Zakon Szpitala Naj?wi?tszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie

Dewiza: Helfen, Heilen und Wehren (z niem. Pomaga?, leczy? i broni?) [1]
Pełna nazwa	Zakon Szpitala Naj?wi?tszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie ( niem.   Orden der Bruder vom Deutschen Haus Sankt Mariens in Jerusalem , Deutscher Orden, DO).
Nazwa łaci?ska	Ordo fratrum domus hospitalis Sanctae Mariae Theutonicorum in Jerusalem
Skrot zakonny	OT
Wyznanie	katolickie
Ko?cioł	rzymskokatolicki
Zało?yciel	mieszczanie z Bremy i Lubeki
Data zało?enia	1190
Data zatwierdzenia	1198
Przeło?ony	Wielki mistrz Frank Bayard
Liczba członkow	63 ojcow, 11 braci (z klerykami), 4 nowicjuszy, 9 oblatow, 154 siostry; 744 familiarow
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Zakon Szpitala Naj?wi?tszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie ( łac.   Ordo domus Sanctae Mariae Theutonicorum , niem.   Orden der Bruder vom Deutschen Haus Sankt Mariens in Jerusalem ), potocznie : zakon krzy?acki , zakon niemiecki (niem. Deutscher Orden ) ? jeden z trzech najwi?kszych, obok joannitow i templariuszy , chrze?cija?skich zakonow rycerskich , ktore powstały na fali krucjat w XI i XII wieku. Sprowadzony w 1226 na Mazowsze przez Konrada I , by zapewni? obron? posiadło?ci piastowskich przed Prusami , dokonał ich podboju i chrystianizacji , opanował militarnie obszary po?niejszych Prus Wschodnich oraz dzisiejszej Łotwy i Estonii tworz?c z tych ziem własne pa?stwo ^[3] . Zakon anektował tak?e niektore tereny Polski i Litwy .

Struktura zakonu w dobie jego rozkwitu w Prusach [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobny artykuł: Wielcy mistrzowie zakonu krzy?ackiego .

Społeczno?? zakonna składała si? z braci-rycerzy, braci-kapłanow i braci-słu?ebnych. Rycerze sprawowali władz? i tworzyli kast? wy?sz?, kapłani spełniali swe posługi w poszczegolnych konwentach zakonu, za? słu?ebnikami byli z reguły podoficerowie składaj?cy albo ?luby wieczyste, albo okresowe na czas słu?by. Obok tych trzech grup braci istnieli rownie? połbracia, czyli wszyscy słudzy i dobrodzieje zakonu ^[4] .

Pa?stwo zakonu krzy?ackiego miało teokratyczn? struktur? pa?stwow?, na szczycie ktorej stał wielki mistrz , ktory był wybierany do?ywotnio przez kapituł? generaln? składaj?c? si? z mistrzow krajowych i dalszych wysokich dostojnikow. Władza wielkiego mistrza była niemal absolutna, aczkolwiek w kluczowych kwestiach politycznych (rozpoczynanie wojny, podpisywanie układow itd.) musiał on uzyskiwa? zgod? kapituły. Członkowie kapituły rekrutowali si? z ogołu rycerzy, nie byli jednak demokratycznie wybierani, lecz powoływała ich do swojego składu sama kapituła, w miar? powstawania w niej wakatu, zwykle na skutek ?mierci jednego z jej członkow. Kapituła wybierała najwa?niejszych dygnitarzy, ktorzy pełnili funkcj? rz?du zakonu:

• wielki komtur ? pełni?cy funkcj? ministra gospodarki i spraw wewn?trznych, zast?pca wielkiego mistrza; funkcj? t? piastował komtur malborski;
• wielki marszałek zakonu krzy?ackiego ? pełni?cy funkcj? ministra wojny; funkcj? t? piastował komtur krolewiecki;
• wielki szpitalnik ? pełni?cy funkcj? ministra dyplomacji (a teoretycznie zajmuj?cy si? działalno?ci? charytatywn? zakonu); funkcj? t? piastował komtur elbl?ski;
• wielki skarbnik ? zajmuj?cy si? finansami zakonu;
• wielki mincerz ? odpowiedzialny za opiek? nad uzbrojeniem, ko?mi i stanem twierdz;
• wielki szafarz ? odpowiedzialny za handel; funkcj? t? piastował komtur dzierzgo?ski;

Oprocz tych urz?dow, w poszczegolnych prowincjach zakonu funkcjonowali komturzy krajowi, ktorzy mieli wokoł siebie lokalne kapituły i lokalnych dygnitarzy.

Podporz?dkowani byli im szeregowi rycerze zakonni. Rycerze ci wywodzili si? wył?cznie ze szlacheckich rodzin niemieckich. Przy przyjmowaniu zwracano uwag? na ich pochodzenie, natomiast bez znaczenia było ich wcze?niejsze ?ycie. Na mocy przywileju papie?a Honoriusza III przyj?cie w poczet zakonu chroniło przed odpowiedzialno?ci? prawn? za wcze?niejsze czyny we wszystkich pa?stwach chrze?cija?skich. Nic wi?c dziwnego, ?e członkami zakonu zostawali cz?sto szlachetnie urodzeni bandyci. Rycerze byli zaopatrywani w zbroj?, konia i pełny rynsztunek rycerski na koszt zakonu. Na zbrojach nosili białe płaszcze z czarnym w?skim krzy?em. Wszystkie wy?sze funkcje zakonne mogli pełni? wył?cznie rycerze. Zale?na od zakonu była wi?kszo?? ludno?ci chłopskiej i mieszcza?skiej.

Na dole hierarchii stali u?ywani do najci??szych prac niewolnicy, ktorzy pochodzili z ludno?ci podbitej lub zostali porwani w trakcie wojen.

