Francisco Franco

Francisco Franco w 1964
Pełne imi? i nazwisko	Francisco Franco Bahamonde
Data i miejsce urodzenia	4 grudnia 1892 Ferrol
Data i miejsce ?mierci	20 listopada 1975 Madryt
Caudillo Pa?stwa Hiszpa?skiego
Okres	od 1 pa?dziernika 1936 do 20 listopada 1975
Poprzednik	Miguel Cabanellas [1] Jose Miaja [2]
Nast?pca	Jan Karol I [3] [4]
Premier Hiszpanii
Okres	od 30 stycznia 1938 do 9 czerwca 1973
Poprzednik	Francisco Gomez-Jordana [5] Jose Miaja [2]
Nast?pca	Luis Carrero Blanco
Szef Narodowy Falangi
Okres	od 20 kwietnia 1937 do 20 listopada 1975
Regent Krolestwa Hiszpanii
Okres	od 1947 do 20 listopada 1975
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Strona internetowa

Francisco Franco w 1932
Generalissimus
Data i miejsce urodzenia	4 grudnia 1892 Ferrol
Data i miejsce ?mierci	20 listopada 1975 Madryt
Przebieg słu?by
Lata słu?by	1907?1975
Siły zbrojne	Siły Zbrojne Hiszpanii
Stanowiska	Caudillo Pa?stwa Hiszpanii , Przewodnicz?cy rz?du Hiszpanii
Głowne wojny i bitwy	wojna o Rif , rebelia w Asturii , hiszpa?ska wojna domowa , wojna o Ifni
Odznaczenia

Rodzina	Franco
Ojciec	Nicolas Franco Salgado-Araujo
Matka	Pilar Bahamonde Pardo de Andrade
?ona	Carmen Polo de Franco
Dzieci	Carmen Franco Polo

Francisco Franco Bahamonde , wła?c. Francisco Paulino Hermenegildo Teodulo Franco y Bahamonde Salgado Pardo (wym. [ f ? a n ? θ i s k o ? f ? a ŋ k o ]; ur. 4 grudnia 1892 w Ferrol , zm. 20 listopada 1975 w Madrycie ) ? hiszpa?ski dyktator wojskowy . Przywodca nacjonalistow w czasie hiszpa?skiej wojny domowej (1936?1939), szef Pa?stwa Hiszpa?skiego ( hiszp. Jefe del Estado Espanol , 1939?1975), premier rz?du, naczelny dowodca sił zbrojnych i przewodnicz?cy Falangi (FET y JONS, od 1965 Ruch Narodowy), tytułowany Przywodc? Ostatecznej Krucjaty i Hiszpa?skiej Schedy, Liderem Wojny Wyzwole?czej przeciw Komunizmowi i jego Wspołsprawcom ( El Caudillo de la Ultima Cruzada y de la Hispanidad, El Caudillo de la Guerra de Liberacion contra el Comunismo y sus Complices ).

Kariera wojskowa [ edytuj | edytuj kod ]

Ju? w dzieci?stwie wybrał typow? w jego rodzinie karier? wojskow?. W latach 1907?1910 ucz?szczał do Akademii Piechoty w Toledo . W 1912 udało mu si? otrzyma? przydział na front w Maroku . Dowodził tam oddziałami hiszpa?skimi w walkach z Kabylami ; dał si? tam pozna? jako dobry oficer. W 1912 został porucznikiem, a w 1915 kapitanem. Trzy dni po odniesieniu powa?nych ran w El Biutz koło Ceuty (29 czerwca 1916) został mianowany majorem. Po rekonwalescencji słu?ył w garnizonie w Oviedo.

10 pa?dziernika 1920 został zast?pc? dowodcy hiszpa?skiej Legii Cudzoziemskiej w Maroku, a w czerwcu 1923 dowodc? tej formacji w stopniu podpułkownika. Stopie? pułkownika osi?gn?ł w lutym 1925 po kolejnych operacjach w Maroku. We wrze?niu 1925, po hiszpa?sko-francuskim desancie w Alhucemas (Al-Husajmie), Franco rozbił kryj?cych si? w gorach rife?skich powsta?cow, za co w lutym 1926 otrzymał szlify generalskie oraz francuski order Wielkiego Oficera Legii Honorowej ^[6] .

W latach 1926?1928 dowodził 1. Brygad? 1. Dywizji garnizonu madryckiego. Dowodem uznania było powierzenie mu 4 stycznia 1928 stanowiska komendanta nowo utworzonej Głownej Akademii Wojskowej w Saragossie (ktorej pierwszym przykazaniem było ?Kochaj ojczyzn? i krola”). Po powstaniu republiki akademi? szybko, bo ju? 30 czerwca 1931 zamkni?to, natomiast sam Franco, po dłu?szym okresie pozostawania bez przydziału, został 21 lutego 1932 dowodc? 15. Brygady Piechoty w La Coruna , a nast?pnie w marcu 1933 komendantem okr?gu wojskowego Balearow . W pa?dzierniku 1934, jako doradca ministra wojny, zaplanował i przeprowadził stłumienie rewolucji w Asturii . W pacyfikacji zgin?ło wielu cywili w Oviedo , gdy? oficerowie pacyfikuj?cy rebeli? nakazali traktowa? miasto jako wrogie (tak jak podczas wojen zagranicznych) ^{[7] [8]} . W nagrod? w grudniu 1934 mianowano go naczelnym dowodc? armii w Maroku, a ju? w lutym 1935 został szefem sztabu generalnego armii hiszpa?skiej.

W lutym 1936, po wyborach parlamentarnych wygranych przez Front Ludowy , z powodu podejrze? o nielojalno?? wobec rz?du ^[9] , został przesuni?ty na ni?sze stanowisko komendanta wojskowego Wysp Kanaryjskich . Franco nie uczestniczył dot?d w wojskowych spiskach, ale w warunkach narastaj?cego napi?cia w kraju, atakow i mobilizacji sił zarowno po stronie lewicy , jak i prawicy Franco nawi?zał kontakty z wojskow? konspiracj?, planuj?c? od wyborow obalenie Republiki i zast?pienie jej rz?dami wojskowej junty ^[10] . Do bezpo?rednich przygotowa? do powstania Franco przyst?pił dopiero po 13 lipca, gdy w odwecie za zabicie przez faszystowsk? Falang? oficera Guardia di Assalta, gwardzi?ci z jego kompanii zabili przywodc? prawicy parlamentarnej Josego Calva Sotela ^[11] . Pocz?tkowo miał by? tylko dowodc? wojsk w Maroku, jednak planowany przywodca, gen. Jose Sanjurjo , zgin?ł w wypadku lotniczym w pierwszych dniach powstania.

