКШны? Крузенштерн утравыннан аерып торган тар бугаз (5 км) буенча уза.

Т?ньякта Россия ки? фронт бел?н Т?ньяк Боз океаны ди?гезл?рен? чыга. Монда Арктиканы? Россия секторы аерыла. Аны? чиге Ратманов утравы ??м Россия- Норвегия чигене? т?ньяк ноктасыннан ( Рыбачий ярымутравы районында) Т?ньяк полюска кад?р меридианнар буенча узган. Д??л?тл?рне?, шул ис?пт?н Россияне? д?, ди?гез чикл?ре ярдан 12 миль (яки 22,2 км) ераклыкта узуы килешенг?н, аннан ары ? 200 мильле икътисади зона, шуннан со? ? ачык ди?гез.

Тарих

Т?п м?кал?: Россия тарихы

Башлангыч тарих

Археология я?а м?гъл?м?те буенча, х?зерге Россия территориясенд? борынгы кеше эзл?рне? яше - 3-2 миллион безне? эрага кад?р. Алар Себер , Т?ньяк Кавказ ??м Кубан ?ирл?ренд? табылганнар. Якынча 150 000 елда безне? эрага кад?р, ?лег? булган шелль м?д?нияте мустьер м?д?ниятен? ?зг?ртелг?н. Шундый тибындагы тукталышлар Россияне? Европа ?лешенд? ки? таралганнар.

Россияд? д?ньяны? и? иске неоантроп Воронеж ?лк?сенд? тукталыш - Маркина тавы урнашкан (50 000 б.э.к).

Безне? эрага кад?р VI?V гасырларда Кара ди?гезне? буенда грек колниял?ре барлыкка кил?, со?рак алар урынында Скиф патшалыгы , Боспор патшалыгы оештырыла. 552 ? 745 елларда х?зерге Россия территориясене? ?лешенд? Т?рки ка?анлыгы урнашкан; 650 ? 969 елларда Т?б?н Иделд?, Т?ньяк Кавказда ??м Азак ди?гезе буенда Х?з?р ка?анлыгы урнашкан.

Идел буе Болгары

Т?п м?кал?: Идел буе Болгары

632 елда Кырым ярымутравында урнашкан Б?ек Болгар д??л?тене? ханы булып Органаны? бер туганыны? улы Кубрат т?хетк? утырган. Кубрат VII й?зне? 50 нче еллар ахыры?60 нчы еллары башында ?лг?н (кайбер??л?р ирт?р?к, т?г?лр?к вакытны к?рс?т?л?р ? 642 елда, дил?р). Аны? ?леме чынында ?зе т?зег?н берл?шм?не? яш??д?н туктавына китерг?н.

Риваятьт? Кубрат хан улларыннан ?чесене? исеме аталган: ?лк?не ? Батбай , икенчесе ? Котраг , ?ченчесе ? Аспарух (ике кечесене? исемн?ре к?рс?телм?г?н). Гомум?н, ханны? биш улы турындагы риваять Б?ек Болгар иленд? булган биш этник т?ркем, биш эре кабил?не г??д?л?ндер?.

Котраг хан ?ит?кчелегенд?ге ?ченче т?ркеме ( кутригурлар ) Кубрат ?лг?нн?н со? Урта Идел буена китк?н ??м анда 671 - 675 еллар тир?сенд? Идел буе Болгары нигезл?г?н.

Алмыш ?мир хакимлегенд? 922 елда Идел буе Болгары р?сми р?вешт? Ислам динен кабул итк?н.

11-13 гасырда Идел буе Болгары д??л?те ч?ч?к ату чоры булган. Идел буе Болгары бел?н Киев Русе м?н?с?б?тл?р каршылыклы булган, кайчакта ачлык вакытында Идел буе Болгары д??л?те Руськ? бодай бел?н булышкан, кайчакта Идел юлы ?чен б?релешл?р д? булган.

1223 елда Чы?гызхан гаск?ре берд?м рус-кыпчак гаск?рен Калка елгасында тар-мар итк?нн?н со?, монголлар Илел буе Болгары д??л?тенд? ?иг?ле тауларында кискен ?и?ел? ??м чиген?.