Historia zakonu [ edytuj | edytuj kod ]

Pocz?tki [ edytuj | edytuj kod ]

Pocz?tki zakonu krzy?ackiego to okres III krucjaty i obl??enia Akki w 1190 roku, w trakcie ktorego rycerze krzy?owi pochodzenia niemieckiego zało?yli przy szpitalu zorganizowanym przez mieszczan z Bremy i Lubeki nieformalne stowarzyszenie, ktore miało opiekowa? si? rannymi i chorymi Niemcami . Spowodowane było to tym, ?e wcze?niej powstałe zakony templariuszy i joannitow , mimo ?e powinny opiekowa? si? wszystkimi krzy?owcami, w pierwszej kolejno?ci troszczyły si? o swoich krajan. Ksi??? szwabski Fryderyk V przekazał owemu stowarzyszeniu niemiecki szpital przeniesiony z Jerozolimy do Akki , wymuszaj?c jednocze?nie na jego członkach zło?enie ?lubow czysto?ci . Szpital miał oficjaln? nazw? Szpitala Naj?wi?tszej Marii Panny przy Domu Niemieckim w Jerozolimie i od jego nazwy powstała te? nazwa bractwa szpitalnego, gdy w 1191 papie? Klemens III oficjalnie zatwierdził jego istnienie. Po zdobyciu Akki papie? przyznał bractwu rozległe dobra wokoł tego miasta i instytucja ta zacz?ła szybko powi?ksza? swoje szeregi.

Cesarz rzymski Henryk VI Hohenstauf postanowił wykorzysta? bractwo do swoich celow i nadał mu kolejne ziemie w południowych Włoszech w 1197 roku, a były to szpitale w Barletcie i Palermo . A tak?e wyjednał u papie?a Celestyna III przyznanie bractwu statusu pełnego zakonu rycerskiego, co nast?piło ok. 1198. Poza przyznaniem nowego statusu papie? zwolnił dodatkowo ziemie zakonne od dziesi?ciny .

Wzor stanowiły dla? wcze?niej istniej?ce zakony joannitow i templariuszy, gromadz?ce rycerzy z zachodniej i południowej Europy, maj?ce ogromne bogactwa i znaczenie polityczne. Biały płaszcz przekre?lony czarnym krzy?em stał si? znamieniem wyro?niaj?cym niemieckich rycerzy-mnichow. Po ?mierci Henryka VI i niepowodzeniach krucjaty, zakon zacz?ł prze?ywa? kryzys.

Ponowny rozp?d zakonowi nadał czwarty z kolei wielki mistrz zakonu Hermann von Salza , ktory drog? cierpliwych działa? dyplomatycznych wyjednywał u papie?y i cesarzy kolejne przywileje i dobra na terenie Włoch, Niemiec i Palestyny , dzi?ki czemu zakon stał si? prawdziw? pot?g? ekonomiczn? i polityczn?, znacznie wyprzedzaj?c joannitow i templariuszy. Dzi?ki nadaniom cesarza Fryderyka II zakon posiadał liczne dobra na Sycylii , posiadło?ci w Brindisi , Bari , Barletcie, Palermo . W 1212 r. krol Armenii podarował zakonowi twierdz? Amudain. W 1219 r. w trakcie V wyprawy krzy?owej zakonnicy mieli znacz?cy udział w obl??eniu Damietty . Sława ich czynow spowodowała wiele nada? w Europie. Konwenty zakonu powstały przy posiadło?ciach w Wenecji , Parmie , Padwie , Bolonii , Friuli . Du?e donacje zakon otrzymał te? w Hesji , Turyngii , Nadrenii i Frankonii . W 1228 r. zakon rozpocz?ł budow? zamku Montfort , a w 1229 otrzymał szpital w Jerozolimie. Oprocz licznych nada? w Akce, Antiochii , Sydonie , Trypolisie , Jafie zakon otrzymał te? baroni? Sydon. Wielki mistrz zyskał te? szczegoln? przychylno?? Honoriusza III , ktory nadał krzy?akom 113 przywilejow.

Dla Hermanna von Salza było to jednak za mało. Jego ambicj? było stworzenie niezale?nego pa?stwa zakonnego. Zdawał sobie spraw?, ?e zdobycze na terenie Palestyny s? nietrwałe i starał si? znale?? zakonowi nowe lokum. Najpierw był to południowo-wschodni Siedmiogrod , gdzie krol w?gierski Andrzej II zaprosił zakon dla obrony swoich wschodnich rubie?y przed koczowniczymi plemionami Kumanow . W 1212 (lub 1211 ^[5] ) roku krol nadał im ziemi? Borsa w formie uposa?enia (beneficjum). Krzy?acy budowali tam zamki oraz sprowadzali niemieckich osadnikow. Jeden z nich nazwali Marienburg (dzi? Feldioara w Rumunii ). W 1224 r. Krzy?acy podj?li prob? uwolnienia si? spod zale?no?ci lennej od krola W?gier i przekazania dzier?awionych dobr ? jako lenno ? papiestwu. W 1225 r. zostali za to wygnani przez krola, ktorego poparł episkopat w?gierski ^[6] .

Działalno?? na ziemi chełmi?skiej, michałowskiej i w Prusach [ edytuj | edytuj kod ]

Na pocz?tku XIII wieku, w latach 1222?1223 ksi???ta: Władysław Odonic (Wielkopolska), Konrad mazowiecki , M?ciwoj I (ksi??? gda?ski), Leszek Biały (ksi??? krakowski) i Henryk Brodaty (ksi??? ?l?ski) prowadzili siłow? akcj? chrystianizacyjn? na terenach Prus . Akcj? prowadził te? opat zakonu cystersow w Łeknie i zakon rycerski braci dobrzy?skich , powołany w tym celu przez ksi?cia Konrada. Akcje nie przyniosły jednak spodziewanych efektow. Wielkie zaanga?owanie w siłow? chrystianizacj? Prus ksi???t polskich ? Konrada mazowieckiego i Henryka Brodatego, inspirowane było przez papie?a Honoriusza III , ktory chciał zało?y? w Prusach pa?stwo ko?cielne. Cel ten chciał osi?gn?? z pomoc? cystersow i ksi?cia gda?skiego ?wi?topełka, popieraj?c go w jego d??eniach uniezale?nienia si? od Polski.