Caudillo rebelii [ edytuj | edytuj kod ]

Wojna domowa w Hiszpanii zacz?ła si? buntem garnizonu w Melilli 17 lipca 1936. 19 lipca 1936 Franco obj?ł dowodztwo wojsk w Maroku Hiszpa?skim (tzw. Armia Afryka?ska), ktore niezwłocznie, dzi?ki pomocy ze strony Niemiec i Włoch, przerzucił do Hiszpanii. Franco wsparła te? logistycznie i materiałowo rz?dzona przez re?im Antonia de Oliveiry Salazara Portugalia ^[12] . Cho? Franco uwa?ał, ?e wojna jest krucjat? chrze?cija?sk? przeciwko komunizmowi , to w wojnie wzi?ło udział a? 160 tysi?cy muzułma?skich najemnikow i maroka?skich ?ołnierzy przerzuconych wowczas do Europy ^[13] . Na pocz?tku wojny Franco dowodził najsilniejsz? grup? wojsk powsta?czych, co w poł?czeniu z uzdolnieniami dowodczymi w naturalny sposob doprowadziło do postawienia go na czele wojsk narodowych. 12 wrze?nia 1936 junta powołała go na stanowisko naczelnego dowodcy sił zbrojnych w stopniu generalissimusa , a 28 wrze?nia zło?yła w jego r?ce rownie? cał? władz? cywiln?, mianuj?c go szefem rz?du. Jednak ju? 1 pa?dziernika 1936 Franco okre?lił swoje stanowisko jako szefa pa?stwa i pozostał na nim do ko?ca jego rz?dow.

Kieruj?c wojskowymi operacjami powstania, Franco doprowadził do militarnego zwyci?stwa 1 kwietnia 1939. Jednocze?nie zr?cznie umocnił sw? pozycj? polityczn?. Jeszcze w 1936 powołał Junt? Techniczn? Pa?stwa, 30 stycznia 1938 zast?pion? ?zwykł?” rad? ministrow, powoływan? i kierowan? przez niego samego. Masow? organizacj? polityczn?, na ktorej oparła si? dyktatura, stała si? monopartia Hiszpa?ska Falanga Tradycjonalistyczna i Junta Ofensywy Narodowo-Syndykalistycznej, powstała z poł?czenia wszystkich sił politycznych popieraj?cych zbrojne powstanie przeciwko rz?dom Frontu Ludowego. Trzon FET y JONS stanowiły okre?lana mianem faszystowskiej Falanga ^[14] i tradycjonalistyczna wspolnota karlistowska ^[15] . Monopartia posiadała wiele postulatow faszystowskich ^[16] , a statut Falangi z 4 sierpnia 1937 powołał Franco na wodza ( Caudillo ) tego ruchu, ?odpowiedzialnego jedynie przed Bogiem i histori?”. W rezultacie tych wszystkich działa? Franco obj?ł pełni? władzy w Hiszpanii. Rownocze?nie rozpocz?to faszyzacj? kraju poprzez m.in. wprowadzenie do wojska salutu rzymskiego ^[17] .

Ju? w 1937 Franco zało?ył pierwszy oboz koncentracyjny dla przeciwnikow politycznych w Miranda de Ebro , został oparty na modelu zastosowanym w III Rzeszy. Oboz działał przy wsparciu SS i gestapo , a jego naczelnikiem został gestapowiec Paul Winzer ^[18] . Po porozumieniu, ktore zawarli Severiano Martinez Anido i Heinrich Himmler w dniu 31 lipca 1938, obydwie strony zobowi?zały si? do ekstradycji ?przest?pcow politycznych” oraz zwi?kszono zakres wspołpracy mi?dzy re?imem frankistowskim a tajnymi słu?bami Hitlera, porozumienie w praktyce doprowadziło do zwi?kszenia liczby funkcjonariuszy SS na terenie Hiszpanii ^{[19] [20]} .

Dyktator Hiszpanii [ edytuj | edytuj kod ]

II wojna ?wiatowa [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobne artykuły: biały terror w Hiszpanii , ruch oporu w Hiszpanii (1939?1975) i  frankistowskie obozy koncentracyjne .

