Den fyrste verdskrigen
Dato 28. juli 1914 ? 11. november 1918 [1] Stad Verdskrig Resultat Siger for ententen , oppløysing av Det tyske riket , Det russiske keisardømet , Det osmanske riket og Austerrike-Ungarn .
Partar
Ententemaktene : Russland Frankrike Det britiske imperiet USA m.fl.	Sentralmaktene :   Tyskland Tyskland   Austerrike-Ungarn   Det osmanske riket   Bulgaria (fra 1915)
Kommandantar
Nikolaj II Clemenceau D. Lloyd George Woodrow Wilson	Frans Josef I Wilhelm II
Styrkar
12 000 000 8 841 541 8 660 000 4 743 826 Totalt: 42 959 850 [2]	13 250 000 7 800 000 2 998 321 1 200 000 Totalt: 25 248 321 [2]
Tap
Militære, døde : 5 421 000 [3] Militære, sara : 12 800 000 [4] Sivile døde : Anslag 4-6 millionar [5]	Militære, døde : 4 029 000 [3] Militære, sara : 8 400 000 [4] Sivile døde : Anslag 3-5 millionar [5]

Den fyrste verdskrigen var ein global konflikt med sentrum i Europa , utløyst av skota i Sarajevo , som varte fra 1914 til 1918 . Over 70 millionar soldatar vart mobiliserte og over 9 millionar stridande og over 7 millionar sivile vart drepne i løpet av krigen. ^{[note 1]} Krigen omfatta stormaktene pa denne tida: Ententemaktene (opphavleg Frankrike , Russland og Storbritannia , USA fra 1917) og sentralmaktene ( Tyskland , Austerrike-Ungarn , kort etter krigsutbrotet det osmanske rike ). Begge alliansegrupper freista a mobilisere heile økonomien i ein total krig ; særleg bidrog kvinner til mye av arbeidet. Sentrale arsaker til krigen var dei europeiske stormaktene sin imperialisme og militarisme , drivne fram av rasisme og nasjonalisme , i land prega av klassemotsetningar og diskriminerande kjønnsroller . ^{[note 2]}

Den 28. juli 1914 erklærte Austerrike-Ungarn krig mot Serbia. Tyskland angreip Belgia og Frankrike i vest, og Russland angrep Tyskland i aust. Etter nokre manader laste kampane pa vestfronten seg, og fram til varen 1918 vart frontlinjene ubetydeleg endra. Pa austfronten var frontlinjene meir dynamiske, og krigen enda med at sentralmaktene sigra etter dei russiske revolusjonane i 1917. Kampane i Afrika braut ut i august 1914, da konflikten vart spreidd fra dei imperialistiske statane i Europa til koloniane. Fra 1915 sette Det osmanske riket i verk folkemordet pa armenarane . Etter at Russland kapitulerte i 1918 konsentrerte Tyskland styrkane sine pa vestfronten, men den tyske varoffensiven stoppa etterkvart opp. Hundredagarsoffensiven til Ententemaktene pressa den tyske hæren tilbake, og landet matte underteikne vapenkvile den 11. november 1918.

Ved avslutninga av krigen vart grensene til mange land teikna om, og fleire nasjonar fekk tilbake sjølvstende eller vart oppretta. Det osmanske riket vart oppløyst. Austerrike-Ungarn vart erstatta av ei mengde mindre sentraleuropeiske statar. Tyskland vart omforma fra keisardøme til republikk . Under fredskonferansen i Paris i 1919 vart dei fire stormaktene (Storbritannia, Frankrike, Italia og USA) samde om vilkar for dei tapande nasjonane i ei rekke avtalar (mellom anna Versaillestraktaten ), og Folkeforbundet vart oppretta. Byrjinga til avkolonisering vert kopla av historikarar til fyrste verdskrigen og etterverknadane av han. Første verdskrigen avslutta det hundrearlange hegemoniet til Europa over resten av verda. Ei rekke faktorar knytte til følgjene av fyrste verdskrigen, som revolusjonar, store økonomiske svingingar ( den store depresjonen ), og ei tysk kjensle av a ha vorte audmjuka (egga av nasjonalistisk propaganda, som i dolkestøytsoga ), bidrog til utbrotet av den andre verdskrigen .