W 1226 Konrad mazowiecki zaprosił ^{[7] [a]} , za namow? Jadwigi ?l?skiej , zakon na swoje ziemie, przyznaj?c mu w dzier?aw? ziemi? chełmi?sk? oraz ziemi? michałowsk? . Pomimo tego Konrad zachował cało?? swoich prerogatyw ksi???cych. Ziemia chełmi?ska i michałowska miała stanowi? dla zakonu baz? do rozpocz?cia walk z plemionami Prusow , ktore zagra?ały połnocnym rubie?om Mazowsza. Jednocze?nie zakon jako wykrystalizowana ju? organizacja rycerska niezale?na od biskupa pruskiego Chrystiana stanowił dla tego ostatniego powa?n? konkurencj?. Po?niejsze porozumienia Chrystiana z krzy?akami nie oznaczały poddania si? tych ostatnich jego woli. Wr?cz przeciwnie, zakon z pomoc? zwłaszcza legata papieskiego Wilhelma z Modeny podwa?ał stanowisko biskupa pruskiego, a? w ko?cu udało mu si? przej?? kontrol? nad misj? w Prusach, Chrystianowi pozostawiaj?c tylko jedno z trzech biskupstw utworzonych na terenie Prus, ktore miał sobie wybra? (czego nie zd??ył ju? zrobi?, gdy? nagle zmarł).

W 1234 r. wspołprac? Konrada mazowieckiego z krzy?akami zakłocił powa?nie najazd zaproszonego przez nich do walki z Prusami margrabiego Mi?ni Henryka, ktory napadł na stolic? ksi?stwa mazowieckiego Płock i spalił tamtejsz? katedr?. Postawiło to w bardzo niekorzystnym poło?eniu zakon, ktory po wcieleniu braci dobrzy?skich nieopatrznie przej?ł bez zgody Konrada przekazan? tym ostatnim ziemi? dobrzy?sk?. Zaostrzyło to reakcj? Konrada, ktory odebrał zakonowi wszystkie nadane ziemie. Dlatego krzy?acy postarali si? u cesarza Fryderyka II , aby wydał im w 1235 roku tzw. ?Złot? Bull?” (antydatowan? na 1226 r.), ktora potwierdzała nadanie Krzy?akom ziemi chełmi?skiej oraz michałowskiej, jednak nie jako lenna Konrada mazowieckiego, ale jako suwerennych wła?cicieli dzielnicy. Złota Bulla dostarczyła argumentow legatowi papieskiemu, ktore pozwoliły na obron? zakonu w sporze z Konradem mazowieckim. Dzi?ki temu udało si? legatowi papieskiemu ? Wilhelmowi z Modeny doprowadzi? w dniu 19 pa?dziernika 1235 r. do zawarcia ugody Konrada z władzami zakonu. Zgodnie z jej tre?ci? Konrad powtornie przekazał krzy?akom ziemi? chełmi?sk?, michałowsk? i okr?g nieszawski, natomiast zakon zwrocił Konradowi ziemi? dobrzy?sk? ^[9] .

Sprowadzeni krzy?acy wygrali rywalizacj? z cystersami o misj? w Prusach, a ksi???ta polscy razem z krzy?akami w 1242 r. zawarli układ o podziale Pomorza Gda?skiego i rozpocz?li wojn? zwan? pi?tnastoletni?, ktora jednak Polsce nie przyniosła odzyskania wpływow na Pomorzu ^[10] .

Oprocz napływu kolejnych braci, zakon uzyskał tak?e wsparcie papie?a ? wyprawy przeciw Prusom zyskały rang? krucjat , w ktorych brali udział tak?e polscy ksi???ta. W 1235 r. do Krzy?akow przył?czyli si? bracia dobrzy?scy, a w 1237 r. zakon kawalerow mieczowych zawarł z nimi sojusz polityczno-militarny, b?d?cy uni? tych dwoch zakonow.

  Osobny artykuł: Prusowie .

I etap podboju Prus [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobny artykuł: Krucjaty połnocne .

Od 1230 do 1249 r. zakon, dzi?ki stale napływaj?cemu wsparciu i posiłkom przysyłanym przez Fryderyka II, zdołał całkowicie zaj?? i spacyfikowa? dawne tereny Prusow a? do rzeki Pasł?ki ( Pomezania , czyli Prusy Gorne ). System walki Krzy?akow polegał na stopniowym eliminowaniu rozproszonych gniazd oporu Prusow i umacnianiu dopiero co zdobytej władzy terrorem prowadzonym z systemu błyskawicznie budowanych fortyfikacji.

Podbijanie Pomezanii spowodowało wybuch I powstania Prusow , ktorych poparł ksi??? pomorski ?wi?topełk , wypowiadaj?c wojn? krzy?akom w 1242 r. W zwi?zku z porwaniem przez zakonnikow jego syna M?ciwoja , ksi??? ?wi?topełk podpisał pokoj na Kowalowym Ostrowie w 1248 r., na mocy ktorego m.in. utracił na rzecz krzy?akow grod Zantyr i Pie? oraz prawo pobierania od nich cła . Zdecydowało to o kl?sce powstania i zmusiło Prusow do podpisania w 1249 r. układu w Dzierzgoniu . Prusowie uznali władz? zwierzchni? zakonu i przenie?li si? według jego postanowie? za Pasł?k?. ?wie?o zdobyte tereny zakonne zostały skolonizowane przez chłopow sprowadzanych z Mazowsza, Czech i Niemiec.

II etap podboju Prus [ edytuj | edytuj kod ]

Drugi etap podboju Prusow zacz?ł si? po zawartym z nimi w 1249 roku układzie w Dzierzgoniu. Nast?pnie zakon podj?ł jednorazow? kampani? zdobycia Dolnych Prus i Sambii , co było mo?liwe dzi?ki wsparciu krola Czech Ottokara II . Do wczesnych lat 50. XIII w. proby podboju poło?onej w połnocnych Prusach Sambii, ko?czyły si? niepowodzeniem, a Sambowie okazali si? najtwardszym przeciwnikiem chrze?cija?skich naje?d?cow. Aby to plemi? ostatecznie pokona?, zim? 1254/55 r. została przedsi?wzi?ta krucjata pod wodz? Ottokara II. W jej wyniku krzy?acy zmusili Sambow do poddania si?. Przed powrotem do Czech krol Ottokar pozostawił darowizn? na zało?enie zamku nad Pregoł? dla zabezpieczenia zdobyczy, dlatego na cze?? tego krola głowna siedziba zakonu w Dolnych Prusach została nazwana Krolewcem ^[11] .

