Polen
(
Pools
:
Polska
), officieel de
Republiek Polen
(Pools:
Rzeczpospolita Polska
), is een land in
Centraal-Europa
. In het westen wordt het begrensd door
Duitsland
(
Oder-Neissegrens
), in het zuiden door
Tsjechie
en
Slowakije
, in het oosten door
Litouwen
,
Wit-Rusland
en
Oekraine
en in het noorden door de
Oostzee
en de
Russische
exclave
Kaliningrad
. Polen heeft een oppervlakte van 311.888 km² en een inwonertal van 38.282.325 (2020). De hoofdstad en grootste stad van het land is
Warschau
.
De West-Slavische
Polanen
vestigden zich vanaf de zesde eeuw in de regio tijdens de
Grote Volksverhuizing
. Vorst
Mieszko I
geldt met zijn bekering tot het christendom in 966 als grondlegger van de eerste Poolse staat, een gebied dat onder zijn bewind grotendeels samenviel met de huidige landsgrenzen. Het
Koninkrijk Polen
werd in 1025 opgericht en zou zich later samenvoegen tot het
Pools-Litouwse Gemenebest
, destijds een van de grootste rijken in Europa. Vanaf de 18e eeuw werd
Polen opgedeeld
door rivaliserende grootmachten, waardoor het in 1795 geheel van de kaart verdween. Na de Eerste Wereldoorlog ontstond de onafhankelijke
Tweede Poolse Republiek
, maar niet lang daarna werd het land het slachtoffer van de
Duitse bezetting
. Na de
Tweede Wereldoorlog
was Polen via het
Warschaupact
verbonden aan de
Sovjet-Unie
. Polen liep in 1989 voorop bij de democratische revoluties die de
val van het communisme
inleidden.
Staatkundig is Polen een
parlementaire republiek
en een
eenheidsstaat
, onderverdeeld in
16 woiwodschappen
. Polen is lid van een groot aantal internationale organisaties, waaronder de
Europese Unie
, de
Verenigde Naties
, de
NAVO
, de
Wereldhandelsorganisatie
en de
OESO
. Sinds het einde van het communisme en de overgang naar een vrije markteconomie is Polen een sterke economische mogendheid in Midden-Europa. Ondanks de verwoestingen die het land troffen tijdens de Tweede Wereldoorlog, is een groot deel van het Poolse culturele erfgoed bewaard gebleven. In 2019 stonden er 16 Poolse erfgoedplaatsen op de
Werelderfgoedlijst
van
UNESCO
.
Het woord Polen is afkomstig van het Poolse woord
Pole
, hetgeen veld of vlakte betekent. Het woord
Polska
echter, wat in het Pools
Polen
betekent, is afgeleid van de woorden
pola
en
lasy
, wat
velden
en
bossen
betekent.
De meeste
historici
dateren de oprichting van een Poolse staat in 966, toen
Mieszko I
, heerser over een
territorium
dat min of meer overeenkomt met het hedendaagse Polen, zich bekeerde tot het
christendom
. Zijn zoon
Bolesław de Dappere
werd tot eerste koning gekroond en verstevigde de positie van de jonge staat in
Midden-Europa
. In 1025 werd het
Koninkrijk Polen
opgericht, dat zou bestaan tot 1385.
Onder koning
Casimir de Grote
(regerend van 1333 tot 1370) moderniseerde Polen; de
Universiteit van Krakau
(1364) werd gesticht, de economie groeide en het land breidde zich uit in oostelijke richting. In 1386 werden Polen en
Litouwen
in
personele unie
samengevoegd in het
Pools-Litouws Gemenebest
onder leiding van
Władysław II Jagiełło
, koning van Polen, grootvorst van Litouwen (1386-1444). Het Pools-Litouwse rijk was tussen 1386 en 1572 qua oppervlakte het grootste rijk in Europa. Het strekte zich uit vanaf de Oostzee tot aan de
Zwarte Zee
, met het huidige
Wit-Rusland
en grote delen van het huidige
Oekraine
binnen zijn grenzen. Tijdens de reformatie bleef in tegenstelling tot in West-Europa het Pools-Litouws Gemenebest vredig en vonden er geen grootschalige religieuze vervolgingen plaats. Polen kreeg in 1791 de eerste geschreven grondwet in Europa.