Alliansar [ endre | endre wikiteksten ]

Bakgrunn [ endre | endre wikiteksten ]

Wienkongressen i 1815 , etter Napoleonskrigane , teikna kraftig om pa kartet over Europa . Malet var a skapa ein ny situasjon utan større konfliktar. Situasjonen endra seg etter kvart, i og med at nasjonalismen som tanke voks fram. Mindre statar med sams kultur byrja arbeid for a sla seg saman, og større rike risikerte a bryta saman etter som ulike folkegrupper ynskte sjølvstende. Samlinga av Italia og Tyskland er døme pa den fyrste tendensen. I løpet av Otto von Bismarck si karriere oppstod eit system av alliansar mellom ulike land, for a skapa ei maktbalanse . I byrjinga av 1900-talet kom det fram ei rad spenningar mellom to store blokker av allierte som dreiv med militær opprusting . Frankrike ynskte oppreising etter nederlaget i den fransk-tyske krigen 1870-71 , Storbritannia og Tyskland konkurrerte i kolonispørsmal og om marinestyrke , medan Russland og Austerrike-Ungarn hadde ulike meiningar om korleis Balkan og Austeuropa skulle delast opp mellom dei.

Namn [ endre | endre wikiteksten ]

Sjølv om krigen 1914?1918 blir omtalt som ≪den fyrste verdskrigen≫, var det fleire verdsomspennande krigar mellom europeiske makter før den tida; den fyrste var sjuarskrigen (1756?1763). ^{[6] [7]} Fram til andre verdskrigen braut ut, vart fyrste verdskrigen vanlegvis berre omtalt som ≪verdskrigen≫ eller 'den store krigen' (engelsk the Great War , fransk la Grande Guerre , tysk der große Krieg ).

Stormakter i verda 1871-1914 [ endre | endre wikiteksten ]

Etter Napoleonskrigane (1803?1815) var Tyskland delt opp i mange statar; dei fleste var sma, laust sammenknytte i det tyske forbundet . I 1860-ara var Preussen, under leiing av rikskanslaren Otto von Bismarck , den drivande krafta i arbeidet for ei tysk samling, mot rivalen Keisarriket Austerrike . Preussen overvann Danmark i den andre slesvigske krigen i 1864 og Austerrike i den austerriksk-prøyssiske krigen i 1866?1867 i konfliktar om landomrade. Eit tilnærma samla Tyskland overvann Frankrike i den fransk-tyske krigen i 1870. Alsace-Lorraine vart etablert som ein prøyssisk provins (Reichsland Elsaß-Lothringen). Samlinga av Tyskland vart proklamert den 18. januar 1871 i Spegelsalen i Versailles. ^[8] Dette skapte bitterheit og revansjisme ? hemnlyst og krav om a fa tilbake dei avstatte omrada ? i Frankrike. ^[9] Med sigeren vart og Tyskland den kontinentale stormakta i Europa. ^[10] Tyskland vart bade frykta og ein del av stormaktsspelet. ^[11]

Dei neste 19 ara, til 1890, vart dominerte av det diplomatiske systemet til Bismarck, der han fokuserte pa a halde fred i Europa ved a halde Frankrike isolert politisk, og at Tyskland var pa parti med minst to av dei andre europeiske stormaktene. ^[12] Eitt av trekka var a opprette trekeisarforbundet med Austerrike-Ungarn og Russland i 1873. I 1890 avsette keisar Vilhelm II av Tyskland Bismarck. ^[13] Under Wilhelm II nedprioriterte rikskanslarane diplomatiske avtalar med Russland, som da gjekk inn i forhandlingar med Frankrike og i 1894 inngjekk ein allianse. Dette var eit problem bade for Tyskland, som vart inneklemt, og Storbritannia, som var imperialistisk rival til Frankrike i Afrika og til Russland i Asia, ^[14] i ara 1895?1905 var særleg Storbritannia isolert i Europa. ^[12] Ein allianse mellom to av Storbritannia sine rivalar ville tidlegare ført til ein britisk-tysk allianse. At sa ikkje skjedde var dels grunna britisk tilbakehald, dels amatørmessig tysk diplomati, men særleg den tyske flateopprustinga. ^[15]