W 1260 r. wybuchło dobrze zorganizowane II powstanie Prusow pod wodz? Herkusa Monte , ktore niemal zako?czyło si? sukcesem. Pa?stwo zakonne na pocz?tku powstania stan?ło na kraw?dzi przepa?ci. Jedynie zamki w Krolewcu, Elbl?gu i Bałdze oraz kilka miejscowo?ci w ziemi chełmi?skiej zdołały oprze? si? pierwszemu natarciu. W połnocnych cz??ciach kraju zakon musiał do po?nych lat 70. XIII w. walczy? ze zbuntowanymi pruskimi plemionami. Jednak ponowne, szybkie wsparcie cesarza rzymskiego dla zakonu oraz sprawdzona technika budowania twierdz i stosowanie terroru spowodowały, ?e w 1283 r. powstanie upadło. Przywodca został pojmany przez krzy?akow i powieszony, a sami Prusowie wyci?ci w pie? lub zamienieni w niewolnikow.

W trakcie walk powstała na terenie Prus ?wietnie zorganizowana sie? zamkow i twierdz, wokoł ktorych zacz?ły powstawa? rolniczo-le?ne latyfundia zarz?dzane przez rycerzy zakonnych.

Ekspansja na ziemie litewskie [ edytuj | edytuj kod ]

Ju? w trakcie zmaga? z Prusami dochodziło do star? wojsk zakonnych i litewskich. Po zdławieniu powstania pruskiego nast?piła eskalacja konfliktu. W latach 1283?1325 krzy?acy 75 razy wtargn?li na ?mud? , Litw? i Ru? Czarn? . Litwini odpowiedzieli 44 atakami na ziemie zakonu w Prusach i Inflantach . W wyniku konfliktu pogranicze ?mudzkie uległo wyludnieniu, ale ?mudzi nie udało si? krzy?akom zdoby? ^[12] .

Ekspansja na ziemie polskie [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobny artykuł: stosunki polsko-krzy?ackie .

?Wiadomo, ?e trzy krzy?e s? i o trzech barwach.
Ro?ne; tych, co je nosz?, te? rodzaje trzy:
Jest czerwony, ten słusznie zwie si? Jezusowym,
Albowiem tak Jezusa zabarwił si? krwi?.
Jest biały, odpowiedni zbojcy z prawej strony,
Ktorego zbrodnie kilka odkupiło słow.
Jest w ko?cu czarny, zboja z strony lewej; ten to
Zdradziecki Zakon uznał ? jak słusznie! ? za swoj”.
Andrzej Krzycki ? satyra ?Na Zakon Krzy?acki” 1520 ^[13]

W 1308 Władysław Łokietek wezwał na pomoc Krzy?akow w celu odparcia ataku Brandenburczykow na Pomorze Gda?skie. Ci pomocy udzielili, ale Pomorza i Gda?ska nie opu?cili. Po wymordowaniu polskiej załogi w mie?cie zaj?li tak?e kolejne grody pomorskie i odkupili od Brandenburczykow prawa do Pomorza ^[14] .

  Osobny artykuł: Rze? gda?ska .

W zwi?zku z tym krol w 1319 interweniował u papie?a. Proces sprawie zagarni?cia Pomorza odbył si? w Brze?ciu oraz Inowrocławiu i zako?czył si? 10 lutego 1321 ^[15] wyrokiem, ktory nakazywał zakonowi krzy?ackiemu przekazanie Pomorza i zapłat? 30 000 grzywien krolowi polskiemu. Krzy?acy zło?yli apelacj? i sprawa uległa zawieszeniu ^[16] .

Wkrotce zakon sprzymierzył si? z ksi?ciem Janem Luksemburskim oraz władc? Meklemburgii i w 1327 roku zaj?ł Ziemi? Dobrzy?sk?, a nast?pnie zaatakował Kujawy oraz Wielkopolsk?, przeprowadzaj?c wiele łupie?czych najazdow, terroryzuj?c mieszka?cow, pal?c wsie i morduj?c ludno??. W jednym tylko 1331 roku zakon krzy?acki przeprowadził trzy kampanie wojenne przeciwko Polsce niszcz?c mi?dzy innymi Bydgoszcz, Gniezno, ?nin, ?rod?, Konin. Wtedy stoczono w 1331 r. nierozstrzygni?t? bitw? pod Płowcami , ktora, mimo ?e nie zmusiła zakonu do przekazania Pomorza, obaliła mit o niezwyci??onych Krzy?akach. W trakcie kampanii w 1331 roku atakuj?ce od południa wojska Jana Luksemburskiego nie zdołały zdoby? Poznania i zawrociły z powrotem do Czech. Podczas kolejnej kampanii w 1332 roku zakon krzy?acki podbił i okupował trwale Kujawy.

  Osobny artykuł: Wojna polsko-krzy?acka (1327?1332) .

Działania dyplomatyczne Kazimierza Wielkiego rozbijaj?ce w czasie zjazdu w Wyszehradzie w 1335 r. sojusz Krzy?akow z Czechami (i pozywaj?c ich przed polubowny s?d papieski w Warszawie w 1339 r. ), chc?c te? zaj?? tereny Rusi Czerwonej doprowadziły do podpisania pokoju w Kaliszu w 1343 r., w ktorym zakon zwrocił Kujawy i ziemi? dobrzy?sk?, za? jako ?jałmu?n?” zatrzymywał Pomorze , ziemi? chełmi?sk? i michałowsk?. Pomimo trzech kolejnych wyrokow s?du papieskiego, nakazuj?cych przekazanie Pomorza, zakon nie przekazał nigdy dobrowolnie zas?dzonych terytoriow.

Pokoj w Kaliszu doprowadził do zaprzestania atakow Zakonu na Polsk?, ktory skierował swoj? ekspansj? przeciw Litwie , zajmuj?c cz??ciowo ?mud? .

W 1386 r. litewski ksi??? Jagiełło po?lubił polsk? krolow? Jadwig? , cork? Ludwika W?gierskiego , i przeszedł na chrze?cija?stwo. Powstała w ten sposob unia polsko-litewska była pot??nym przeciwnikiem dla pa?stwa zakonu krzy?ackiego. Zakon krzy?acki nie uznał chrystianizacji Litwy i w dalszym ci?gu prowadził swoje krucjaty przeciwko niej. Wielkiemu mistrzowi Konradowi von Jungingen udało si? na drodze dyplomacji zabezpieczy? i rozwin?? siln? pozycj? Zakonu. Zdobył na zachodzie Now? Marchi? (1402 r.) i ?mud? na połnocy, tworz?c l?dowe poł?czenie mi?dzy posiadło?ciami Zakonu w Inflantach i Prusach. Z krotkotrwałym zaj?ciem Gotlandii (1398?1409) pa?stwo zakonu krzy?ackiego osi?gn?ło swoj? najwi?ksz? rozległo?? terytorialn? ^[11] .