Het hervormingsproces stopte met de
verdelingen van Polen
onder Rusland, Oostenrijk en Pruisen (1772, 1792 en 1795).
[5]
Het tijdens de
napoleontische oorlogen
opgerichte
Hertogdom Warschau
werd door de Russische tsaren geannexeerd.
Tussen 1795 en 1918 vonden er twee grote opstanden plaats met als doel het herstel van een soeverein Polen. Beide opstanden, in 1830 en 1863 mislukten met grotere repressie van de overheersers tot gevolg. Polen kende echter een sterke bloei van het (veelal clandestiene) culturele leven, dat belangrijk was bij het in stand houden van het Poolse onafhankelijkheidsstreven. In 1915 werd door
Oostenrijk-Hongarije
en het
Duitse Keizerrijk
het
Regentschap Polen
opgericht in het voormalig Congres-Polen, maar oude Poolse gebieden zoals de
provincie Posen (Pozna?, Wielkopolska)
maakten hiervan geen deel uit.
Polen herwon zijn onafhankelijkheid na afloop van de
Eerste Wereldoorlog
in 1918, in de vorm van de
Tweede Poolse Republiek
. Er werd een nieuw, groter Polen opgericht, dat zijn onafhankelijkheid tegenover de
Sovjet-Unie
succesvol verdedigde tijdens de
Pools-Russische Oorlog
van 1919-1921. In die oorlog stond Polen lange tijd met de rug tegen de muur. Uiteindelijk wonnen ze toch, o.a. na de Slag bij Warschau. De nieuwe grenzen werden vastgelegd na de
Vrede van Riga (1921)
.
Op 1 september 1939 begon de
Tweede Wereldoorlog
met de
inval in Polen
door
nazi-Duitsland
en de Sovjet-Unie op 17 september 1939. De Sovjet-Unie verdeelde vervolgens het verslagen Polen met nazi-Duitsland. In het door de Sovjet-Unie bezette deel van Polen, werden ongeveer 1.500.000 Polen naar Siberie verbannen, tienduizenden kwamen door ontberingen om het leven. Ruim 20.000 werden vermoord tijdens het
Bloedbad van Katyn
. Na overleg met Stalin, en druk vanuit het Verenigd Koninkrijk, konden de Polen dienst nemen in het Britse leger. De vrouwen en kinderen mochten mee. Dit was de basis voor het Poolse Tweede Korps.
Bij de aanvang van de Tweede Wereldoorlog werd het land verdeeld tussen nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie. Polen werd
zwaar getroffen
tijdens de oorlog. Zestien dagen nadat Duitsland Polen aanviel, viel ook de Sovjet-Unie in het oosten aan. Twintig procent van de Poolse bevolking kwam om het leven. Verzetsactiviteiten zoals de
Opstand van Warschau
eindigden met bloedvergieten en verwoesting. De bouw van zes vernietigingskampen door het naziregime, waaronder
Auschwitz
,
Sobibor
en
Treblinka
, maakte van het bezette Polen een spil in de
Holocaust
. Meer dan 6 miljoen Poolse burgers kwamen om in de oorlog.
Na de Tweede Wereldoorlog werden zowel de oostgrens als de westgrens naar het westen opgeschoven. De
grens aan de Oder en de Neisse
is de staatsgrens tussen Polen en Duitsland die na de Tweede Wereldoorlog is vastgelegd als gevolg van geallieerde beslissingen op de conferenties van
Jalta
en
Potsdam
. Polen kreeg er uitgestrekte gebieden bij van het overwonnen Duitsland (gebied 1931, zuidelijk
Oost-Pruisen
,
Pommeren
,
Neder-Silezie
,
Opper-Silezie
,
Danzig
,
Neumark/Oost-Brandenburg
), maar verloor anderzijds veel oostelijke gebieden (
Kresy
) aan de Sovjet-Unie (Litouwse, Oekraiense en Wit-Russische sovjetrepublieken). Dit had voor Polen enorme gevolgen: in de voormalige Duitse gebieden hadden voor de oorlog 9,2 miljoen Duitsers gewoond; zij werden
verdreven, gedeporteerd en soms vermoord
door de Poolse autoriteiten, bijgestaan door het
Sovjet-leger
. Aan de andere kant moesten bijna een miljoen Poolse burgers de gebieden die aan Wit-Rusland en Oekraine toekwamen verlaten; de door Polen verloren oostelijke gebieden waren echter reeds veelal grotendeels door Wit-Russen of Oekrainers bewoond. Polen werd een
satellietstaat
van de Sovjet-Unie in 1944 en kreeg in 1952 de naam
Volksrepubliek Polen
.