Ved hundrearsskiftet hadde Tyskland hjelpt Frankrike og Russland i Kina, medan britane hadde hindra dei. Forsøk pa allianse, eller i det minste ein avtale, mellom Storbritannia og Tyskland mislykkast. ^{[17] [18]} Først i 1904 kom ei avgjerd, da Storbritannia og Frankrike signerte Entente cordiale (ein avtale, opphavleg berre knytt til grenser for koloniane deira). ^[19] Tyskland tvilte pa styrken til denne avtalen, og aret etter reiste keisar Wilhelm II til Marokko for a støtte landet sitt sjølvstende. Marokko var kontrollert av Frankrike, og Vilhelm si vitjing vart oppfatta av Frankrike som ein provokasjon. Dette vart kjent som den fyrste Marokkokrisa , og enda i diplomatisk nederlag for Tyskland, medan ententen kom styrka ut. ^{[20] [21]} Ogsa andre tyske framstøyt enda med a styrke ententen. I 1911 blussa det opp ein konfrontasjon i Marokko, Agadirkrisen, og igjen kom Tyskland tapande ut. ^{[21] [22]}

Gjennom store delar av 1800-talet hadde Russland og Storbritannia vore rivalar i det store spelet (rivaliseringa mellom Russland og Storbritannia over Afghanistan og tilstøytande omrade). ^[23] Rivaliseringa vart avslutta ved at Russland vart ein del av ententen, no kjend som trippelententen. ^[24] Av dei fem stormaktene var tre pa same side, og Tyskland og Austerrike-Ungarn var i mindretal. Bade før og etter Balkankrigane (1912?1913) var det osmanske riket ute etter ein sterk alliert. Tyskland hadde investert i jernbanen Berlin-Bagdad, og bistod med militær opplæring og radgiving. ^{[25] [26]} Det osmanske riket hadde hatt ei rekke krigar mot Russland, og sidan Russland var alliert med Frankrike og Storbritannia, var det antirussiske alternativet gunstigast. ^{[27] [28]} Det var likevel ingen formell allianse med Tyskland ? bade Storbritannia og Frankrike hadde og militære radgivarar i landet. ^[26]

• 
  Berlin-konferansen i 1884?1885 hadde europeiske stormakter som deltakarar, og føretok ei oppdeling av koloniar i Afrika

  Teikning av: Adalbert von Roßler

• 
  Losen gar fra borde, karikatur av keiser Vilhelm si avsetjing av kansler Bismarck, i tidsskriftet Punch

  Teikning av: John Tenniel (1820-1914)

• 
  Trippelententen , (Frankrike, Russland og Storbritannia) i grønt, trippelalliansen (Tyskland, Austerrike-Ungarn og Italia) i brunt.
• 
  Det revolusjonerande britiske slagskipet ≪Dreadnought≫ var ei sjømilitær nyvinning og eit symbol pa kappløpet i bygging av nye krigsskip
• 
  Kartskisse over etniske grupper og sprakomrade i Austerrike-Ungarn før første verdskrigen
• 
  Oversikt over koloniane til ulike land i verda i 1914

Rasisme, imperialisme og rustningskappløpet [ endre | endre wikiteksten ]

	≪Alte Kameraden≫
Problem med a høyra denne fila? Sja mediahjelp .