Jagiełło w czasie rz?dow jego nast?pcy Ulricha von Jungingen (1407?1410) musiał zmierzy? si? ponownie z kwesti? okupacji ?mudzi i ci?głymi walkami podjazdowymi na Kujawach i na Litwie prowadzonymi przez zakon. W zwi?zku z tym wybuchła tzw. Wielka wojna (1409?1411), ktorej kulminacyjnym momentem była bitwa pod Grunwaldem .

  Osobny artykuł: Wielka wojna z zakonem krzy?ackim .

Wojn? zako?czył pokoj w Toruniu (1411), ktory mimo zwyci?skiej kampanii wojskowej, był wymuszony na Jagielle ogoln? sytuacj? polityczn? Polski, gdy? w obronie zakonu stan?ła koalicja władcow z dynastii Luksemburskiej ? Jana, ks. zgorzeleckiego, Wacława, krola Czech oraz krola W?gier Zygmunta. Pokoj ten nie przyznał Polsce ani Pomorza Gda?skiego ani ziemi chełmi?skiej, zmusił jednak zakon do zaprzestania atakow na Litw? i Polsk?. Zakon zacz?ł od tego czasu traci? na sile, a jego sytuacja ekonomiczna pogorszyła si? na skutek blokady wymiany handlowej prowadzonej przez Polsk? i Litw?.

Do kolejnej wojny doszło w 1431 roku z powodu zawarcia przez Zakon sojuszu z buntuj?cym si? przeciw Polsce ?widrygiełł? ( wojna łucka ), co oznaczało zaanga?owanie si? Zakonu w podejmowane przez Zygmunta Luksemburskiego proby rozbicia unii polsko-litewskiej .

  Osobny artykuł: Wojna polsko-krzy?acka (1431?1435) .

  Osobne artykuły: Zwi?zek Pruski i  Prusy Zakonne .

Rozwoj miast Pomorza i Prus uzale?niony był od dost?pu towarow z Polski, jednak krzy?ackie bariery celne i ucisk podatkowy hamował wymian? handlow?, w zwi?zku z czym zwierzchnictwo Zakonu stawało si? dla mieszczan i drobnej szlachty coraz mniej korzystne ^[17] . W efekcie 6 lutego 1454 wybuchło wewn?trz pa?stwa zakonnego powstanie mieszczan miast pruskich, ktore wsparł krol Kazimierz Jagiello?czyk . W wyniku tego wybuchła długa i kosztowna wojna prowadzona ze zmiennym powodzeniem przez obie strony, ale w efekcie zwyci?ska dla Krolestwa Polskiego.

  Osobny artykuł: Wojna trzynastoletnia .

Wojn? zako?czyło podpisanie II pokoju toru?skiego (1466), w ktorym Polska zdobyła Pomorze Gda?skie , ziemi? chełmi?sk? i michałowsk? , a tak?e cz??? Warmii ł?cznie ze stolic? zakonu ? Malborkiem . Oprocz tego wielki mistrz zgodził si? by? lennikiem krola Polski i przeniosł swoj? stolic? do Krolewca .

Upadek pa?stwa zakonnego w Prusach [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobne artykuły: Prusy Zakonne i  Prusy Ksi???ce .

Od 1501 wielcy mistrzowie krzy?accy odmawiali składania hołdu lennego władcom Polski , co stało si? powodem wojny polsko-krzy?ackiej 1519-1521 . Po przegranej wojnie, zmuszony przez koneksje rodzinne oraz dla zachowania pokoju wewn?trznego, wielki mistrz zakonu Albrecht Hohenzollern przeszedł na luteranizm , co poło?yło kres istnieniu pa?stwa zakonnego. Pa?stwo zarz?dzane przez Albrechta, mimo ?e wci?? do?? silne militarnie, znalazło si? w pro?ni politycznej, co wykorzystał jego wuj, krol polski Zygmunt I Stary i zmusił go do hołdu lennego w 1525, jako wieczystego lennika Krolestwa Polskiego.

Inflancka gał?? zakonu krzy?ackiego [ edytuj | edytuj kod ]

Inflanty, dzisiejsza Łotwa i Estonia, zostały obj?te w posiadanie przez chrze?cija?skich naje?d?cow ju? jedn? generacj? wcze?niej ni? Prusy. Dla zabezpieczenia kraju ryski biskup Albert (1199?1229) zało?ył składaj?cy si? z niemieckich rycerzy zakon kawalerow mieczowych ( Fratres miliciae Christi de Livonia ). Kiedy kawalerowie mieczowi w 1236 r. podczas wyprawy wojennej na Litw? ponie?li druzgoc?c? kl?sk?, zakon krzy?acki wykorzystał odpowiedni moment dla dokonania ekspansji na połnoc. Poł?czył si? w 1237 r. z zakonem kawalerow mieczowych i przej?ł jego inflanckie posiadło?ci. Zakon krzy?acki zwi?kszył wi?c zdecydowanie zakres swojej władzy i w ten sposob mogł w XIV w. panowa? prawie nad całym wybrze?em Bałtyku, od Gda?ska po Narw? ^[11] .

W szczytowym momencie swojego rozwoju zakon kawalerow mieczowych liczył do 180 braci-rycerzy. 5 kwietnia 1242 ksi??? nowogrodzki Aleksander Newski zadał im ci??k? kl?sk? w bitwie na zamarzni?tym jeziorze Pejpus . Przegrana zaprzepa?ciła prob? skierowania ekspansji zakonu na ziemie ruskie.

W latach 1288?1290 udało im si? podbi? połnocnych Bałtow : Kurow , Zemgalow , Łatgalow i fi?skich Liwow . W 1346 r. zakon wykupił Estoni? od krola du?skiego Waldemara IV Atterdaga .