Po zako?czeniu wojny w celu umocnienia władzy Franco rozpocz?ł kampani? białego terroru. Głownym celem terroru było przestraszenie ludno?ci cywilnej, ktora sprzeciwiała si? juncie. Ofiarami czystek dokonywanych na obszarach kontrolowanych przez nacjonalistow była inteligencja, nauczyciele i liderzy zwi?zkowi. Do najwi?kszych doszło w Granadzie (1 marca 1939) i w Kordobie , gdzie została wymordowana prawie cała elita niepopieraj?ca frankistow. Z powodu masowego terroru w wielu obszarach kontrolowanych przez nacjonalistow tysi?ce republikanow opu?ciło swoje domy i probowało ukry? si? w pobliskich lasach i gorach. Wielu z nich doł?czyło do antyfrankistowskiej partyzantki. Setki tysi?cy innych uciekło z kraju ^[21] . Liczba ofiar terroru waha si? od około 58 000 ^[22] , przez 200 000 ^[23] do 400 tysi?cy ofiar ^[24] . Re?im utworzył własne obozy koncentracyjne ^[25] . W 1941 Franco wydał dekret pozwalaj?cy wprowadza? do metryk fałszywe dane; odt?d rodziny dokonuj?ce adopcji mogły by? prawnie uznane jako rodzice biologiczni. Korzystaj?c z tych zapisow, zarowno w okresie rz?dow "frankistowskich" jak i po wprowadzeniu demokratycznej formy rz?dow, w Hiszpanii miało miejsce wiele przypadkow "kradzie?y dzieci", ktore miały dotyczy? - według osob formułuj?cych te oskar?enia - nawet 30 do 40 tysi?cy dzieci (w okresie od 1941 do 1992 roku), pada nawet liczba 300.000 dzieci "skradzionych" rodzinom republika?skim. Formułowane s? zarzuty, ?e w okresie sprawowania przez Franco rz?dow w Hiszpanii proceder ten miał charakter "zinstytucjonalizowany" i został zorganizowany przez pa?stwo z udziałem Ko?cioła Katolickiego, oraz i? dotyczył dzieci rodz?cych si? w rodzinach zwolennikow republiki ^[26] . Przeprowadzone w roku 2017 ?ledztwo Parlamentu Europejskiego nie znalazło dowodow na zinstytucjonalizowany charakter tego rodzaju procederu, zwracaj?c uwag? na to, ?e proceder "kradzie?y dzieci" miał miejsce w całym okresie obj?tym badaniem (1945-1992), przedstawiona przez władze Hiszpanii dokumentacja bada? DNA wskazuje na skal? tego procederu co najmniej o rz?d wi?kszo?ci mniejsz? (kilka tysi?cy przypadkow) i na to, ?e ofiarami tego procederu - w przypadkach potwierdzonych przeprowadzonym post?powaniem, w tym badaniami DNA - były przede wszystkim samotne matki, jako osoby o zdecydowanie słabszej pozycji społecznej, a nadto ?e brak dowodow na "ideolgicznie" motywowany charakter tego procederu. Jednocze?nie Komisja Parlamentu Europejskiego wskazała na konieczno?? wzmocnienia ochrony prawnej dzieci i rodziny ^[27] .

31 marca 1939 Hiszpania podpisała traktat o pokoju z III Rzesz?, zapewniaj?cy ??yczliw? neutralno??” ka?dej ze stron w sytuacji, gdy partner znajdzie si? w stanie wojny oraz zobowi?zania do rozwijania wzajemnych stosunkow gospodarczych i kulturalnych, a tak?e kontaktow na gruncie wojskowym (wymian? do?wiadcze? i kadr) ^[28] . Porozumienie to ostatecznie nie dało Niemcom wielu konkretnych korzy?ci, natomiast zwalniało Hiszpani? z aktywnego udziału w wojnach prowadzonych przez Niemcy. Kilka dni wcze?niej Hiszpania podpisała podobny układ z Portugali? ^[29] , w ktorej panowała dyktatura Antonia Salazara. Rz?d zadłu?ył kraj wzgl?dem Osi ze wzgl?du na płatn? pomoc udzielon? nacjonalistom przez mocarstwa ? Włochy swoj udział po stronie nacjonalistow zgodnie z decyzj? Benito Mussoliniego kredytowały finansowo i materiałowo w cało?ci, co doprowadziło w 1939 do wyczerpania rezerw armii włoskiej i zadłu?enia Hiszpanii wobec Włoch na kwot? 273 mln owczesnych dolarow ameryka?skich. Niemcy zaanga?owały si? materiałowo na znacznie mniejsz? skal? (10 000 ludzi ? przy ł?cznych stratach 300 ludzi), 200 czołgow i 600 samolotow ? wobec 50 000 Włochow, 150 czołgow, 660 samolotow i 800 dział i cz??ciowo jedynie kredytowały dostawy (w clearingu ) ? rz?d Franco był ostatecznie w 1939 winien III Rzeszy rownowarto?? 225 mln owczesnych dolarow, ktore spłacał do 1943 dostawami surowcow strategicznych ^[30] . Wskutek konsternacji w Hiszpanii po zawarciu przez Niemcy w sierpniu paktu Ribbentrop-Mołotow , a nast?pnie po ataku na Polsk?, Hiszpania odmowiła podpisania planowanej na wrzesie? odr?bnej umowy kulturalnej ^[31] . Od 1940 niemieckie Gestapo pomagało frankistom wyłapywa? przebywaj?cych na wolno?ci działaczy republika?skich. Ponadto agenci gestapo znajdowali si? w hiszpa?skich konsulatach i ambasadach ^[32] .

  Osobne artykuły: spotkanie w Hendaye i  Bł?kitna Dywizja .

W czerwcu 1940 Franco zaproponował Hitlerowi przyst?pienie Hiszpanii do wojny w zamian za odzyskanie całego Maroka. Hitler odniosł si? z rezerw? do propozycji, ale zgodził si? na spotkanie z Franco , ktore odbyło si? 23 pa?dziernika 1940. Nie przyniosło ?adnych rezultatow, bowiem Hitler uznał, i? ???dania Hiszpanow s? zupełnie niewspołmierne do ich sił”; Franco rownie? nie zaakceptował ??da? Hitlera ^[33] . Według odtajnionych w 2013 danych to akcja brytyjskiego wywiadu uniemo?liwiła przyst?pienie Hiszpanii do wojny po stronie Niemiec hitlerowskich. Brytyjscy agenci MI6 mieli przekupi? doradcow Franco kwot? 200 milionow funtow. Dyktatorzy Niemiec i Hiszpanii spotkali si? w Kraju Baskow w 1940; od tamtego czasu Brytyjczycy rozpocz?li akcj? przekupywania liderow nacjonalistycznej Hiszpanii. Pieni?dze rz?du Wielkiej Brytanii zostały przelane ze Szwajcarii na konto przedsi?biorcy Juana Marcha i miały trafi? do wspołpracownikow Franco, hiszpa?skich agentow, armatorow, aby odmowili budowy okr?tow wojennych, a nawet Nicolasa ? brata Franco ^[34] . Hiszpania pocz?tkowo miała status ?strony niewalcz?cej” w II wojnie ?wiatowej, a w 1943 Franco ogłosił przej?cie do stanu neutralno?ci ^[35] . Wspołpraca z pa?stwami Osi polegała, mi?dzy innymi, na wysłaniu ochotniczej Bł?kitnej Dywizji na front wschodni do walki ze Zwi?zkiem Radzieckim oraz wspołpracy handlowo-gospodarczej. Mimo to Franco nie dał Hitlerowi skłoni? si? do ataku na Gibraltar , konsekwentnie odmawiał rownie? wykorzystywania terytorium Hiszpanii w celach militarnych. Podczas okupacji Francji przez nazistowskie Niemcy Hiszpania przez okres całej wojny bezprawnie okupowała miasto Tanger w Maroku. Po zaj?ciu Francji przez Niemcow dyktator zach?cał okupantow do wysyłania przebywaj?cych w tym kraju republikanow do obozow ?mierci. 5000 zwolennikow republiki zostało wywiezionych do Dachau , inni do Buchenwaldu (w tym pisarz Jorge Semprun ), Bergen-Belsen , Sachsenhausen , Auschwitz , Flossenburga i Mauthausen-Gusen (5000 z 7200 hiszpa?skich wi??niow w Mauthausen zgin?ło) ^[36] .