Bakgrunnen for fyrste verdskrigen var ein i hovudsak europeisk nasjonalisme , fundert pa rasisme , som for dei større nasjonane (særleg Storbritannia, Frankrike og Tyskland) førte til etablering av koloniar, eller rivalisering om dei. ^[29] Fra 1880-ara var det ei ny bølgje av kolonisering, kjend som ny-imperialisme eller høgimperialisme. ^{[30] [31]} Ifølgje historikaren John Morrow jr. kan fyrste verdskrigen ikkje forstaast utan a sja han i samanheng med den samtidige imperialismen. ^[32] Offisielt vart ekspansjonen forklart med behov for ramateriale og marknader, geopolitisk vinning ved kontroll av strategiske omrade, auka nasjonal prestisje og for a sikre busetjing for den overflødige befolkninga i heimlandet. Ny-imperialismen spira fra og forsterka den utbreidde rasistiske nasjonalismen i Europa mot slutten av 1800-talet, basert pa sosialdarwinisme . ^{[31] [33] [34] [35] [36] [37]} Den radande forstainga av sosialdarwinisme i samtida - at statane var dømde til a kjempe mot kvarandre - spelte og ei stor rolle for synet ein hadde pa krig. ^{[35] [36] [37] [38] [39] [40]}

Kulturen i perioden med ny-imperialisme var gjennomsyra av tanken pa krig, den europeiske over- og mennene til middelklassen bokstaveleg talt lengta etter a utmerke seg i kamp. Ulike organisasjonar, fra speidarrørsla i Storbritannia, ^[43] til wandervogel i Tyskland, skulle førebu ungdommen pa krig. Imperialistisk tankegang preget europearane sitt syn pa seg sjølv, og pa andre europearar, ^[44] til den grad at ulike nasjonalitetar vart oppfatta som forskjellige rasar. ^{[45] [46]}

Under utanriksminister Bernhard von Bulow lanserte Tyskland mot slutten av 1890-ara ein strategi kalla Weltpolitik (global politikk). Bakgrunnen var innanrikspolitisk, men resultatet var eit ønske om koloniar, og med det og ein vesentleg større marine. ^{[47] [48] [49]} Som følgje av den tyske flateutvidinga vedtok Storbritannia a bygge opp, og konsentrere ein stor flate i Nordsjøen , med base i Skottland. ^[50] Denne strategien vart støtta ved britiske avtaler med Frankrike, Japan og USA, der dei tre sjømaktene patok seg a dekke andre omrade enn Nordsjøen. ^{[22] [50]} Erfaringane fra den russisk-japanske krigen (1904?1905) vart studert av dei europeiske stormaktene, den tyske generalstaben innsag fordelen med skyttargraver og mobilt tungt artilleri. ^[51]

I arene rett før 1914 meinte nokre europeiske leiarar, særleg i Tyskland og Frankrike, at ein storkrig i Europa nærast var uunngaeleg. ^[52] Dette var eit resultat av endringane i maktbalansen, og dei store militære opprustingane som starta med flatekappløpet, ^[53] maktbalansen vart militarisert. ^[54] Tyskland var den største landmilitære makten, og om den store krigen var uunngaeleg, var det mange tyske offiserar som hevda at han burde kome raskt. De hadde ikke rad til a vente pa resultata av dei store militære opprustingane i Frankrike og Russland. ^{[55] [56] [57] [58]} Andre leiarar, spesielt i Storbritannia, meinte at Europa var sa sammenknytt økonomisk at ein storkrig i praksis var umogleg. ^[59] Den internasjonale finansmarknaden viste heller inga særleg bekymring for krig før dei siste dagane i juli 1914, først da byrja frykta for konflikt a visast i lagare prisar pa statsobligasjonar . ^[60]

I ara fra 1908 til 1913 auka dei europeiske dei militære utgiftene av maktene med 50 %. ^[61] Rustingskappløpet, særleg det pa land, var ei hovudarsak til krigsutbrotet. ^[62] Fra 1911 var det ei kraftig auka av talet pa soldatar i armeane til dei kontinentale stormaktene, i juli 1914 var 3,6 millionar menn i aktiv teneste, før sjølve mobiliseringa byrja. ^[63] Austerrike-Ungarn var unntaket, det hadde ein mobiliserbar styrke pa rundt halvparten av kva Tyskland eller Frankrike hadde. ^[64]