D??enie zjednoczonych zakonow do trwałego poł?czenia swych ziem przez podbicie ?mudzi doprowadziło do kolejnych wojen z Litw? , a w konsekwencji do sojuszu polsko-litewskiego i osadzenia Jagiellonow na polskim tronie. Wobec osłabienia Krzy?akow po kl?skach w wojnach z Polsk? i Litw? dwie?cie lat po zjednoczeniu doszło do rozłamu obu zakonow. ^{[ potrzebny przypis ]}

1 wrze?nia 1435 roku wojska polsko-litewskie pod dowodztwem Jakuba z Kobylan dokonały pogromu oddziałow inflanckiej gał?zi zakonu krzy?ackiego w bitwie pod Wiłkomierzem , w ktorej zgin?ł wielki mistrz Franke von Kerskorff i elita zakonu.

W 1554 inflancka gał?? zakonu krzy?ackiego podpisała upokarzaj?cy pokoj z Wielkim Ksi?stwem Moskiewskim , na mocy ktorego wyrzekł si? zwi?zkow z Polsk? i Litw?, zobowi?zuj?c si? płaci? pa?stwu moskiewskiemu trybut z miasta Dorpat . W obawie przed interwencj? moskiewsk? kawalerowie mieczowi uwi?zili arcybiskupa ryskiego Wilhelma, ktory był zwolennikiem sekularyzacji Inflant i uzale?nienia ich na wzor Prus do pa?stwa polsko-litewskiego.

Krol Polski Zygmunt II August wyst?pił jako protektor arcybiskupstwa ryskiego i zagroził inflanckiej gał?zi zakonu krzy?ackiego interwencj? zbrojn?. W obozie pod Poswolem zgromadził we wrze?niu 1557 26 tysi?cy ?ołnierzy i 56 armat wojska litewskiego pod dowodztwem hetmana wielkiego litewskiego Mikołaja Radziwiłła Rudego i 20 tysi?cy wojsk polskich dowodzonych przez Jana Mieleckiego . Demonstracja zbrojna wywołała spodziewane wra?enie na rycerzach inflanckich tak, ?e 14 wrze?nia wielki mistrz Johann Wilhelm von Furstenberg zło?ył homagium Zygmuntowi Augustowi i podpisał sojusz skierowany przeciwko Moskwie. Car Iwan IV Gro?ny potraktował to jako casus belli i rozpocz?ł mobilizacj? swoich armii.

Wkroczenie wojsk moskiewskich do Inflant rozpocz?ło wojn? litewsko-rosyjsk? 1558?1570 .

Sekularyzowany w 1561 r. przez ostatniego mistrza Gottharda Kettlera ? ktory przeszedł na luteranizm i utworzył w południowej cz??ci posiadło?ci zakonnych pod berłem własnej dynastii , Kettlerow ?wieckie Ksi?stwo Kurlandii i Semigalii ? lenno Rzeczypospolitej Obojga Narodow .

W wyniku wojny połnocnej pozostała cz??? ziem zakonu została wł?czona do Rzeczypospolitej jako wspolna domena Korony i Litwy, połnocna cz??? Estonii przypadła Du?czykom.

Stroj zakonny kawalerow mieczowych był koloru białego, a symbolem był czerwony krzy? nad czerwonym mieczem z r?koje?ci? skierowan? do gory, cho? znane s? te? przedstawienia dwoch czerwonych skrzy?owanych mieczy z czerwon? gwiazd? nad nimi lub bez niej.

Od upadku pa?stwa a? do XXI stulecia [ edytuj | edytuj kod ]

Sekularyzacja i zwi?zek z Habsburgami [ edytuj | edytuj kod ]

Zakon krzy?acki, w odro?nieniu od zakonu templariuszy , nigdy nie został oficjalnie rozwi?zany przez papie?y. Po hołdzie pruskim i sekularyzacji Inflant ( Łotwa i Estonia ) ostały si? głownie domy zakonne na terenie Rzeszy Niemieckiej, gdy? tam znajdowały si? najliczniejsze baliwaty . Siedziba wielkich i niemieckich mistrzow została przeniesiona do zamku Mergentheim w Wirtembergii. W zwi?zku z przej?ciem cz??ci braci na luteranizm i kalwinizm zakon stał si? wspolnot? trzech wyzna? ? przy czym jednak ka?dy wielki mistrz musiał by? wyznania katolickiego.

W 1801 r. Napoleon I zatwierdził utrat? przez zakon posiadło?ci na lewym brzegu Renu . Po kl?sce Austrii w wyniku postanowie? układu podpisanego w Bratysławie (26 grudnia 1805 r.) Napoleon pozostawił cały zakon i jego dobra do dyspozycji Habsburgow , za? w 1809 r. rozwi?zał zakon w krajach Zwi?zku Re?skiego . Wielki mistrz Antoni Wiktor Habsburg przeniosł siedzib? zakonu do Wiednia . W wyniku tych zmian zakon zatracił ekumeniczny charakter i stał si? wył?cznie zgromadzeniem katolickim. W 1834 r. cesarz przywrocił samodzielno?? zakonowi.

W XIX wieku zakon powrocił do działalno?ci charytatywnej i szpitalnej. Głownymi reformatorami zgromadzenia byli wielki mistrz arcyksi??? Maksymilian Jozef von Osterreich-Este oraz krzy?acki ksi?dz Peter Rigler. Członkowie zakonu pełnili słu?b? sanitarn? i obsługiwali szpitale polowe w armii austriackiej. Odnowienie instytucji siostr zakonnych nast?piło w 1841 r., kiedy to przeszły do zgromadzenia trzy siostry i zamieszkały w zamku Lanegg w Lanie koło Merano ( Południowy Tyrol ). W 1929 r. zakon zrezygnował z charakteru rycerskiego ? ?yj?cy jeszcze bracia-rycerze mieszkali w domach prowincji austriackiej (ostatni brat-rycerz zmarł w 1970 roku). Po przył?czeniu Austrii do III Rzeszy hitlerowcy zakazali działalno?ci zakonu i skonfiskowali jego dobra, prze?ladowali tak?e niektorych zakonnikow. Nazi?ci wykorzystywali jednak cz?sto symbolik? zakonu w swojej propagandzie. Dla przykładu tarcza z zakonnym krzy?em stanowiła logotyp nazistowskiej organizacji Bund Deutscher Osten .