Studenten protesteerden in 1968 massaal tegen de communistische dictatuur. In de jaren 1980-1989 werd met massale protesten in
Gda?sk
onder leiding van
Lech Wał?sa
van de vakbond
Solidarno??
en met steun van de paus de
val van het communisme
ingeleid. In augustus 1989 won deze vakbond de verkiezingen, de eerste vrije verkiezingen achter het
IJzeren Gordijn
. Daarna volgde de
ineenstorting
van alle communistische regimes van de overige Centraal- en Oost-Europese landen, met als symbolisch hoogtepunt de val van de
Berlijnse Muur
. Een nieuwe grondwet maakte daarna van Polen een democratie.
Polen is na de omwenteling lid geworden van de
Europese Unie
en heeft forse economische groei doorgemaakt. De welvaart is echter ongelijk verdeeld: er zijn nieuwe rijken, maar er is nog steeds een proletariaat. In 1999 voegde Polen zich bij de
NAVO
. Sinds 1 mei 2004 is het land lid van de Europese Unie.
Polen heeft een oppervlakte van 311.888 km². De totale omtrek van de Poolse landsgrenzen bedraagt 3014 km, er is een
kustlijn
van 524 km. De grenzen met Oekraine, Wit-Rusland en Rusland zijn tegelijkertijd de buitengrens van de Europese Unie en het Schengengebied.
Qua oppervlakte heeft het de 69e plaats in de wereld en de negende in Europa. Met een bevolking van 37 of 38 miljoen inwoners (2020) - het is moeilijk precies vast te stellen door de emigratie - staat het qua bevolking op de 38e plaats in de wereld en op de 5e plaats in de Europese Unie.
De grootste
rivieren
van het land zijn de
Wisła
(ook bekend als
Weichsel
; 1047 km) en de
Oder
(Pools:
Odra
). Het grootste
meer
is het
?niardwymeer
in het
Mazoerisch merengebied
met ruim 110 km².
In het noordoosten ligt het grootste restant van het Europese oerbos, het oerbos van
Białowie?a
. De gehele zuidelijke grens met Tsjechie en Slowakije bestaat uit gebergte. Langs de Tsjechische grens worden de bergen de Sudeten genoemd , waarvan de hoogste berg de ?nie?ka (Sn??ka) is (1602 m boven de zeespiegel). Oostelijker gaan de bergen over in het
Tatragebergte
(onderdeel van de
Karpaten
). Aan de Poolse kant is de berg
Rysy
, op de grens met Slowakije, het hoogst met zijn 2499 m boven zeeniveau. Een belangrijke bergpas tussen Polen en Slowakije is de Starorobocia?ska Przeł?cz.
Het Tatra-gebergte is een populaire toeristische bestemming. Er is ook het skiresort
Zakopane
.
Het klimaat van Polen is een overgang van een gematigd
zeeklimaat
in het noorden en westen van het land naar een droog
landklimaat
in het zuiden en oosten. De neerslag bedraagt in de Karpaten en de Sudeten meer dan 800 mm per jaar; op de plateaus en meervlakten 600 tot 800 mm per jaar en in Centraal-Polen 450 mm. In de maanden september en oktober wordt het frisser en neemt de kans op regen toe, maar het aantal zonnige dagen is nog behoorlijk groot. November en december hebben veel mist en regen.
De winters duren van half december tot in april en zijn door de oostenwinden in het oosten en het zuiden erg streng met veel sneeuwval. Rivieren en meren zijn in die regio’s dan grotendeels bevroren. In de lange, warme zomerperiode stijgt de temperatuur tot boven 25 °C; in de winter daalt het kwik tot onder 0 °C.
De gemiddelde julitemperatuur is 17 °C aan de Oostzee tot 20 °C in het zuidoosten; de gemiddelde januaritemperatuur varieert regionaal van ?1 °C tot ?6 °C.