W 1941 Hiszpania przygotowała list? 6000 ?ydow znajduj?cych si? na jej terytorium i przekazała j? Himmlerowi ^{[37] [38]} . W tym czasie Hiszpania i Niemcy prowadziły negocjacje nad wej?ciem Hiszpanii do sojuszu pa?stw Osi. Wiele dokumentow potwierdzaj?cych wspołprac? mi?dzy frankistami i nazistami zostało spalonych po 1945. Z tych odnalezionych wiadomo, ?e Himmler wspołpracował z rz?dem hiszpa?skim przy ustalaniu miejsca pobytu ?ydow nawroconych na chrze?cija?stwo, a przedstawiciele władz lokalnych mieli zlokalizowa? mog?cych ukrywa? si? w Hiszpanii ?ydow sefardyjskich ^[37] . Z drugiej strony w czasie II wojny ?wiatowej wiele tysi?cy ?ydow przekroczyło Pireneje (na podstawie pa?stwowego dekretu z 1924 przyznaj?cego wszystkim ?ydom sefardyjskim, bez wzgl?du na miejsce zamieszkania, obywatelstwo hiszpa?skie ? formalnie było to przywrocenie obywatelstwa wszystkim ?ydom wygnanym z Hiszpanii w 1492 i ich potomkom). W tym czasie Hiszpania nie wydała III Rzeszy ani jednego ?yda ^[39] .

30 marca 1942 otrzymał w?gierski Krzy? Wielki ze ?wi?t? Koron? na Ła?cuchu Orderu Zasługi ^[40] .

Od ko?ca 1942, gdy fala zwyci?stwa przeszła na korzy?? wojsk alianckich, Franco zacz?ł wspiera? zachodnich aliantow. Po inwazji ameryka?sko-angielskiej na połnocn? Afryk? w listopadzie 1942 administracja hiszpa?ska w Maroku udzielała Amerykanom otwartej pomocy. 17 listopada 1943 została wycofana z frontu wschodniego Bł?kitna Dywizja (Franco zezwolił jedynie na pozostanie około 1500 ochotnikom indywidualnym). Dotkliwym ciosem dla Niemiec było wstrzymanie w lutym 1944 dostaw wolframu z Hiszpanii, dostarczanego dotychczas z tytułu spłaty długu z okresu wojny domowej. Premier Winston Churchill , w podzi?ce za dowody przyja?ni, ktore Hiszpanie dawali Brytyjczykom podczas lotniczej operacji Torch wokoł Gibraltaru, deklarował, ?e Hiszpania przysłu?yła si? nie tylko Imperium Brytyjskiemu, ale i sprawie Narodow Zjednoczonych, ktore nie b?d? nigdy miesza? si? w jej wewn?trzne sprawy. Franco w serdecznej odpowiedzi 18 pa?dziernika 1944 podkre?lał, ?e ?cisła wspołpraca hiszpa?sko-brytyjska po wojnie powinna by? istotnym elementem obrony pozycji Europy przed spodziewan? dominacj? ZSRR i USA.

Po zako?czeniu II wojny ?wiatowej [ edytuj | edytuj kod ]

W 1947 Franco proklamował monarchi? ?katolick?, społeczn?, tradycyjn? i reprezentacyjn?”, w ktorej jednak krol nie miał by? przywrocony, lecz wprowadzony na nowo (zerwanie z tradycj? słabej monarchii XIX wieku), i to dopiero po ?mierci Franco; ten ostatni obj?ł do tego czasu stanowisko regenta ^[41] . Polityka wewn?trzna Franco była odbiciem jego przekona? politycznych i społecznych ? zbudował Hiszpani? w jego mniemaniu katolick?, patriotyczn? i korporacjonistyczn? . Ustroj cechował klerykalizm . W kraju wprowadzona została cenzura oparta na fundamentach ideowych re?imu ^[42] , ?ycie religijne w kraju obj?te zostało kontrol? pa?stwa. Ponownie wprowadził obowi?zkowe lekcje religii, zniosł ?luby cywilne i zawiesił prawo rozwodowe wprowadzone w czasach Republiki ^[43] . Przywrocone zostały przywileje kleru sprzed okresu II Republiki , zwrocono wcze?niej znacjonalizowane ziemie, wył?czaj?c przy tym Ko?cioł spod jurysdykcji pa?stwowej, pod kontrol? kleru oddano wi?kszo?? szkoł i wydawnictw. W celu ochrony moralno?ci przeprowadzono czystk? w systemie edukacyjnym ^{[42] [44] [45] [46]} . Prze?ladowano mniejszo?ci seksualne, w szczegolno?ci zakazano aktow homoseksualnych . Teoretycznie całkowicie zakazana była te? prostytucja ^[47] . Oskar?enia o homoseksualizm i prostytucj? były cz?sto wykorzystywane jako forma szczegolnie uci??liwej represji w stosunku do przyłapanych politykow. Homoseksuali?ci trafiali do szpitali psychiatrycznych ^[48] .