Krigsplanar og tofrontskrig [ endre | endre wikiteksten ]

Alle dei europeiske maktene hadde utarbeidd krigsplanar før krigsutbrotet. Medan planar for ein konkret krig er kjent allereie fra Aleksander den store (356?323 f. Kr), var generelle krigsplanar eit produkt av 1800-talet. Utbygging av jernbaner og etablering av militære stabsskular la grunnlaget for detaljerte planverk for korleis krigar kunne utkjempast. Medan krigsplanane til stormakten var bade offensive (angrep) og defensive (forsvar), var krigsplanane til dei mindre maktene stort sett berre defensive, dei var avhengige av kva stormaktene gjorde. Hær- og marinestyrkane til dei ulike landa la kvar sine planar, og dei vart sjeldan samordna. Den øvste leiinga i statane var ofte ukjent med krigsplanane. Den tyske statsministeren Theobald von Bethmann Hollweg vart saleis ikkje fortald om krigsplanen i landet før i desember 1912, sjølv om planen hadde vore førebudd sidan 1905. Tilsvarande vart øvstkommanderande for den italienske marinen ikkje pa førehand underretta om hæren si avgjerd om a ga til krig mot Austerrike-Ungarn. Underretninga kom fram til admiralitetet same dag som krigserklæringa vart gjeven. ^{[65] [66]} Overordna dei detaljerte krigsplanane lag hos begge alliansane ei tru pa ein kort krig, avgjort ved offensivar rett etter krigsutbrotet, da ein lengre krig av ulike grunnar vart sett pa som umogleg. ^[67]

Krigsplanen til Det tyske keisarriket (ofte omtalt som Schlieffenplanen , meir korrekt Schlieffen-Moltkeplanen) ^{[68] [69]} førebudde ein tofrontskrig, mot Russland i aust og Frankrike i vest. Ved mobilisering skulle fronten mot russarane forsvarast med ein mindre styrke, medan hovudstyrken angreip franskmennene. Sidan festningane langs den tysk-franske grensa vart rekna som for sterke til a trenge igjennom, skulle det tyske angrepet ga gjennom det svakare Belgia, og deretter inn i Frankrike fra nord. Etter at Paris var inntatt og Frankrike var slatt, skulle store delar av dei tyske styrkane transporterast austover med jernbane for a avgjere krigen mot russarane. ^[70] Analyser etter krigen har vist at Schlieffen-Moltkeplanen var logistisk umogleg. ^[71]

Den franske krigsplanen vart endra fra hundrearsskiftet, og fram mot 1914. Fra eit defensivt forsvar ved grensa, vart planen endra til angrep pa Tyskland, og gjenerobring av Alsace-Lorraine . Medan ein mindre styrke skulle verne grensa mot Belgia overfor eit mogleg angrep fra Tyskland, skulle den franske hovudstyrken angripe Tyskland i aust, og trenge fram mot Rhinen. Bakgrunnen for endringa fra defensiv til offensiv strid, var dels ei utviding av den franske hæren, dels eit ønske om a bidra sa sterkt som mogleg til a nedkjempe Tyskland, saman med Frankrike sin viktigaste allierte, Russland. ^[72] Dei fransk-russiske krigsplanane var baserte pa at krigen ville verta avgjort i løpet av dei fyrste seks vekene, derfor var rask innsats av store styrkar fra begge land avgjerande. ^[73]

Den russiske krigsplanen var prega av dei store avstandane i landet og at styrkeoppbygging derfor ville ta tid. Ein mogleg tofrontskrig mot Tyskland i vest og Austerrike-Ungarn i sørvest, var og ei utfordring. Den russiske hæren vart stadig sterkare fram mot 1914, og i 1910 vart krigsplanen endra fra defensivt forsvar til a skulle angripe Tyskland. Den russiske overkommandoen sag pa eit angrep pa Tyskland som nødvendig for a hindre fransk isolasjon ved utbrot av ein krig. ^{[74] [75]}

