Б?тенд?нья п?р?везе
бел?н бутамагыз.
www.opte.org/maps сайтыннан
2005 елны?
15 гыйнварынан
алынган
бирелм?л?р
нигезенд? т?зелг?н Интернетны? ?лешч? харитасы. IP-адресларны тоташтырып ??рбер сызык ике т?ен арасында т?шерелг?н. Сызыкны? озынлыгы т?енн?р арасындагы вакыт тоткарлануын (пи?-ны) к?рс?т?. Бу харита 2015 елда ?ыюга ?т?рлек булган бирелм?л?рне?
30 %
кимр?к C сыйныфы челт?рл?рен т?къдим ит?.
RFC 1918
буенча сызык т?се аны? урынына туры кил?. Чираттагы т?сл?р файдаланыла:
|
з??г?р: net, ca, us
яшел: com, org
|
кызыл: mil, gov, edu
сары: jp, cn, tw, au, de
|
ш?м?х?: uk, it, pl, fr
алтын: br, kr, nl
ак: ru, ws, tv, pro
|
Интернет
(
ингл.
Internet
,
ХФ?
: [??n.t?.net]) ?
м?гъл?мат
саклау ??м тапшыру ?чен берл?шк?н
компьютер челт?рл?рене?
б?тенд?нья
системасы.
Б?тенд?нья челт?ре
??м
Глобаль челт?р
, яис?
Челт?р
ген? дип т? й?ртел?.
TCP/IP
протоколлары
ст?ке
нигезенд? т?зелг?н.
Интернет нигезенд? бик к?п т?рле
бирелм?л?р
тапшыру
системалары эшли. М?с?л?н,
Б?тенд?нья п?р?везе
(
рус.
≪Всемирная паутина≫
,
ингл.
World Wide Web, WWW
) ? ?зара
?иперсылтамалар
бел?н тоташкан документлар системасы (челт?ре).
2015 елны?
уртасына Интернет бел?н кулланучылар саны
3,3 млрд
-ка барып ?итте. К?бесенн?н бу Интернетка ?т?рлек к?р?зле элемт?л?рне?, 3G ??м 4G стандарларны?, и?тимагый челт?рл?рне? ки? таралуы бел?н, ??м интернет-трафикны? б?ясе т?ш?е бел?н а?латыла.
[1]
Интернет т?зел? торган принциплар беренче тапкыр
ARPANET
челт?ренд? кулланыла. ARPANET ?
1969 елда
Америка
DARPA
агентлыгы заказы буенча т?зелг?н. ARPANET эшл?нм?л?рен файдаланып,
1984 елда
АКШ-ны?
Милли ф?нни фонды
университетлар ??м ис?пл?? ?з?кл?ре арасында элемт? ?чен
NSFNET
челт?рен т?зи. Ябык ARPANET-тан аермалы буларак, NSFNET янына тоташу ирекле иде ??м
1992 елга
а?а 7500 д?н артык вак челт?р, шул ис?пт?н
Руссияд?н
читт? 2500 д?н артык челт?р тоташтырылган иде. NSFNET опера челт?рен коммерция куллануга тапшыру бел?н заманча Интернет барлыкка килде.
Х?б?рл?рне тиз тапшыру юн?лешенд? америка тикшерен? програмы бел?н ?озеф Ликлайдер (
ингл.
Joseph Carl Robnett Licklider
) ?ит?кчелек ит?, ул
1962 елда
≪Galactic Network≫ диг?н эшен бастыра. Ликлайдер ярд?менд? компьютер челт?рене? ?ентекл?п эшл?нг?н беренче концепциясе барлыкка килде. Бу концепция Леонард Клейнрокны? (
ингл.
Leonard Kleinrock
) бирелм?л?рне тапшыру пакетларын коммутациял?? т?гълимате ?лк?сенд?ге эшл?ре бел?н ныгытылды (
1961
?
1964
).
1962 елда
Пол Бэран (
ингл.