W?rod historykow i dziennikarzy trwa spor na temat charakteru rz?dow Franco. Cz??? historykow i socjologow uwa?a system Hiszpanii za totalitarny ^[49] czy te? lawiruj?cy w jego stron? ^[50] . Media i rz?d Hiszpanii frankistowskiej odrzucały termin, twierdz?c, ?e pa?stwo powołuj?ce si? na idee katolickie nie mo?e by? totalitarne. Re?imowe pismo ?La Voz de Espana” uwa?ało za totalitarn? III Rzesz?, system nazistowski według prawicowych dziennikarzy ?osi?gn?ł dla europejskiego narodu najdoskonalsz? rownowag? mi?dzy tym, co narodowe, a tym co socjalne”, za systemy nietotalitarne uznał natomiast faszystowskie Włochy ktore ?uległy siłom kapitalizmu”, a nawet ideologiczny wrog Franco, Zwi?zek Radziecki ^[51] .

Do 1952 funkcjonowała liczna partyzantka antyfrankistowska w ktorej mogło działa? nawet do 40 tysi?cy osob ^{[52] [53]} . Je?li chodzi o straty po stronie sił rz?dowych oraz partyzantow, jedynym ?rodłem s? informacje podane oficjalnie przez hiszpa?skie kanały rz?dowe. Mowi? one o 628 poszkodowanych w?rod Guardia Civil (w tym 258 zabitych). W?rod ?bandytow” straty wyniosły 5548 osob: 2166 zabitych, 3382 wzi?tych do niewoli. Wszystko to podczas około 2000 star?, b?d?cych niekiedy regularnymi bitwami. Do tego nale?y doda? 19 407 osob aresztowanych za pomoc partyzantom ^[54] . Istnieje jednak du?e prawdopodobie?stwo, ?e dane te s? zani?one. Brytyjski historyk Antony Beevor szacuje, ?e tylko w latach 1947?1949, aresztowanych zostało około 60 tysi?cy osob pod zarzutem pomocy dla partyzantow ^[53] . W 1947 rz?d frankistowski wprowadził dekret Prawo o bandytyzmie i terroryzmie (Decreto de Ley de Bandidaje y Terrorismo), ktory legalizował prowadzone do tej pory w warunkach stanu wojennego działania antypartyzanckie. Prawo przewidywało wysokie kary (do ?mierci wł?cznie) za jak?kolwiek pomoc dla działaczy ugrupowa? zbrojnych. Prawo pozwalało skazywa? pod zarzutem ?zbrojnej napa?ci na władz?” osoby dopuszczaj?ce si? ?zakłocenia porz?dku publicznego” o charakterze politycznym ^[55] . W tym samym roku rz?d wprowadził do walki specjalne oddziały antypartyzanckie. Były to doskonale wyszkolone grupy maj?ce imitowa? oddziały antyfrankistowskie, tak samo jak oni ubrane i uzbrojone. Przyczyniły si? one do rozbicia wielu zgrupowa? partyzanckich ^[56] . Silne represje za pomoc partyzantom, oraz fakt, ?e niektore oddziały zdegenerowały si? przechodz?c do zwykłej działalno?ci przest?pczej, sprawia ?e na wielu terenach oddziały antyfrankistowskie przestały otrzymywa? pomoc od miejscowej ludno?ci ^[52] . W 1948 z partyzantki wycofały si? oddziały komunistyczne. Był to efekt spotkania Stalina z delegacj? hiszpa?skich komunistow. Przywodca ZSRR przekonał ich do zaprzestania walki partyzanckiej ^[57] .

Pocz?tkowo (w latach 40.), pod wpływem społecznych haseł Falangi, ograniczał liberalizm wolnego rynku poprzez szerok? interwencj? pa?stwa. Interwencja taka tłumaczona była konieczno?ci? odbudowy kraju zniszczonego przez wojn? i anarchi? czasow republika?skich. W drugiej połowie lat 50., widz?c gospodarcz? stagnacj? kraju, Franco ? ze zwykłym u siebie pragmatyzmem ? odszedł od interwencjonizmu , liberalizuj?c gospodark?, co poskutkowało intensywnym rozwojem gospodarczym Hiszpanii. Osi?gni?cia gospodarcze Hiszpanii w latach 1955?1975 s? cz?sto okre?lane mianem ? hiszpa?skiego cudu gospodarczego ”. Zdaniem liberalnych ekonomistow jego przyczyn? były reformy wolnorynkowe, liberalizacja rynku , obni?enie podatkow i prywatyzacja. W latach 1960?1966 hiszpa?ski PKB wzrosł ł?cznie o 138%, a Hiszpania z niestabilnego politycznie i biednego kraju stała si? najszybciej po Japonii rozwijaj?cym si? pa?stwem (tempo wzrostu PKB w latach 1960?1975 wynosiło 7,2% rocznie, przeci?tne tempo wzrostu płac realnych w tym czasie wyniosło 7,9% rocznie, inflacja spadła poni?ej 5%) ^[58] . W 1971 Hiszpania stała si? czwartym na ?wiecie producentem statkow. W latach 1960?1970 produkcja stali wzrosła ponad trzykrotnie, a produkcja samochodow jedenastokrotnie. Wpływ na dobre wyniki gospodarcze miał rownie? sektor turystyczny, ktory od lat 60. XX w. zacz?ł si? rozwija? (w latach 1960?1970 21 milionow turystow przekroczyło hiszpa?sk? granic?, a w 1965 warto?? wpływow z turystyki osi?gn?ła 1 miliard 104 miliony dolarow) ^[59] . Efektami przemian były zmiany: struktury zatrudnienia w Hiszpanii (z 42% zatrudnionych w rolnictwie w 1960 do 25% w 1970); procentu ludno?ci miast powy?ej 100 tys. mieszka?cow (z 27,7% w 1960 do 50% w 1975) i poziomu ?ycia (w 1960 roku 1% hiszpa?skich rodzin posiadał telewizory, 4% lodowki i 4% samochody, a w 1969 ju? odpowiednio 62%, 63% i 24%) ^[60] .