1236 Бату хан озак чолгаудан со? Идел буе Болгары д??л?тен буйсындыра. Идел буе Болгары Алтын Урда д??л?тен? кер?.

Алтын Урдага Русьне? ( Киев , М?ск?? Русе) зур ?леше, Идел буе Болгары, Кавказ ?мирлекл?ре, ?з?рбай?ан (??ниб?к чорында), Казакъстан (Ак Урда), ?зб?кстан (Х?резм), Кырым , Себер керг?н.

Алтын Урда территориясе б?генге Россия территориясен? туры кил? (Украинадан, ?з?рбай?аннан , Казакъстаннан тыш).

Алтын Урда таркалганнан со? аны? к?бесе ?лешл?ре Россияг? кертелг?н.

Киев Русе

Т?п м?кал? : Киев Русе

IX гасырны? уртасында (елъязмалар буенча, 862 елда ) Россияне? Европа ?лешенд? к?нбатыш славян, фин-угыр , т?рки ??м балт кабил?л?рне? берлеге барлыкка кил?. 882 елда К?р?з? Олег , Новгород кен?зе , Киевны яулап ала ??м Киев Русен т?зи. Я?а д??л?т составына барлык к?нбатыш славяннар ?ирл?ре, кайбер фин-угыр, балт ??м т?рки халыкларны? ?ирл?ре кер?л?р. Бер ?к вакытта т?ньяк-к?нбатыш Русьны? славян колонизациял?? (буйсындыру) процессы барган. Владимир кен?зе заманында ( 988 елда ) Русь христианлыкны кабул ит?. Ярослав Зир?к Рус Правдасын ? рус кануннарны? беренче ?ыентыгын раслаган.

1132 елда, Мстислав - Владимир кен?зе ?лг?нн?н со?, Русь бернич? кен?злекк? таркала: Новгород кен?злеге , Владимир-С?зд?л кен?злеге , Галич-Волын кен?злеге , Чернигов кен?злеге , Рязань кен?злеге , Полоцк кен?злеге , Смоленск кен?злеге , ?.б.

Рус кен?злекл?ре

Т?ньяк-к?нбатыш Русьт? XII гасырдан Владимир-С?зд?л кен?злеге к?т?рел?, аны? хакимн?ре ( Андрей Боголюбский , Всеволод Зур Оя ), Киев ?чен к?р?шеп, ?з т?п резиденцияне Владимирда калдыралар; н?ти??сенд?, Владимир я?а Русь ?з?ге булып кит?. И? ку?тле кен?злекл?р шулай ук Чернигов , Смоленск ??м Галич-Волын кен?злекл?ре булганнар.

Алтын Урда чоры

1237 ? 1240 елларда Бату хан ?ит?кл?г?н татар-монгол гаск?рл?ре Киев Русене? к?пчелек кен?злекл?рен яулап ала. Т?рки телле халык Бату хан гаск?ренд? к?пчелек т?шкил итк?н ??м татарлар дип аталган, со?рак шул атама Алтын Урданы? бар халкына беркетелг?н. Русьны? к?ньяк ??м к?ньяк-к?нчыгыш ?ирл?рд? торучы халкы башка ?ирл?рг? к?ч?.

Русь кен?злекл?рене? к?бесе Рус Олысы буларак Алтын Урда эчен? кер? яис? Алтын Урдага нык б?йле була. Русь кен?злекл?ре Алтын Урдага ясак т?ли башлыйлар, хакмиятне Алтын Урда ханы р?хс?тенн?н ген? алырга м?мкин булган. Ясак зурлыгы - керемн?рне? 10% булган.

Александр Невский 1240 елда Алтын Урда бел?н хезм?тт?шлекне сайлаган, Б?ек Ханга буйсынган ??м ясак т?л?рг? риза булган, алманнарга (алпар - т?речел?рг?) каршы сугыша башлаган.

XII гасырда Новгород ?ирл?ре алпар-т?речел?р ??м шведлар бел?н бернич? кораллы низагларда катнашкан. 1240 елда Александр Невский Нева сугышында швед гаск?рен ?и??, ? 1242 елда Чудь к?ленд? тевтон рыцарьл?рен тар-мар ит?. Галич ?ирен XIV гасырны? уртасында Польша басып ала, Русьны? зур ?леше Б?ек Литва кен?злеге эчен? кер?.