Paul Baran
) RAND Corporation-нан ≪On Distributed Communication Networks≫ диг?н доклад ?зерл?де. Ул бер-берсе бел?н б?йле ?з?кл?штерелм?г?н компьютер челт?ре бел?н кулланырга т?къдим итте. Аны? буенча бу челт?рд? б?тен компьтер да тигез хокуклы булырга тиеш. Шушы челт?рне? нинди булса да ?леше таркалса-?имерелс? д? ул эшк? с?л?тле булып калырга тиеш. Шулай итеп ике м??им м?сь?л? эшл?неп чыгарыла ? беренчед?н, челт?рне? эшк? с?л?тлелеге т?эмин ител?, икенчед?н, бирелм?л?рне? юкка чыгуыннан сакланып калуы шулай ук т?эмин ител?, ч?нки ул бирелм?л?р бер-берсенн?н аерылган компьютерларда сакланып калынган булалар. Х?б?рл?р аналог т?ренд? т?гел, ? санлы т?рд? тапшырылачаклар дип уйланылган иде. Х?б?рне ?зен кечкен? ?лешл?рг? ? ≪пакетларга≫ таркатырга ??м б?ленг?н челт?р аша б?тен пакетларны берьюлы тыпшырырга уйланылган иде. Барып ирешк?н урында алынган дискрет пакетлардан х?б?р я?адан ≪?ыелган≫.
Шул ?к вакытта Доналд Дейвис (
ингл.
Donald Watts Davies
)
Англияд?
Челт?р концепциясен д?ньяга китерг?н, ??м ул а?а ???миятле ?леш ?ст?г?н ? компьютер т?енн?ре бирелм?л?рне ген? тапшырырга т?гел, т?рле телл?рне? ??м компьютер системнарыны? т?р?ем?чесе булырга тиеш т?. Аерым ?иб?рел? торган файллар фрагментларын а?латыр ?чен ≪пакет≫ термины бел?н беренче булып н?къ Дейвис куллана башлады.
1967 елда
Ларри Робертс (
ингл.
Lawrence G.Roberts
) ARPA компьютерларын бер-берсе бел?н ялгарга т?къдим итте. Шулай итеп ARPANet диг?н беренче интернет-челт?рен ясау эше башланды.
Лос-Ан?елестагы
Калифорния университеты (
ингл.
UCLA, University of California, Los Angeles
),
Стэндфорд университеты
(
ингл.
Stanford Research Institute
), Санта-Барбарадагы Калифорния университеты (
ингл.
University of California, Santa Barbara
) ??м Юта штаты университеты (
ингл.
Utah State University
) арасында махсус элемт? кабеле ?тк?рел?. BBN-нан Фр??к ?артны? (
ингл.
Frank Hart
) белгечл?р т?ркеме ARPANET челт?рен оештыру буенча техник проблемнарны карар итерг? тотындылар
[1]
[2]
.
Шундый челт?рне эшл?рг?
Лос-Ан?елест?ге
Калифорния университетына,
Стэндфорд университетына
, Юта штаты ??м Санта-Барбарадагы Калифорния штаты университетларына кушылды. Компьютер челт?ре
ARPANET
(
ингл.
Advanced Research Projects Agency Network
) дип аталды, ??м
1969 елда
проект кысаларында шушы д?рт к?рс?телг?н ф?нни учреждениел?рне бу челт?р берл?штерде. Барлык эшл?р АКШ-ны? Саклау министырлыгы бел?н финансландылар. Аннан со?, ARPANET челт?ре тиз итеп ?с? ??м ныгый башлады. Аны? бел?н т?рле ф?н ?лк?л?ре галимн?ре куллана башладылар.
ARPANET-ны? беренче серверы
1969 елны?
2 сентябрь
к?ненд? Калифорния университетында (
Лос-Ан?елес
) урнаштырылган иде. Honeywell DP-516 компьютерында 24 Кб оператив х?тер булган иде
[3]
.
1969 елны?
29 октябренд?
21: 00 с?гатьт?
Лос-Ан?елесне?
Калифорния университетында (UCLA) ??м Ст?нфорд тикшерен? институтында (SRI) беренче ике ARPANET челт?ре т?ене арасында элемт? сеансы ?тк?рел?. Чарли Клайн (Charley Kline) ерактан торып тоташтыруны Лос-Ан?елест?н Ст?нфордтагы компьютерга ясарга маташты. Кертелг?н ??р символны аны? коллегасы Билл Д?валл (Bill Duvall) у?ышлы тапшыруын Ст?нфордтан телефон аша раслады.
Беренче тапкыр ≪LOG≫ диг?н с?зне? нибары ≪LO≫ ике символын гына ?иб?реп булды, шуннан со? челт?р эшли башлады. LOG ? ул LOGIN (системга кер?) диг?н с?зне? кыска язылышы. Системны? эш торышына 22:30-га инде кире кайтарып ?итештел?р, ??м кил?се омтылыш у?ышлы булды. Н?къ мен? шул датаны Интернетны? туган к?не дип санарга м?мкин
[4]
.