Hiszpania w okresie dyktatury ukrywała w kraju niemieckich zbrodniarzy wojennych i kolaborantow, staj?c si? pierwszym o?rodkiem w przerzucaniu zbrodniarzy poza teren ich krajow. Proceder ten został jednak zaplanowany bezpo?rednio w Watykanie ^{[61] [62] [63]} . Głownymi organizatorami akcji na terenie Hiszpanii byli niemieccy kolaboranci ? Charles Lescat , członek francuskiego ruchu nacjonalistycznego Akcja Francuska oraz Piere Daye , belgijski nacjonalista zachowuj?cy dobre kontakty z rz?dem Pa?stwa Hiszpa?skiego ^[64] . Obydwaj w ko?cu uciekli z Europy z pomoc? argenty?skiego kardynała Antonio Caggiano ^[64] . Po II wojnie ?wiatowej w Hiszpanii bezpieczne schronienie znale?li mi?dzy innymi: pułkownik SS Otto Skorzeny , belgijski kolaborant Leon Degrelle , przywodca chorwackich ustaszy Ante Paveli? i przywodca faszystow rumu?skich Horia Sima . W 1946 do Hiszpanii dotarły setki zbrodniarzy wojennych oraz tysi?ce nazistow i faszystow ^[65] . W po?niejszym okresie w Hiszpanii schronienie znale?li terrory?ci z OAS ^{[66] [67] [68]} .

  Osobny artykuł: ETA .

Franco tłumił wszystkie ruchy autonomistyczne i separatystyczne, zakazuj?c mniejszo?ciom narodowym posługiwania si? j?zykami narodowymi (represjom podlegali głownie Baskowie i Katalo?czycy ) oraz u?ywania flag i innych symboli narodowych pod gro?b? konsekwencji prawnych ^[69] . W lutym 1959 w Kraju Baskow powstała lewicowo-nacjonalistyczna organizacja Euskadi Ta Askatasuna ( ETA ), ktora rozpocz?ła terrorystyczn? walk? z aparatem frankistowskiego pa?stwa i popieraj?cymi je kr?gami społecznymi ^[70] .

Pochodn? przekona? Franco była rownie? jego polityka zagraniczna. Hiszpania frankistowska utrzymywała kontakty z pa?stwami realizuj?cymi katolicko-konserwatywny ideał ?ycia społecznego, przede wszystkim z Portugali?, na bazie wspolnoty ideowej cywilizacji chrze?cija?skiej i antykomunizmu oraz z krajami latynoameryka?skimi , zł?czonymi rownie? wi?zi? ?hiszpa?sko?ci” ? hispanidad . Natomiast nieprzejednanie zwalczał Franco komunizm, co było powodem poparcia udzielonego przez niego Hitlerowi w wojnie z ZSRR. Na drugim planie w stosunku do wspolnoty narodow katolickich było utrzymywanie dobrych stosunkow z krajami arabskimi . Po okresie mi?dzynarodowej izolacji w latach 1945?1950 Franco zwi?zał Hiszpani? militarnie z USA , zawieraj?c sojusz wojskowy (poza NATO ).

  Osobne artykuły: wojna o Ifni i  Front Polisario .

Na okres jego rz?dow przypadł czas dekolonizacji. W 1968 Gwinea Rownikowa (wowczas terytoria Rio Muni i Fernando Po) ^[71] ogłosiła niepodległo??. Franco zgodził si? na to, utrzymuj?c jednak wpływy polityczne i ekonomiczne w tym kraju. W przypadku Sahary Zachodniej (wowczas Sahary Hiszpa?skiej) zwlekał z wycofaniem si? z jej terytorium, co doprowadziło pod koniec lat 50. do wojny o Ifni prowadzonej z Marokiem. Hiszpania zwyci??yła w konflikcie dzi?ki poparciu Francji. W nast?pnych latach ludno?? Sahrawi (mieszka?cy Sahary Zachodniej) probowała zorganizowa? zbrojny ruch niepodległo?ciowy. W 1966 powstał Ruch Wyzwolenia, d???cy do utworzenia niepodległego pa?stwa zachodniosaharyjskiego. Kulminacyjnym działaniem niepodległo?ciowcow była nieudana Intifada Zemla z 1970, w ktorej Sahrawi starli si? z oddziałami hiszpa?skimi ^[72] . W 1973 Sahrawi podj?li kolejn? prob? organizacji i utworzyli niepodległo?ciowy Front Polisario , ktory podj?ł si? zbrojnych działa? wymierzonych w administracj? kolonialn?. Ostatecznie Hiszpanie wycofali si? z Sahary Zachodniej w 1975.

W połowie lat 60. stan zdrowia Franco wyra?nie si? pogorszył, wyst?piła u niego choroba Parkinsona . W czerwcu 1969 Franco niespodziewanie stracił przytomno?? w samochodzie. W 1969 Franco, jako regent Hiszpanii, desygnował na przyszłego krola Jana Karola z dynastii Burbonow hiszpa?skich, ktory 23 lipca 1969 przed Kortezami zaprzysi?gł wierno?? zasadom frankistowskiego pa?stwa. W czerwcu 1973, po 37 latach kierowania rz?dem, Franco zrezygnował z funkcji premiera, zachowuj?c jednak najwy?sz? władz? w pa?stwie jako regent i zwierzchnik sił zbrojnych. Premierem mianował swego najbli?szego wspołpracownika ? Luisa Carrero Blanco ? ktory jednak wkrotce padł ofiar? zamachu. Kolejnym premierem został burmistrz Madrytu, Carlos Arias Navarro . 6 lipca 1974 został przewieziony do szpitala z rozpoznaniem zakrzepowego zapalenia ?ył prawej nogi; ju? w szpitalu doszło do dwoch krwotokow ?oł?dka. Ostatni rok sprawowania władzy po powrocie ze szpitala 30 lipca 1974 upłyn?ł pod znakiem narastaj?cego kryzysu politycznego: około dwustu zamachow ETA i Frontu Rewolucyjnego Antyfaszystowskiego i Patriotycznego (FRAP) oraz naciskow opozycji antyfrankistowskiej. 17, 19 i 23 pa?dziernika 1975 Franco przeszedł zawały serca . Zmarł 20 listopada 1975 o 5:25. W zwi?zku z jego ?mierci? w Hiszpanii zarz?dzono 30 dni ?ałoby narodowej z flagami opuszczonymi do połowy masztu i zamkni?to teatry do nast?pnego poniedziałku, a szkoły były zamkni?te przez cały tydzie?, a stacje radiowe puszczały muzyk? powa?n? ^[73] . Kuba ogłosiła trzy dni ?ałoby narodowej ^[74] . Przez dwa dni setki tysi?cy Hiszpanow przeszły przed otwart? trumn? ze zwłokami, wystawion? w sali kolumnowej pałacu Oriente. Zaprzysi??ony 22 listopada 1975 krol Jan Karol ? łami?c przysi?g? z 1969 ? przyst?pił do budowy demokratycznego pa?stwa.