De Poolse wouden hebben een rijke fauna en flora. Ze herbergen meer 400 jaar oude taxusbomen en huisvesten meer dan 140 vogelsoorten, waaronder de steenuil, de zeearend en de kraanvogel. Verder leven er
zoogdieren
, zoals de wolf, de
vos
, eekhoorn,
bever
, de
Europese bizon
, de
eland
en het
everzwijn
, alsook diverse soorten amfibieen en reptielen.
Warschau
(Warszawa) is de hoofdstad en grootste stad van Polen met circa 1,7 miljoen inwoners. Andere
grote steden
zijn
Krakau
(Krakow),
Łod?
,
Wrocław
,
Pozna?
,
Gda?sk
. De grootste agglomeratie van het land is die van
Katowice
.
In orde van grootte (volgens census 2021)
Polen telde 38.432.992 inwoners aan het eind van
2016
. Daarvan woonden er 23,1 miljoen in steden en 15,3 miljoen op het platteland. Het land had in 2016 een
geboortecijfer
van 9,9‰ en een
sterftecijfer
van 10,1‰. De natuurlijke bevolkingsaanwas was negatief en bedroeg ?0,2‰. In Polen is een proces van
ontstedelijking
gaande: het aantal inwoners in steden daalt (?0,16% per jaar), terwijl de plattelandsbevolking (+0,20%) al sinds begin van de jaren 80 stijgt.
[7]
De bevolking van Polen is in de tweede helft van de twintigste eeuw snel toegenomen. Na het einde van de
Tweede Wereldoorlog
, in het jaar
1946
, woonden er 23,6 miljoen mensen in Polen. Er werden in dat jaar ruim 622 duizend kinderen geboren, terwijl er ongeveer 242 duizend mensen stierven. De jaren daarna steeg het aantal geboortes vanwege de
babyboom
tot een hoogtepunt van 794 duizend baby's in 1955. Het
geboortecijfer
was in die periode zo'n dertig geboorten per duizend inwoners. Daarna begon het geboortecijfer te dalen, maar het bleef nog relatief hoog vergeleken met andere Europese landen. Na de val van het
communisme
in Polen is het aantal geboortes flink afgenomen: van 600 duizend geboortes (eind jaren 80) tot een dieptepunt van 351 duizend geboortes in 2003. Het geboortecijfer bedroeg in dat jaar 9,2‰ (in het jaar
1990
was het geboortecijfer nog 14,3‰ en in
1980
zelfs 19,5‰). De Poolse overheid probeert het geboortecijfer inmiddels
op te krikken met campagnes en bonussen. Het geboortecijfer is inmiddels
licht gestegen tot 382.300 (9,9‰), maar de bevolkingsgroei blijft negatief (?5700 in 2016).
Vanwege de
vergrijzing
is het aantal sterftegevallen toegenomen tot 388000 en dit aantal zal in de toekomst waarschijnlijk nog verder stijgen (ter vergelijking: in het jaar
1960
stierven er maar 224.200 mensen).
De
officiele taal
is
Pools
. Bij de volkstelling van 2002 werden 36.983.700
Polen
geregistreerd, oftewel 96,74% van de bevolking. De belangrijkste minderheden van de overgebleven 471.500 (1,23%) zijn de
Sileziers
(173.200) en de
Duitsers
(152.900). Bij de volkstelling gaven 774.900 mensen (2,03%) geen nationaliteit op.
In
Silezie
bevindt zich het grootste deel van een aanzienlijke Duitse minderheid, een kleiner deel in
Pommeren
en
Ermland
. Verdere minderheden zijn de
Kasjoeben
nabij
Gda?sk
, alsmede kleine groepen
Oekrainers
,
Litouwers
,
Wit-Russen
en
Roethenen
(
Lemko
). Het
Russisch
,
Duits
en het
Engels
worden het meest gesproken als
tweede taal
. Het Engels, dat inmiddels als tweede taal wordt geleerd op school, is vooral gangbaar onder Poolse jongeren. Russisch en Duits worden meer gesproken onder ouderen, ook al ligt Duits bij sommige Polen nog altijd gevoelig.
Het Russisch is jarenlang als tweede taal op scholen gegeven en wordt mede dankzij de taalverwantschap nog steeds door velen gesproken.