Austerrike-Ungarn var den svakaste av dei europeiske stormaktene. Det rekna seg som truga av Serbia, som igjen var støtta av Russland. Ein konflikt ville derfor og for dei bli ein tofrontskrig. Hæren skulle derfor delast i tre, den sterkaste gruppa skulle ga mot Russland i nordaust, ein mindre del mot Serbia, medan ei tredje gruppe skulle vere reserve for begge frontavsnitta. ^[76]

Britiske krigsplanar skilde seg ut som følgje av at Storbritannia var eit øyrike, og i motsetning til andre europeiske land var marinen den primære forsvarsgreina. Landet hadde sma staande styrkar, og i motsetning til alle andre europeiske land, hadde dei ikkje verneplikt . Utan a ha avgitt noka formell forplikting var landet ope for a delta med ein styrke (British Expeditionary Force, BEF) pa fransk side. ^[77] Planen til den britiske marinen var fjernblokade (blokade der skip vart stoppa langt fra kysten) av Tyskland, defensive operasjonar og avskrekking. ^[78]

Belgia sine krigsplaner hadde Londontraktaten av 1839 som grunnlag. Dei belgiske styresmaktene var fast bestemt pa a ikkje binde seg til noko land, slik at deira eigen nøytralitet ikkje kunne nektast for av nokon av landa som hadde signert traktaten. ^[79] Dei belgiske styrkane skulle konsentrerast sentralt i landet, med den befesta hamnebyen Antwerpen i ryggen. I denne posisjonen kunne styrkane forsvare seg mot eit angrep, anten det kom fra Tyskland, Frankrike eller Storbritannia. ^[80]

Skota i Sarajevo og julikrisa [ endre | endre wikiteksten ]

Striden mellom Serbia og Austerrike-Ungarn tilspissa seg da Austerrike-Ungarn formelt annekterte Bosnia-Hercegovina i 1908. Dette var eit omrade Austerrike-Ungarn hadde okkupert sidan 1878, da dei erobra det fra Det osmanske riket . ^[81] Mange av innbyggarane var serbarar, men samla var bosnjaker (stort sett bosniere med muslimsk bakgrunn) og kroatar i fleirtal. ^[82] Serbia ønskte a innlemme Bosnia-Hercegovina i ein større sør-slavisk stat. ^[83]

Konfliktnivaet var dermed allereie høgt da den austerrikske tronfølgjaren Franz Ferdinand og kona hans Sophie besøkte Sarajevo, hovudstaden i Bosnia, den 28. juni 1914. Der vart begge myrda i eit politisk attentat ^[84] av den unge bosniske serbaren Gavrilo Princip . ^[85] Attentatet gjekk over i historia under namnet ≪Skota i Sarajevo≫.

Da kronprinsen og kona skulle besøke ein offiser som var vorten skadd under eit tidlegare atak, hoppa den 18 ar gamle Princip opp pa bilen og skaut fleire skot. Kronprinsparet døydde momentant. Guten var medlem av ein organisasjon som kalte seg Den svarte handa .

Mordet pa kronprins Franz Ferdinand og kona hans vart det utløysande momentet. Hendingane som følgde er kjende som ≪ julikrisa ≫. Etter ei tid med diplomatiske utspel mellom Serbia og Austerrike vart den svarte veka innleia med mobilisering mellom stormaktene. I Tyskland erklærte kanslar Theobald von Bethmann Hollweg at landet ville støtte Austerrike-Ungarn militært viss Russland blanda seg inn (i ettertid kjent som ≪den blanke sjekken≫). Austerrike-Ungarn trudde derfor at Russland ville forhalde seg nøytralt, ^[88] og Bethmann Hollweg sag innleiingsvis pa at krisa kunne avgrensast til Balkan. ^[89] Den 23. juli 1914 stilte Austerrike-Ungarn eit ultimatum pa ti punkt til Serbia med frist pa 48 timar. ^{[90] [note 4]} Viss ikkje Serbia sørgde for a sla ned pa anti-austerrikske og nasjonalistiske straumdrag, ville austerrikarane ga inn militært i Serbia. Serbia sende 24. juli ein appell til tsar Nikolaj II, og bad om hjelp da dei sag pa krava som nedverdigande og tidsfristen for kort. Tsaren svarte at ultimatumet var audmjukande for Serbia, og at Austerrike-Ungarn framprovoserte ein krig. Den 26. juli starta Russland mobiliseringa, sjølv om den offisielle mobiliseringsordren ikkje vart gitt før 30. juli. ^[91]