XIV гасырны? башыннан рус кен?злекл?ре арасында я?а ?з?к ? М?ск?? кен?злеге формалаша. М?ск?? кен?зл?ре Владимирда кен?злек ит? ?чен к?р?шт? ?и??л?р. Б?ек Владимир кен?зе ясак ?ыючы ??м Русь территориясенд? баш хакиме булып торган. Алтын Урданы? ?зб?к ханы карары н?ти??сенд?: 1363 елдан кен?злек ит?ен? ярлыкны к?б?сенч? М?ск?? кен?зл?ре алалар. ?зб?к хан ?зе М?ск?? кен?зен - Иван Калита - баш баскак (салымны ?ыючы) итеп раслаган, шулай итеп Алтын Урда ханы ?зе М?ск??не акча ?з?ген? ?йл?ндерг?н.

??ниб?к хан ?лг?нн?н со?, аны? улы Б?рдиб?к хакимлегенд? бастыру с?яс?те ??м чуалышлар башланган. Бастырудан качкан к?п морзалар Рус кен?злеген? к?чк?н, анда алар христианлашканнар ??м руслашканнар. Алар арасында б?ек Россия ш?хесл?рене? бабалары: Лев Толстой, Суворов, Нахимов, Кутузов, Ушаков, Булгаков, Бердяев, Нарышкин, Тургенев, Чаадаев, Есенин, Карамзин, Минин, Годунов, Татищев ??м б?т?н татар н?селл?ренн?н чыкканнар.

Алтын Урда та?ы ?чен эчке к?р?ш н?ти??сенд? 1350 еллардан Алтын Урданы? к?чсезл?н? башлый.

Алтын Урданы? ватандашлар сугышында (14 гасырны? икенче яртысы) х?тта т?м?нчел?р (темник - 10 ме?ле гаск?р сардары) хакимиятк? килг?нн?р. М?с?л?н Мамай морза - 10 ме?ле гаск?р сардары булып Алтын Урда ханы буларак ?зенне игълан итк?н. Канунлы хан Туктамыш Алтын Урда та?ын кайтарырга ниятл?г?н ??м Мамай бел?н Туктамыш хан ватандашлар сугышы башланган. Шушы сугышта рус кен?зл?р актив катнаша. М?ск?? кен?зе Дмитрий Донской Туктамыш ягын яклаган, ??м аны? ягында Мамайга каршы сугыша башлаган. Бернич? б?релешл?р н?ти??сенд? Мамай б?реп т?шерелг?н ??м Туктамыш - Алтын Урда ханы буларак игълан ителг?н.

1382 елда Туктамыш хан М?ск??не? хыян?те (Литвага к?ч?) бастырып М?ск??не басып ала.

Л?кин Туктамыш ханга каршы Маверанахр д??л?тене? хакиме Аксак Тимер сугыша башлаган. Аксак Тимер бик с?л?тле с?ргаск?р булган, ??м 1391 елда Кондырча елгасында ??м 1395 елда Терек елгасында Туктамыш гаск?рен ?и?г?н. Кондырча елгасы буендагы сыман, баштарак татарлар оста гына сугышалар, ?мма дошман гаск?рене? аяусыз сугышуына ахыргача каршы тора алмыйлар??и?ел?л?р. Шуннан Туктамыш т?ньякка, Болгар ягына кача. Аны эз?рлекл?п Аксак Тимер к?пт?нге хыялын тормышка ашыра ? Алтын Урданы? башкаласы Сарай-Б?рк?не, тагын к?п кен? ???миятле ш???рл?рен ?имер?-?имер? Кырымга чаклы барып ?ит?. Сарай-Б?рк?, Г?лстан, ?к?к, Б?л??мин, Ма?ар кебек ш???рл?рне т?мам кырып ташлый, ?ир бел?н тигезли.

Аксак Тимер ????мн?ренн?н со? Алтын Урда з?гыйфьл?н? ??м таркала башлый.