Pogrzeb i pochowek [ edytuj | edytuj kod ]

Franco został pochowany 23 listopada 1975 w Dolinie Poległych , 50 km na połnocny zachod od Madrytu. W uroczysto?ciach pogrzebowych udział wzi?ło jedynie trzech szefow pa?stw: Rainier III Grimaldi , ksi??? Monako , Husajn ibn Talal , krol Jordanii i prezydent Chile gen. Augusto Pinochet . Grob przykrywała płyta ze złotymi literami ?Francisco Franco Bahamonde”, ktor? o?wietlało ?wiatło z wykutego w skale okienka. Znajdował si? tam rownie? drewniany krucyfiks , wykonany osobi?cie przez dyktatora z drzewa jałowcowego. Przez wiele lat ?rodowiska lewicowe d??yły do ekshumacji trumny ze szcz?tkami Franco i przeniesienia ich w inne miejsce. Po licznych bataliach prawnych, przy sprzeciwie rodziny generała, przeora Bazyliki oraz ?rodowisk prawicowych 24 pa?dziernika 2019 grob dyktatora został zlikwidowany, a jego ciało pochowane na podmadryckim cmentarzu Mingorrubio.

?ycie prywatne [ edytuj | edytuj kod ]

16 pa?dziernika 1923 Franco po?lubił Carmen Polo Martinez-Valdes (ur. 11 lipca 1900, zm. 6 lutego 1988), pochodz?c? z arystokratycznej rodziny. 14 wrze?nia 1926 na ?wiat przyszło ich jedyne dziecko, Maria del Carmen Franco y Polo ^[75] (zm. 29 grudnia 2017 ^[76] ), znana te? pod zdrobniałymi imionami Nenuca , Carmencita czy Morita . Jej wnuk Ludwik Burbon (hiszp. Luis Alfonso Gonzalo Victor Manuel Marco de Borbon y Martinez-Bordiu ) jest te? prawnukiem krola Hiszpanii Alfonsa XIII i pretendentem do korony Francji.

Frankizm [ edytuj | edytuj kod ]

  Osobny artykuł: frankizm .

Całokształt pogl?dow politycznych i społecznych generała Franco okre?la si? mianem frankizmu . Cz??? autorow (m.in. Stanley G. Payne , Norman Davies , Tim Ripley) okre?la go mianem faszystowskiego ^{[77] [78] [79] [80] [81] [82]} .

Ocena postaci [ edytuj | edytuj kod ]

Tre?? tego artykułu mo?e nie by? zgodna z zasadami neutralnego punktu widzenia . Dokładniejsze informacje o tym, co nale?y poprawi?, by? mo?e znajduj? si? w dyskusji tego artykułu . Po wyeliminowaniu niedoskonało?ci nale?y usun?? szablon {{Dopracowa?}} z tego artykułu.

Posta? generała Franco oraz obraz wojny domowej i jej skutkow w dalszym ci?gu budzi wiele emocji i kontrowersji, zarowno w samej Hiszpanii, jak i na ?wiecie ^[83] . Jednoznacznie pot?piana jest w ?rodowiskach lewicowych i centrolewicowych, przez ktore Franco zazwyczaj widziany jest jako faszysta i stawiany w jednym szeregu z Mussolinim, a nawet Hitlerem. Natomiast w ?rodowiskach prawicowych i centroprawicowych spotyka? si? mo?na ze skrajnie ro?nymi ocenami postaci (ocena ta ł?czy si? zazwyczaj z cało?ciowym spojrzeniem na strony konfliktu hiszpa?skiej wojny domowej). Najcz??ciej przytaczanym argumentem w obronie generała Franco jest ten, ?e wobec zagro?enia ze strony komunistow i anarchistow powstała nadzwyczajna sytuacja, wymagaj?ca niecodziennych działa?. Z drugiej za? strony, komuni?ci do wybuchu wojny byli marginesem we Froncie Ludowym, mieli jedynie 17 mandatow na 460 i nie brali udziału w rz?dzie, natomiast anarchi?ci przed wojn? nie popierali ani rz?du, ani Frontu. W zwi?zku z tym stosowane przez Franco represje jego zwolennicy b?d? usprawiedliwiaj? ^[84] (zwykle robi to prawica) b?d? (cz?stsze stanowisko) pot?piaj?, stwierdzaj?c jednak, ?e zasługi generała w uratowaniu Hiszpanii od komunizmu i anarchii przewy?szaj? złe strony jego rz?dow.

Argumenty zwolennikow [ edytuj | edytuj kod ]

• Strona republika?ska w czasie sprawowania rz?dow podczas wojny domowej wprowadziła terror wobec frankistow , stosowała liczne egzekucje i represje zarowno wobec przeciwnikow politycznych, jak i osob nieprowadz?cych działalno?ci politycznej, ale zwi?zanych z Ko?ciołem katolickim. Cz?sto dochodziło do mordowania ksi??y, zakonnic czy osob ?wieckich znanych z przywi?zania do Ko?cioła (patrz: 122 m?czennikow wojny domowej w Hiszpanii ) ^{[85] [86]} . Profanowano ?wi?tynie katolickie, synagogi i meczety. Mordy i represje po stronie republikanow nasiliły si? w czasie trwania wojny domowej.
• Franco, mimo ?e przyst?pił do sojuszu z Hitlerem i Mussolinim , był przeciwny rasistowskiej ideologii Hitlera ^[87] (najdobitniej ?wiadcz? o tym poni?sze słowa samego Fuhrera ). Caudillo z ezwalał na ucieczk? przez Hiszpani? z okupowanej Europy europejskich ?ydow, przy czym faworyzował Sefardyjczykow . Hiszpania nie przyst?piła do II wojny ?wiatowej, jednak wysłała ochotnicze oddziały wojskowe na front wschodni do walki z ZSRR ^[88] .