Storbritannia ønskte i det lengste a løyse krisa diplomatisk , og inviterte 26. juli Tyskland og Frankrike til a diskutere situasjonen. Tyskland avslo, og pressa Austerrike-Ungarn med at invasjonen matte kome raskt. Samtidig kom dei fyrste svake teikna fra Storbritannia om at dei ville støtte Frankrike om Tyskland angreip. Den 25. juli braut Austerrike-Ungarn samtalane med Serbia, og 28. juli kom krigsfrasegna i form av eit telegram . Da Tyskland 1. august 1914 kom med krigsfrasegna si mot Russland, betydde dette i praksis og ei krigsfrasegn mot Frankrike (dei to land var i allianse). ^[92] Leiarane for dei to alliansane frykta at krig ikkje ville verte akseptert av arbeidarklassen. Delar av sosialistrørsla meinte det samme, men under trusselen av det dei fleste oppfatta som forsvarskrig, vart sosialistane og arbeidarane verande lojale mot sine ulike land, og organisasjonen den andre internasjonalen vart splitta. ^[93]

Da Storbritannia erklærte krig 4. august, var den direkte arsaka at Tyskland invaderte Belgia som eit ledd i invasjonen av Frankrike. Storbritannia hadde i Londontraktaten av 1839 garantert for Belgia sitt sjølvstende. Ein underliggande viktigare grunn var tysk kontroll over det kontinentale Europa, om Frankrike lei nederlag, ^{[note 5]} det ville leidd til at Storbritannia si rivalisering med Russland og Frankrike om koloniar hadde halde fram, og at landet matte alliert seg med Tyskland. ^{[94] [note 6]} Av landa i dei to alliansegruppene var det berre Italia som i fyrste omgang heldt seg utanfor krigen. ^{[95] [96] [97]} Ved utbrotet av krigen hadde sentralmaktene (Tyskland og Austerrike-Ungarn) 136 divisjonar, mot ententen (Russland, Frankrike og Storbritannia) sine 182 divisjonar. ^[98]

• 
  Fransk propagandaplakat fra 1914
• 
  Britisk propagandaplakat som speler pa menn si ære for a fa rekruttar
• 
  Tysk propagandaplakat fra 1914
• 
  Imperiet ma stille opp - britisk rekrutteringsplakat
• 
  Austerriksk propagandaplakat fra 1914
• 
  Fransk propagandaplakat fra 1914
• 
  Britisk propagandaplakat der Londontraktaten er tema

Krigsutbrotet [ endre | endre wikiteksten ]

Den 28. juli gjekk Austerrike til krig mot Serbia. Russland byrja mobilisering for a koma Serbia til hjelp, og erklærte krig, trass i atvaring fra Tyskland. Tyskland var alliert med Austerrike og erklærte krig mot Russland den 1. august . To dagar seinare, den 3. august vart krig mot Frankrike erklært. Den 4. august erklærte Storbritannia krig mot Tyskland. Den 6. august erklærte Austerrike krig mot Russland.

Noreg og den fyrste verdskrigen [ endre | endre wikiteksten ]

Noreg var, pa lik linje med dei andre skandinaviske landa, nøytralt under den fyrste verdskrigen.