Рус кен?злекл?рен берл?штер?. М?ск?? д??л?тне? барлыкка кил?е

14 гасыр ахырында Алтын Урда гаск?ре Аксак Тимер гаск?ренн?н ике зур ?и?ел?не кичер?, ??м х?рби ?и?ел? н?ти??сенд? таркала башлый. Эре берд?м д??л?т урынында Казан ханлыгы, Кырым ханлыгы, Зур Урда (со?рак ?стерхан ханлыгы ??м Нугай Урдасы), Касыйм ханлыгы, Себер ханлыгы, ?белхаер ханлыгы барлыкка кил?.

Иван III заманында М?ск?? кен?злеге (Иван Калита идар? итк?н чорыннан н?къ М?ск?? рус кен?злекл?ренн?н ясак ?ыеп Алтын Урданы? башкаласына ?иб?рг?н) Алтын Урданы? варисларына ясак т?л?вен туктый. 1480 елда Угра б?релеше н?ти??сенд? М?ск?? кен?злеге Зур Урдага ясак т?л?венн?н баш тарта. ?леге вакыйга зур пропагадистик ???миятк? ия, ч?нки Зур Урданы? башкаласы Сарай-Б?рк? ш???ренд? урнашкан, чынында халык саны буенча Зур Урда Казан ханлыгы ??м Кырым ханлыгына караганда ким булган.

1484 елда М?ск?? б?ек кен?зе Иван III Касыйм н?селенн?н чыккан М?х?мм?д-?минг? Казан т?хетенд? утырырга булыша, н?ти??д? Казан ханы М?ск?? бел?н "м??ге солых килеш?ен" имзалый ??м М?ск?? Казанга да ясак т?л?вен туктый, шул ясак 1445 елдагы С?зд?л янындагы сугыштан со? т?л?г?н булган. Чынында М?ск?? Касыйм ханлыгына 1681 елга кад?р акча ?иб?р?, л?кин ул ханлык б?йсез булмаган инде.

1497 елда рус д??л?тене? кануннар ?ыентыгы (Судебник) чыгарыла. М?ск?? кен?злеге ?з тир?сенд? т?рле рус кен?злекл?рен берл?штереп, М?ск?? рус д??л?тен? ?верел? (к?нбатышта аны Московия еш й?рт?). Василий III М?ск?? д??л?тен берл?штер?не д?вам ит?, Б?ек Литва кен?злеге ??м Казан ханлыгы бел?н сугышларын ?тк?рг?н.

1505 елда Василий III гаск?ре Казан янындагы сугышта ?и?ел?.

1547 елда Иван IV патша титулын ала. XVI гасырны? икенче яртысында М?ск?? д??л?те Казан , ?стерхан ??м Себер ханлыгын басып ала.

1558 ? 1583 елларда Русь у?ышсыз булган Балтыйк ди?гезен? чыгу ?чен Б?ек Литва кен?злеге (со?рак ? Речь Посполитая ) бел?н Ливон сугышында катнаша. Тын , Терек ??м ?аек буйларында казак авыллары барлыкка кил?л?р; 1570 елда Донс казак гаск?ре, 1571 елда ? Урал казак гаск?ре, 1577 елда ? Терек казак гаск?ре оештырылалар.

Фетн?ле заман. Романовлар династиясене? патшалык ит? башлавы.

Явыз Иван ?леменн?н со? озакламыйча Россия Фетн?ле заман ( рус.   Смута ) башлана. Ул б?ла-казалар, поляк ??м швед интервенция, с?яси, икътисади, д??л?ти ??м и?тмагый кризислары бел?н ист? калган.

1610 елда поляк гаск?ре М?ск??г? , 1611 елда швед гаск?ре Новгородка кер?. 1612 елны? 1 ноябренд? Кузьма Минин ??м Дмитрий Пожарский ?ит?кчелеге астында ополчениесе Китай-городны ала; 5 ноябрьд? поляклар капитуляциялил?р.

1613 елны? Земский соборында Михаил Романовны патша итеп сайлана. Михал Романов заманында руслар К?нчыгыш Себерне ?зл?штерерг? башлыйлар ??м Тын океанга чыгалар. 1654 елда Россия составына Украина кер?.