• Hiszpania gen. Franco była jedynym krajem zaanga?owanym w ratowanie ?ydow z r?k hitlerowcow, poprzez nadawanie im masowo obywatelstwa hiszpa?skiego. Te działania doprowadziły do uratowania min. 46 000 ?ydow, głownie Sefardyjczykow ^[89] .
• Radykalne reformy wolnorynkowe i liberalizm ekonomiczny , wprowadzony przez rz?d Franco w połowie lat 50. XX w., uczyniły z Hiszpanii tygrysa gospodarczego , drugie po Japonii najszybciej rozwijaj?ce si? pa?stwo ?wiata oraz dwunast? ?wiatow? pot?g? gospodarcz? ^{[90] [ brak potwierdzenia w ?rodle ]} .
• Stabilne rz?dy gen. Franco, trwaj?ce 40 lat s?, jak na warunki hiszpa?skie, swoistym fenomenem. Od czasu agresji napoleo?skiej na Hiszpani? , krajem tym wstrz?sały bezustanne wojny domowe i przewroty. Mi?dzy 1833 a 1868 rokiem Hiszpania miała 41 rz?dow, dwie wojny domowe, dwie regencje, jedn? zdetronizowan? krolow?, trzy nowe konstytucje, 15 rewolt wojskowych, dwa powstania na Kubie. W ci?gu nast?pnych 34 lat ? 27 rz?dow, republik? (ktora w ci?gu 11 miesi?cy miała czterech prezydentow), wojn? domow? trwaj?c? sze?? lat, kilka rewolt, przegran? wojn? ze Stanami Zjednoczonymi , dwoch zamordowanych premierow i dwie konstytucje. Potem była republika (1931?1936), ktora zd??yła mie? dwoch prezydentow, 12 rz?dow, kilka prob buntow i rewolucji, mas? politycznych morderstw, aktow terroru i palenia ko?ciołow. Na tle takiej historii 36 lat stabilizacji politycznej uwa?ane jest za warto?? sam? w sobie ^[91] .
• Od połowy lat 50. wprowadzano prawa zezwalaj?ce na coraz wi?ksz? wolno?? osobist?. Konsekwentnie zakazywano jednak wielu działa? niezgodnych z nauk? katolick? i tzw. patrzenia w lewo, czyli popierania pogl?dow lewicowych (w szczegolno?ci radykalnego socjalizmu ) ^[87] .
• Zamach stanu i wojna domowa doprowadziła do radykalizacji strony republika?skiej, masowych mordow z jej strony ^{[92] [93] [94]} i skorzystania z pomocy ZSRR ^[95] .

Przypisy [ edytuj | edytuj kod ]

Bibliografia [ edytuj | edytuj kod ]

• Bogdan Koszel , Hiszpa?ski dramat , Pozna?: ?Agencja-Arkadia”, 1991, ISBN  83-85003-55-X .
• Barbara B.   Gola   Barbara B. , Franciszek F.   Ryszka   Franciszek F. , Hiszpania , Warszawa: Trio, 1999, ISBN  83-85660-63-1 , OCLC   749488606   . brak strony (ksi??ka)
• Przewroty i zamachy stanu. Europa 1918?1939 , Andrzej A.   Garlicki , Jerzy Robert J.R.   Nowak , Warszawa: Czytelnik, 1981, ISBN  83-07-00337-7 , OCLC   8477528   . brak strony (ksi??ka)
• Rafael Casas de la Vega, Franco, militar. La unica biograf?a del primero soldado de Espana en el siglo XX , Madryt (wyd. polskoj?zyczne: Rafael Casas de la Vega: Franco, ?ołnierz. Jedyna biografia wojskowa najwi?kszego ?ołnierza Hiszpanii w wieku XX-tym ze zbiorem nie wydanych dotychczas map i dokumentow graficznych ze wszystkich jego kampanii, edukacji wojskowej, wojny w Afryce, Akademii w Saragossie, Republiki, Wojny Domowej, Wojny ?wiatowej, Bł?kitnej Dywizji, rozwoju armii, kampanii Ifni-Sahara oraz ostatniej batalii . Krzeszowice: Dom Wydawniczy ?Ostoja”, 2001. ISBN  83-88-02037-4 . brak strony w ksi??ce )
• Norbert Wojtowicz , Antypatia Franquito (?Szewska Pasja” ? o stosunku generała Franco do masonerii), R.1, Wrocław 1996, nr 8, grudzie?, s. 7?11.
• Jerzy Robert Nowak , Siły opozycyjne w Hiszpanii ? Geneza i rozwoj Nowej Opozycji antyfrankistowskiej w latach 1962?1968 . Warszawa: Polski Instytut Spraw Mi?dzynarodowych, 1969.
• Marek Jan Chodakiewicz : Zagrabiona pami??. Wojna w Hiszpanii (1936?1939) . Warszawa: Fronda , 2010. ISBN  978-83-62268-08-5 . brak strony w ksi??ce
• Andree A.   Bachoud   Andree A. , Franco , Wojciech W.   Gilewski (tłum.), Warszawa: Iskry, 2000, ISBN  83-207-1655-1 , OCLC   68641406   . brak strony (ksi??ka)
• Wiktor W.   Brodzikowski   Wiktor W. , Jerzy J.   Łoskoczy?ski   Jerzy J. , Franco. Generał wielkiej misji , Warszawa: Wyd. Brodzikowski, 1999, ISBN  83-912154-0-7 , OCLC   69317255   . brak strony (ksi??ka)
• Lidia L.   Mularska-Andziak   Lidia L. , Franco , Londyn: Wydawnictwo Puls, 1994, ISBN  1-85917-022-6 , OCLC   837231015   . brak strony (ksi??ka)

Linki zewn?trzne [ edytuj | edytuj kod ]

• Testament generała Franco . ostoja.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-13)].
• Franco i rasistowska doktryna Vallejo-Najera