Krigen gjekk likevel hardt ut over den norske handelsflaten, som matte sigla gjennom krigsfarvatn. 915 norske skip vart senka av dei krigande maktene, og 1 892 sjømenn døydde. Desse 915 skipa utgjorde likevel ikkje meir enn om lag 20 prosent av flaten.

Sja og [ endre | endre wikiteksten ]

• Andre verdskrigen

Merknadar [ endre | endre wikiteksten ]

Kjelder [ endre | endre wikiteksten ]

Bibliografi [ endre | endre wikiteksten ]

Pa norsk [ endre | endre wikiteksten ]

• Hobson, Rolf , Europeisk politisk historie 1750?1950 , Cappelen Damm Akademisk , Oslo 2015, ISBN 978-82-02-24316-6
• Høiback, Harald (redaktør), (2014), Første verdenskrig: operasjoner, myter og innflytelse , Abstrakt forlag , ISBN 9788279353607
• Stone, Norman (2007), Første verdenskrig , Gyldendal , ISBN 978-82-05-46723-1

Pa engelsk [ endre | endre wikiteksten ]

• Clark, Christopher (2012), The Sleepwalkers : How Europe Went to War in 1914 , Penguin , ISBN 978-0-141-02782-1
• Evans, Richard J. (2016, The Pursuit of Power : Europe 1815?1914 , London, Penguin, ISBN 978-0-141-98114-7
• Ferguson, Niall (1998), The Pity of War , London, Penguin, ISBN 978-0-1402-7523-0
• Ferguson, Niall (2006), The War of the World , London, Penguin, ISBN 978-0-141-01382-4
• Hobsbawm, Eric (1994), Age of Extremes , Michael Joseph, London, ISBN 0 7181 3307 2
• Howard, Michael (2002), The First World War : A Very Short Introduction , Oxford University Press , ISBN 978-0-19-920559-2
• Jackson, Julian: (2004), The Fall of France: The Nazi Invasion of 1940 , Oxford University Press, ISBN 978 0 19 280550 8
• Keegan, John (1998), The First World War , Vintage Books, ISBN 978-0-375-70045-3
• Kershaw, Ian (2007), Fateful Choices , Penguin, ISBN 978-0-14-311372-0
• Kershaw, Ian (2015), To Hell And Back , Penguin, ISBN 978-0-141-98043-0
• Martel, Gordon (2003), The Origins of the First World War , Pearson Longman, Harlow ISBN 978-0582423794
• Olusoga, David (2014), The World's War , Head of Zeus Ltd, ISBN 9781781858974
• Overy, Richard (2021), Blood and Ruins: The Last Imperial War, 1931-1945 , Viking, ISBN 978-0670025169
• Stevenson, David (2012), 1914-1918 The History of the First World War , Penguin, ISBN 9780718197957
• Stone, Norman (1998), The Eastern Front 1914 - 1917 , Penguin, ISBN 9780140267259
• Strachan, Hew (2001), The First World War, Volume I, To Arms , Oxford University Press, ISBN 0-19-820877-4
• Strachan, Hew (2013), The First World War , Penguin, ISBN 978-0-14-303518-3
• Strachan, Hew - redaktør (2014), The Oxford Illustrated History of the First World War , Oxford University Press, ISBN 978-0-19-966338-5
• Tooze, Adam (2015), The Deluge: The Great War and the Remaking of Global Order , Penguin, ISBN 978-0-141-03218-4
• Watson, Alexander (2014), Ring of Steel, Germany and Austria-Hungary at war, 1914-1918 , Penguin Books, ISBN 9780141042039
• Winter, Jay, (2014), The Cambridge History of The First World War , tre bind, Cambridge University Press, ISBN 978-1-316-60066-5
• Zeman, Z.A.B. (1971), The Gentlemen Negotiators : A Diplomatic History of World War I , The Macmillan Company , New York

Bakgrunnsstoff [ endre | endre wikiteksten ]

Wikimedia Commons har multimedia som gjeld: Den fyrste verdskrigen

Denne historieartikkelen er ei spire . Du kan hjelpe Nynorsk Wikipedia gjennom a utvide han .