Россия империясе

Моны да карагыз: Россия империясе

Барлыкка кил?е, XVIII гасыр

Пётр I эчке ??м тышкы с?яс?тенд? кискен ?зг?рлешл?рне ?тк?р?. 1700?1721 еллардагы Т?ньяк сугышы н?ти??сенд? к?чле швед армиясе тар-мар ител?, Балтыйк ди?гезен? чыгу ачыла, Нева тамагында Петербург ш???ре т?зел?.

1721 елда Россия империя булып игълан ител?.

Пётр I ?леменн?н со? Россияд? сарай переворотлары чоры башлана ? 1725 ? 1762 елларда рус т?хетенд? алты патша алышынды.

Елизавета Петровна заманында М?ск?? университеты нигезл?н?, рус армиясе ?идееллык сугышында Пруссия бел?н у?ышлы сугыша.

Екатерина II заманында 1768?1774 еллардагы рус-т?рек сугышы н?ти??сенд? Россия Кара ди?гезг? чыга; к?газьле акча барлыкка кил?, Идел буена алман колонистлары килеп урнаша, 1783 елда Россия составына Кырым ханлыгы кер?, Американы ?зл?штер? башлана.

XIX гасыр

XVIII гасырны? ахырында Россия революцион Францияга каршы коалицияг? кер? ??м Наполеон сугышларында катнаша. 1805 елны? 15 сентябрьд? ? Россия Наполеонга беренче сугышны игълан ит?.

• 1807 ел 7 июль ? Россия ??м Наполеон Франциясе арасында Тилзит килеш?е.

Союзниклар Европада ?и?ел?л?р, сугыш Россия территориясен? к?ч? . Наполеонны? М?ск??не басып алуына карамастан, сугыш Наполеон армиясене? тар-мар ител? бел?н т?мамлана. 1813 елда рус армиясе француз гаск?рл?ренн?н Алманияне азат ит?, ? 1814 елда Парижны басып ала.

Сугыштан со? Россияг? революцион идеял?ре тарала башлаганнар, бу декабрьчел?р фетн?сен? алып китер?.

XIX гасырны? икенче чирегенд? Россия Т?ньяк Кавказ халыкларны? буйсындыру бел?н т?мамланган Кавказ сугышын башлый; шул ук вакытта Россия составына казакъ жузлары кер?л?р.

1856 елда Россия Кырым сугышында ?и?ел?.

Александр II заманында Россияд? крепостной хокукы юкка чыгарыла ( 1861 ), ??м тагын бернич? либераль реформа ?тк?рел?.

1877?1878 еллардагы рус-т?рек сугышы н?ти??сенд? Россия составына Карс ?лк?се ??м Дунай дельтасы кертел?л?р, балкан илл?ре ( Болгария , Сербия ??м Черногория ) б?йсезлекк? иреш?л?р.

XX гасыр

XIX гасырны? ахырында ? XX гасырны? башында Россияд? с?яси партиял?р барлыкка кил?: кадетлар , большевиклар , эсерлар , ?. б.

1904 ? 1905 елларны? Рус-япон сугышы н?ти??сенд? Россия С?х?линны? к?ньяк ?лешен ??м Курил утрауларны югалта.

Совет д?вере

Россия ватандашлар сугышы

1917 елдан Февраль ??м Октябрь инкыйлабыннан со? 1922 / 1923 елларга х?тле элекке Россия империясе территориясенд? килеп чыккан с?яси , этник ??м социаль т?ркемн?р арасында кораллы низаг .

Б?ек Ватан сугышы

1941 елны? 22 июньд? , сугыш игълан итмич?, ????м итешм?? турындагы килеш?ен ?зеп, алман-фашист гаск?рл?ре ССРБ территориясн? б?реп кер?л?р. И? башта Алмания ??м аны? союздашлар зур у?ышлыкка иреш?л?р, л?кин М?ск??не ??м Ленинградны ала алмыйлар ??м сугыш озакка сузылган сугыш характерын ала. Сталинград ??м Курск сугышлары н?ти??сенд? совет гаск?рл?ре ????мг? к?ч?л?р ??м 1945 елда Берлинны алалар.

1945 елгы Японияг? каршы сугыш х?р?к?тл?ре н?ти??сенд?, ССРБ ?зен? Курил утрауларны ??м К?ньяк С?х?линны кире кайтарыла.