Zakon w Czechosłowacji i Czechach [ edytuj | edytuj kod ]

Po II wojnie ?wiatowej w Czechosłowacji władze znacjonalizowały dobra zakonne (skonfiskowane ju? przedtem przez nazistow), zarzucaj?c zakonowi, ?e działał wraz z hitlerowcami na rzecz germanizacji i popierał władze nazistowskie (podczas gdy wła?nie władze III Rzeszy zakon prze?ladowały), a nawet ?e mordował Słowian w ?redniowieczu ^[18] . Zakonnicy odwołali si? do czechosłowackiego Najwy?szego S?du Administracyjnego, ktory orzekł niewa?no?? konfiskaty, ale wskutek przej?cia władzy przez komunistow pozostała ona w mocy.

Wi?kszo?? zakonnikow zmuszona została do emigracji, cz??? z nich narodowo?ci czeskiej została, ale była szykanowana przez władze. Dopiero w 1989 doszło do ponownej rejestracji zakonu. Od tego czasu stara si? on (w wi?kszo?ci bezskutecznie) odzyska? swoje dawne mienie. Obecnie siedzib? prowincjała i siostr zakonnych jest Opawa , a familiarow Bruntal . Oprocz prowadzenia kilku parafii zakon wspołpracuje te? z władzami samorz?dowymi przy renowacji zabytkowych obiektow w przeszło?ci do niego nale??cych. Prowadzi rownie? własne gimnazjum w Ołomu?cu . Mottem zakonu jest Pomaga?, leczy? i broni? .

Zakon w XXI stuleciu [ edytuj | edytuj kod ]

Siedzib? wielkiego mistrza był po 2000 roku dom zakonny w Wiedniu przy Singerstraße 7, obok archikatedry ?w. Szczepana. Austriackie zakonnice miały swoj dom we Friesach . Oprocz Austrii zgromadzenie miało swe domy rownie? w Niemczech ( Weyarn , Frankfurcie nad Menem , Darmstadt , Wetter (Hessen) i w Sielenbach ; zakonnice w Passawie ), Włoszech ( Lana ), Słowenii ( Lublana ; zakonnice w Ljutomerze ), Słowacji (podlegał prowincjałowi w Opawie, konwent w Topo??anach ) i Belgii (Alden Biesen). Zakon kierował parafiami, prowadził prac? duszpastersk?, sprawował opiek? duchow? w szpitalach zakonnych, prowadził placowki słu?by zdrowia, domy starcow i domy dziecka.

W XXI stuleciu zakon składał si? z czterech gał?zi: braci zakonnych (kapłanow (ojcow) i nie-kapłanow składaj?cych ?luby zakonne), ksi??y oblatow (ksi??y nie składaj?cych ?lubow), siostr zakonnych (składaj?cych ?luby zakonne) oraz familiares (familiarow) ? przynale??cych do zakonu osob ?wieckich i duchownych diecezjalnych. Najbardziej zasłu?eni familiarzy nale?eli do grupy rycerzy honorowych; byli nimi m.in. arcybiskup Wiednia Franz kardynał Konig , ksi??? Liechtensteinu Franciszek Jozef II , arcybiskup Kolonii kardynał Joachim Meisner czy Otto von Habsburg , a nast?pnie Karol Tomasz Habsburg . Familiares , ktorych było w sumie około sze?ciuset, zorganizowani byli w pi?? baliwatow (Niemiecki, Austriacki, Rzymski, Południowego Tyrolu oraz Czech, Moraw i ?l?ska) i jedn? komturi? (Alden Biesen w Belgii).

Wszystkie cztery gał?zie podporz?dkowane były wspolnemu przeło?onemu ? wielkiemu mistrzowi ? opatowi. Wielkim mistrzem wybrany w 2018 roku został na sze?cioletni? kadencj? ks. Frank Bayard .

W skład zbieraj?cej si? co sze?? lat kapituły generalnej według reguły zakonu wchodzili: aktualnie urz?duj?cy wielki mistrz, były wielki mistrz, radcy generalni, prokurator generalny (ł?cznik zakonu ze Stolic? Apostolsk? mieszkaj?cy w Rzymie), sekretarz generalny, ekonom generalny, priorzy (stoj?cy na czele prowincji zakonu), po jednym delegacie z prowincji zakonnych, wybrana przez kapituł? siostra-asystentka generalna, siostry przeło?one prowincji i po dwie siostry delegowane przez kapituły prowincjonalne. W sprawach dotycz?cych familiarow maj? głos delegacje ?komturii rzymskiej” i poszczegolnych baliwatow .

W sumie do zakonu w roku 2010 nale?ało 87 braci (66 ojcow i 11 braci bez ?wi?ce? kapła?skich, w tym klerykow), 9 oblatow , 154 siostr zakonnych oraz około 750 familiarow (dane o familiarach z roku 2007). Reguła zakonu niemieckiego oparta była w XXI stuleciu na zasadach augustia?skich i dlatego członkowie zakonu niemieckiego, obok kanonikow latera?skich, premonstratensow (norbertanow) byli zaliczani do grupy kanonikow regularnych.

Członkowie zakonu ? według reguły nosili stroj zgodny z gał?zi? do ktorej nale?eli. Nowicjusze zakonu przywdziewali czarn? sutann? przepasan? pasem oraz czarny płaszcz. Po ?lubach czasowych otrzymywali czarny płaszcz z krzy?em zakonu oraz dodatkowo nosili na szyi krzy? zakonny. Po ?lubach wieczystych w sutann? ?na stałe” zostawał wpi?ty krzy? zakonny, za? zamiast czarnego płaszcza bracia nosili biały płaszcz z czarnym krzy?em. Kandydaci na ksi??y oblatow nosili najpierw szary płaszcz, za? po?niej szary płaszcz z czarnym krzy?em. Siostry zakonne nosiły czarne habity oraz biały welon oraz podobnie jak bracia krzy? przewieszony na szyi. Familiarzy ?wieccy nosili na ?wieckim ubraniu czarny płaszcz z krzy?em zakonnym, za? duchowni diecezjalni do sutanny w kolorze zgodnym z ich godno?ci? i kom?y czarny mucet z krzy?em zakonnym i krzy? na szyi.