1971 елга
челт?р буенча электрон почта ?иб?р? ?чен беренче програм эшл?нде. Бу програм шунда ук бик популяр булды.
1973 елда
челт?рг? трансатлантик телефон кабеле аша Б?екбритания ??м Норвегияд?н беренче чит ил оешмалары тоташтырылды, шуннан бу челт?р халыкара челт?рг? ?йл?нде.
1984 елда
домен исемн?ре системы эшл?нде (
ингл.
Domain Name System, DNS
).
1991 елда
Б?тенд?нья п?р?везе
Интернетта ачык була, ?
1993 елда
атаклы
NCSA Mosaic
веб-браузеры
барлыкка кил?. Б?тенд?нья п?р?везе популярлаша бара.
1995 елда
NSFNet тикшерен? челт?ре ролен? ?йл?неп кайта, х?зер Интернет трафигын маршрутизациял?? бел?н Милли ф?нни фондыны? суперкомпьютерлары т?гел, ? челт?р провайдерлары ш?гыльл?н?.
Шул ук 1995 елда Б?тенд?нья п?р?везе, трафик буенча FTP файлларыны? беркетм?сен узып, Интернетта м?гъл?матны т?п т?эмин ит?че була. Б?тенд?нья п?р?везене? консорциумы (W3C) оеша. Б?тенд?нья п?р?везе Интернетны ?зг?ртте ??м аны? заманча кыяф?тен булдырды диярг? була.
1996 елдан
Б?тенд?нья п?р?везе ≪Интернет≫ т?шенч?сен тулысынча диярлек алыштыра.
Х?зерге вакытта Интернетка элемт?
иярченн?ре
,
радио
-каналлар, кабельле
телевидение
,
телефон
, к?р?зле элемт?, махсус оптик-?епселле линиял?р яки электр чыбыклары аша тоташырга м?мкин. Б?тенд?нья челт?ре алга китк?н ??м ?сеп кил?че илл?рд? тормышны? аерылгысыз ?лешен? ?верелде.
Биш ел д?вамында Интернет 50 миллионнан артык кулланучы аудиториясен? ?итк?н. Башка коммуникация чараларына мондый популярлыкка иреш? ?чен к?бр?к вакыт кир?к иде
[5]
:
| М?гъл?мати мохит
|
Вакыт, ел
|
| Радио
|
38
|
| Телевидение
|
13
|
| Кабельле телевидение
|
10
|
| Интернет
|
5
|
2008 елны?
уртасына
Интернет бел?н даими
р?вешт?
файдаланган кулланучыларны?
саны
1,5 млрд
кешег? якынайды.
[6]
2010 елны?
22 гыйнварында
Халыкара гал?ми станция
экипажына Интернет бел?н турыдан туры куллану м?мкинлеген бирелде
[7]
.
2012 елны?
30 июнен?
Интернет бел?н даими кулланучылар саны
2,4 млрд
-тан ашып китте. ?ир шары халкыны? ?чт?н бер ?лешенн?н к?бр?ге Интернет хезм?тл?ре бел?н файдалана иде.
2017 елны?
сентябренд?
БМО
Интернетка кер? м?мкинлеге
?ирд?
яш?г?н халыкларны?
48 %
-ында бар ик?не турында х?б?р итте. Шуны? бел?н берг?
2010 елдан
бирле интернет-кулланучыларны? саны
1,5 млрд
кешег? арткан.
[8]
Интернеттан файдаланучыларны? м?гъл?мати ресурсларга кер? иреге д??л?т чикл?ре ??м/яки милли доменнар бел?н чикл?нми, ?мма тел чикл?ре саклана. Интернетны? ?стенлек алып торучы теле булып
Инглиз теле
тора.
Рус теле
2-нче урында
[9]
.
Татар Интернеты, яки кыскача ? Татнет ?
Татарстан Республикасы
д??л?т телл?ренд? (татар ??м/яки рус телл?ре) т?зелг?н ??м Татарстан ??м/яки татар халкы турында (альтернатив билгел?м? нигезенд?, Татнет ? Интернет челт?ренд? т?п эчт?леге татар халкы ??м/яки Татарстан турында материаллар булган) барлык ресурслар ?ыелмасы.