Моны да карагыз:

• Сталинград сугышы
• Ленинград камалышы
• Курск сугышы
• Берлин ?чен сугыш
• Пра?а ?чен сугыш

Россия Федерациясе

1990 елны? 12 июненд? РСФСР халык депутатларыны? 2нче корылтае Россияне? д??л?т сияд?те турында Б?ян кабул ит?. Россия ?з эченд?ге ??м??рият ??м ?лк?л?р бел?н ?зара м?н?с?б?т т?зи. 1994 елны? Февраленд? Татарстан бел?н РФ арасында шартнам? т?зел?([["Россия Иттихады д??л?т хакимияте мар?игълары бел?н Татарстан Республикасы д??л?т хакимияте мар?игълары арасында эшл?р б?леш? ??м ?зара в?кал?т алмашу турында" шартнам?]]).

1994 елны? декабрьд? Россия танылмаган Ичкерияне? кораллы оешмаларнына каршы сугыш х?р?к?тл?рен башлый.

2008 елны? августта Россия Т?ньяк Осетияд? булган сугыш х?р?к?тл?ренд? катнаша. Шул конфликт н?ти??сенд? Россия К?ньяк Осетияне? ??м Абхазияне? б?йсезлеген таный. 2014 елда Россия р?сми р?вешт? Кырымны кушылу турында игълан итк?н.

Халык

Эре ш???рл?р

Моны да карагыз: Россия ш???рл?ре исемлеге

Милли состав

Россия татарлары

Т?п м?кал? : Россия Федерациясе татарлары

РФда Татарлар ( Татарстаннан тыш) Башкортостан , Мари Иле (Чирмешстан), Мордовия , Чуашстан , Д?гъстан , Ингушетия , Т?ньяк Осетия , Удмуртия , Карелия республикаларында, Ханты-Манси , Ямал-Ненец автоном округларында, ?стерхан , Волгоград , Иркутск , Киров , Корган , М?ск?? , Ырынбур , Пенза , Рязань , Сарытау , Свердлов , Тум , Мурманск , Архангельск , Ленинград , Вологда , Т?м?н , Т?б?н Новгород , Новгород , Сембер ?лк?л?ренд? ?.б. т?б?кл?рд? к?пл?п яшил?р.

Федератив т?зелеш

Т?п м?кал?: Россияне? федератив т?зелеше

Россия Федерациясе 85 субъекттан тора , шул ис?пт? 22 республика , 9 край, 46 ?лк?, 3 федерация к?л?ме ш???ре, 1 автономияле ?лк?, 4 автономияле округ.

Россия шулай ук 9 федераль округына б?лен?.

Д??л?т т?зелеше

Россия конституциясе буенча, Россия Федерациясе ? федератив демократик д??л?т.

Президенты ? Владимир Путин . Премьер-министры ? Михаил Мишустин .

Илд? ≪Берд?м Россия≫ фиркасене? йогынтысы зур.

Башкарма хакимияте

Д??л?т башлыгы ? б?тен халкы тавыш бир? юлы бел?н 6 елга сайлана торган президент.

Закон чыгара торган хакимияте

Закон чыгара торган хакимиятне Федераль ?ыелышы тормышка ашыра. Федераль ?ыелышы ике палатадан ( Федерация Шурасы ??м Д??л?т Думасы ) тора.

С?яси фиркал?р

≪С?яси фиркал?р турында≫ законга туры китереп терк?лг?н 42 с?яси фирка бар. ^[10]

Д??л?ти б?йр?мн?р

• 1 гыйнвар ? Я?а ел
• 7 гыйнвар ? Христос Раштуасы
• 23 февраль ? Ватанны саклаучылар к?не
• 8 март ? Халыкара хатын-кызлар к?не
• 1 май ? Яз ??м хезм?т б?йр?ме
• 9 май ? ?и?? к?не
• 12 июнь ? Россия к?не
• 4 ноябрь ? Халык берд?млеге к?не

Кораллы к?чл?р

Т?п м?кал?: Россия Федерациясе кораллы к?чл?ре

Россияне? Кораллы К?чл?ре ? илне? иминлеген саклаучы х?рби д??л?т оешмасы. Кораллы К?чл?рене? башс?ргаск?р Россия Президенты булып тора. КК бел?н Саклану министрлыгы ??м Кораллы К?чл?ре Генераль штабы аша турыдан-туры Саклану министры идар? ит?.