Protestancki Baliwat Utrechcki [ edytuj | edytuj kod ]

Nale?y odnotowa? rownie?, wywodz?cy si? z tradycji tego zakonu, Baliwat Utrechcki Zakonu Teuto?skiego w Niderlandach rozwijaj?cy si? pod opiek? tamtejszej monarchii. Baliwat Utrechcki wydzielił si? z zakonu krzy?ackiego w 1580 r. po sekularyzacji zakonu w Prusach. W 1637 r. kalwi?scy członkowie zakonu z Niderlandow całkowicie zerwali podległo?? papie?owi . Członkostwo w nim ograniczone jest do wyznawcow kalwinizmu . Na jego czele stał od 1977 roku komtur krajowy Paweł Antoni baron van der Borgh tot Verwolde.

  Osobny artykuł: Krajowi komturzy Baliwatu Utrechckiego .

Zakon krzy?acki w kulturze [ edytuj | edytuj kod ]

Zobacz te? [ edytuj | edytuj kod ]

• pa?stwo zakonu krzy?ackiego
• monety krzy?ackie
• zamek w Malborku
• Krzy? Maria?ski Zakonu Krzy?ackiego

Uwagi [ edytuj | edytuj kod ]

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

• Karol Gorski, Wacław Gorski: Zakon Krzy?acki a powstanie pa?stwa pruskiego . Malbork: Muzeum Zamkowe Bydgoszcz: Oficyna Wydawnicza Excalibur, 2003. ISBN  83-86206-67-5 . brak strony w ksi??ce
• Marian Biskup, Gerard Labuda: Dzieje zakonu krzy?ackiego w Prusach. Gospodarka, społecze?stwo, pa?stwo, ideologia . Gda?sk: Wydawnictwo Morskie , 1988. ISBN  83-215-7238-3 . brak strony w ksi??ce
• Sylvain Gouguenheim: Krzy?acy ( fr. Les Chevaliers Teutoniques) . Malbork: Muzeum Zamkowe w Malborku , 2012, s. 481. ISBN  978-83-60518-47-2 .
• Henryk Samsonowicz: Krzy?acy . Warszawa: Agencja Omnipress, 1988. ISBN  83-85028-96-X . brak strony w ksi??ce
• Marian Arszy?ski: Budownictwo warowne zakonu krzy?ackiego w Prusach (1230-1454) . Toru?: Uniwersytet Mikołaja Kopernika , 1995. ISBN  83-23-10625-8 . brak strony w ksi??ce
• Zofia Kowalska: Krzy?acy w innym ?wietle. Od ?redniowiecza do czasow wspołczesnych . Tarnow: ?Biblos”; Wien: ?Janineum”, 1996. ISBN  83-85380-89-2 . brak strony w ksi??ce
• Stefan M. Kuczy?ski: Wielka wojna z Zakonem Krzy?ackim w latach 1409?1411 . Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej , 1960.
• Hartmut Boockmann: Zakon Krzy?acki. Dwana?cie rozdziałow jego historii . Warszawa: ?Volumen”: NIH, 1998. ISBN  83-7233-048-4 . brak strony w ksi??ce
• Reguła Zakonu Szpitala Naj?wi?tszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie . Malbork: Muzeum Zamkowe, 2002. ISBN  83-86206-52-7 . brak strony w ksi??ce
• Petrus de Dusburg : Kronika ziemi pruskiej . Toru?: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika , 2004. ISBN  83-231-1744-6 . brak strony w ksi??ce
• William L Urban, Eugeniusz Mo?ejko: Krzy?acy. Historia działa? militarnych . Warszawa: Ksi??ka i Wiedza , 2005. ISBN  83-05-13365-6 . brak strony w ksi??ce
• Paweł Pizu?ski: Poczet wielkich mistrzow krzy?ackich: [1198-2000] . Gda?sk: [s. n.] ; Skarszewy: Arenga , 2003. ISBN  83-909057-7-9 . brak strony w ksi??ce
• Małgorzata Jackiewicz-Garniec, Mirosław Garniec: Zamki pa?stwa krzy?ackiego w dawnych Prusach: Powi?le, Warmia, Mazury . Olsztyn: Studio Wydawnicze ARTA Mirosław Groniec, 2006. ISBN  83-912840-4-2 . brak strony w ksi??ce
• Stanisław Franciszek Zaj?czkowski , Dzieje Zakonu Krzy?ackiego , Wyd. 1, Społdzielnia Wydawnicza ?Ksi??ka”, Łod? 1946 r.
• Adriana Pogoda-Kołodziejak , Zakon Krzy?acki w polskiej i niemieckiej literaturze XIX i pierwszej połowy XX wieku , Warszawa 2011, ISBN  83-89919-16-8 .
• Adriana Pogoda-Kołodziejak, Funkcjonowanie i działalno?? Zakonu Krzy?ackiego oraz Stowarzyszenia ?wieckich Familiaren w pierwszej dekadzie XXI wieku , w: Polityka ? kultura ? społecze?stwo: Niemcy, Austria, Szwajcaria w pierwszej dekadzie XXI wieku / pod red. Ernesta Kuczy?skiego , Michała Tomczyka . ? Łod? 2013. S. 327?335. ISBN  978-83-7525-958-2
• Klaus Militzer , Historia zakonu krzy?ackiego , Wydawnictwo WAM , Krakow 2007.

Linki zewn?trzne [ edytuj | edytuj kod ]

• www.deutscher-orden.at oficjalna strona zakonu krzy?ackiego
• www.zamek.malbork.com.pl strona o zamku w Malborku i zakonie krzy?ackim
• www.zakonkrzyzacki.pl strona po?wi?cona zakonowi krzy?ackiemu
• Toru?ski Serwis Turystyczny Krzy?acy w Toruniu i Ziemi Chełmi?skiej
• History of the Priest of Teutonic Order P. Damian Hungs OT, Ksi??a Zakonu Krzy?ackiego do 1800 roku
• History of the Teutonic Order
• www.the-orb.net/bibliographies/teutonic_bib.html Specjalistyczna bibliografia po?wi?cona zakonowi krzy?ackiemu
• Wojskowo?? podczas wojen polsko-krzy?ackich . arekbednarczyk.republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-08-06)]. , Ko?cioł w pa?stwie krzy?ackim i Zakony krzy?owe na ziemiach polskich na stronie ?Ko?cioł ?redniowieczny”.
• Literatura niemiecka o krzy?akach