2010 елны? 5 март х?лен? 1 миллион кешед?н тора (д?ньяда 5-нче урын). ^[11] КК ?ч т?рен? ( Коры ?ир Гаск?рл?ре , Х?рби-?ава к?чл?ре ??м Х?рби-Ди?гез Флоты ), ??м ?ч аерым т?рен? ( ?ава-Космик саклануы гаск?рл?ре , ?ава десанты гаск?рл?ре ??м РВСН (стратегик билгел?н? буенча ракета гаск?рл?ре)) б?лен?л?р; шуны? ?стен?, КК составына Кораллы К?чл?р Тылы ??м ККны? т?рл?рен? ??м аерым т?рл?рен? керм??чн х?рби оешмалар кер?л?р:

• Эчке эшл?р идар?сене? Эчке гаск?рл?ре;
• Гад?тт?н тыш х?лл?р министрлыгыны? граждан саклануы гаск?рл?ре;
• Тышкы разведка хезм?те;
• Федераль иминлек хезм?те органнары;
• Федераль саклау хезм?те органнары.

Икътисад

Т?п м?кал?: Россия икътисады

Элекке Советлар Берлегенд? чыгарылган барлык нефтьне? 90% чамасы, газны? 73%, ?итештерелг?н электроэнергине? 63%, эшк? яраклы агачны? 90%, чит илл?р бел?н с??д? ?йл?нешене? 80% РФ ?лешен? туры кил?. ТЭП ( 2010 ) - 1,477 трлн $ (б?тенесе), ?ан башына 15 807 $.

Гомум х?ле, т?п к?рс?ткечл?ре

Сатып алу м?мкинчелеге паритеты буенча тулаем эчке продукты к?л?ме буенча Россия алтынчы урында тора.

Россия тулаем эчке продуктыны? тармаклы т?зелеше, 2011 : ^[12]

• Авыл ??м урман ху?алыгы, балыкчылык ? 3,6 %
• Файдалы казылмаларны чыгару ? 9,1%
• Эшк?рт? с?н?гате ? 13,6%
• Энергетика ? 3,2%
• Т?з? ? 5,5%
• С??д?г?рлек ? 16,2%
• Транспорт ??м элемт? ? 7,5%
• М?гариф ??м с?лам?тлекне саклау ? 5,7%
• Финанслар ??м у?айлыклар ? 14,0%
• Д??л?т бел?н идар? ит? ??м х?рби иминлеге ? 5,0%
• Продуктларга алына торган салым ? 15,7%

С?н?гать

Россия ? с?н?гатьле-аграр д??л?т. Д?нья к?л?менд? нефть чыгару буенча ?ченче урында тора (434 млн. т, 1998), табигый газ буенча ? 1 урында (1999), ташк?мер буенча ? 6ы урында (154 млн. т, 1998), электр энергия ?тештер? буенча ? 4 урында (827,2 млрд. кВт·с?г, 1998), корыч кою буенча ? 4 урында (49,8 млн. т, 1999), тимер рудасы чыгару буенча ? 4 урында (78,3 млн. т, 1995), алтын табу буенча ? 6 урында (130 т, 1998), алмаз табу буенча ? 2 урында (16 млн. карат, 1993), автомобильл?р ?итештер? буенча ? 11 урында (840 ме?, 1998), телевизорлар ?итештер? буенча ? 6 урында (4 млн. дан?, 1993), пластмасса ?итештер? буенча ? 10 урында (2,4 млн. т, 1993), цемент ?итештер? буенча ? 7 урында (37 млн. т, 1994). К?р?н к?мер чыгару ? 2 урында, чуен кою, к?керт кислотасы ?итештер? буенча ? 4 урында, минераль ашлама, ки?е-мамык тукымалар ?итештер? буенча ? 5 урында, ?зер прокат, агач материаллары буенча ? 6 урында, агач мунчаласы ?итештер? буенча ? 7 урында (1999).

Авыл ху?алыгы

Россия д?нья к?л?менд? б?ртекле ашлык ?ыеп алу буенча ?иденче урында тора (1999), б?р??ге ?еп алу буенча ? 2 урында (31,2 млн. т, 1999), с?т ?тештер? буенча ? 2 урында (333 млн. т, 1998), терлек ите ?итештер? буенча ? 7 урында (4,7 млн. т, 1994), елына 261,7 ме? т терлек мае ?итештерел? (1999), м?гезле эре терлек саны буенча ? 6 урында (49 млн. баш, 1994), ду?гызлар саны буенча ? 3 урында (32 млн. баш, 1994), сарыклар саны буенча ? 4 урында (46 млн. баш, 1994), балык тоту буенча ? 6 урында (1999).

Транспорт ??м элемт?

Су транспорты

Эре ди?гез портлары Новороссийскида , Владивостокта , Находкада , Архангельскд? , Дудинкада , Мурманскида урнашалар.

Елга транспорты к?бесенч? Иделд? кулланыла.

Автомобиль транспорты

2010 елда Россия автомобиль юлларыны? гомум озынлыгы ? 1 004 ме? километр, шул ис?пт? каты й?гертм?ле автомобиль юллары ? ~786 ме? километр. ^[13] Федерация ???миятенд?ге юлларыны? гомум озынлыгы ? ~50 ме? километр, регион ???миятенд?ге юлларыны? гомум озынлыгы ? ~450 ме? километр. Автомобиль юлларыны? гомум озынлыгы Россия д?ньяда ?иденче, ? Европада икенче урынында тора. Каты й?гертм?ле автомобиль юлларны? тыгызлыгы ? 1 ме? кешег? 5,3 километр.

Тимер юл транспорты

Тимер юл транспорты XIX гасырны? уртасында ки? ?сеш ала башлаган. Беренче эре тимер юл магистрале, М?ск?? ? Петербург , 1851 елда сафка баса. Транссебер магистрале эксплуатацияг? 1892 елда бирел?, Россия империясе территориясе ген? аша х?р?к?те 1916 елда башлана.

Х?зер тимер юл 83 субъектларны? 78-да тимер юл бар, аларны? гомум озынлыгы якынча 83 ме? километрга ти?, шул ис?пт? электрлаштырылган тимер юллар ? ~ 43 ме? километр.

Россияне? 84 ш???рд? ??м ш???р тибындагы бист?л?ренд? трамвай элемт?се бар (гомум озынлыгы ? якынча 3 ме? километр), 88 ш???рд? троллейбус элемт?се бар (гомум озынлыгы ? якынча 4,9 ме? километр).

Шуны? ?стен?, М?ск??д? , Петербургта , Т?б?н Новгородда , Самарда , Екатеринбургда , Новосибирскта ??м Казанда метрополитен бар. Метро юлларны? гомум озынлыгы ? 475 км. Омск , Красноярск ??м Чил?бе метрополитеннары т?зелеш стадиясенд? торалар.

?ава транспорты

Ерак К?ньяк районнарда, автоюллар юклыгы аркасында, ?ава транспорты зур ролен уйный. Авиаэлемт?не? т?п ?з?кл?ре: М?ск?? , Петербург , Т?ньяк Кавказ курортлары, Екатеринбург , Новосибирск , Иркутск , Хабарау , Владивосток . Пассажир ташуларыны? 80% М?ск??г? яки М?ск?? аша ?тк?рел?л?р. 1991?2011 елларда Россия х?р?к?тт?ге аэропортлар челт?ре д?ртл?т? ким?йг?н. ^[14]

Моны да карагыз

Россия Федерациясе порталы

• Россия Империясе
• РСФСР
• Октябрь инкыйлабы
• Совет Берлеге
• Б?йсез Д??л?тл?р Берлеге

Шулай ук карагыз

• Россияд? ислам

Иск?рм?л?р

Россия порталы

Сылтамалар

	Вики?ыентыктагы медиафайллар ?

• Россия икътисады 2019 елны? 21 февраль к?ненд? архивланган .
• Тум - Россия ш???ре
• Россия Федерациясе Президенты сайты .
• Д??л?т Думаны? сайты .

   

Бу м?кал? Татар Википедиясене? сайланган м?кал?л?р р?тен? кер?.