In 2002 was 89,8 %
katholiek
, 1,3 % was
Pools-orthodox
(vooral een
Wit-Russische
minderheid in
Podlachie
), 0,3 %
protestants
en 8,3 % had geen religie aangegeven.
[1]
Het aantal joden ? in 1939 nog 10 % van de bevolking ? bedroeg in 2002 nog slechts 8000. Van de totale Poolse bevolking gaat circa 56,7 % naar een katholieke kerkdienst op een zondag,
[8]
veel meer dan in andere Europese landen en binnen de EU staat Polen op de eerste plaats. Polen geldt als een van de meest gelovige landen van Europa.
De
Heiligen
Casimir
,
Wojciech (Adalbert)
,
Stanislaus Kostka
,
Andreas Bobola
,
Hyacinthus
en
Cunegonde
zijn de
patroonheiligen
van Polen.
Paus Johannes Paulus II
was een Pool en is voor vele Polen een symbool van hun land. Hij is tot nu toe de enige Slavische paus geweest en was bovendien de eerste niet-Italiaanse paus in 455 jaar. Hij wordt door velen gezien als een van de oorzaken van de ineenstorting van het communisme in Polen, en in bredere context in Centraal- en Oost-Europa. Een jaar nadat hij paus was geworden, sprak hij in zijn geboorteland Polen zijn landgenoten toe en vertelde hen dat ze niet bang hoefden te zijn. Zijn woorden drongen door tot veel Poolse zielen: "Laat de Heilige Geest neerkomen en laat hem het beeld veranderen van het land...dit land." Johannes Paulus II is een belangrijke figuur in de Poolse samenleving en zijn dood in 2005 zorgde voor nooit geziene taferelen van rouw en verdriet doorheen het hele land.
In 2016 werd
Jezus
symbolisch tot koning van Polen gekroond. Dit was informeel al twee keer eerder gebeurd, in 1997 en 2000, evenwel zonder de zegen van de
Katholieke Kerk
, terwijl toen ook de president ontbrak. De kroning in 2016 vond plaats met de zegen van de Katholieke Kerk en in aanwezigheid van president
Andrzej Duda
.
Belangrijke bedevaartplaatsen in Polen zijn het klooster op de
Jasna Gora
in
Cz?stochowa
, het huis van Johannes Paulus II in
Wadowice
en de
Mariabasiliek van Liche?
.
De cultuur van Polen is nauw verbonden met zijn ingewikkelde 1000 jaar aan geschiedenis. Het karakter van de cultuur is ontstaan als gevolg van de geografie van Polen en door de samenvloeiing van de Europese culturen. Met een oorsprong in de cultuur van de
Proto-Slaven
werd na verloop van tijd de Poolse cultuur sterk beinvloed door verweving en banden met de
Germaanse
,
Latijnse
,
Armeense
,
Joodse
en
Byzantijnse
wereld evenals in een voortdurende dialoog met andere etnische groepen en minderheden in Polen. De mensen van Polen worden van oudsher gezien als gastvrij voor kunstenaars uit het buitenland en welwillend als het gaat om het volgen van culturele en artistieke trends die populair zijn in andere landen. In de 19e en 20e eeuw was de focus in Polen eerder gericht op de culturele ontwikkeling boven politieke en economische activiteiten. Deze factoren hebben bijgedragen aan het veelzijdige karakter van de Poolse kunst met al zijn complexe nuances.
Alle belangrijke Poolse feesten hebben een samenhang met de christelijke tradities. Poolse feesten stammen niet alleen af van de christelijke rituelen, maar ook van de gebruikelijke en bestendige elementen van de heidense plechtigheden. Deze mengeling veroorzaakte dat de heidense tradities zich met de christelijke tradities vervlochten hebben en deze een nieuwe betekenis en maat gegeven hebben. Zo vieren veel polen hun
naamdag
: of te wel de kalenderdag van de heilige, waarnaar ze vernoemd zijn. Zo is bijvoorbeeld 25 november de naamdag van
Catharina van Alexandrie
, en 24 juni de naamdag van
Johannes de Doper
.
Artiesten uit Polen, waaronder de beroemde componisten als
Chopin
of
Penderecki
, en traditionele en op regionale schaal optredende
folkmuzikanten
, creeren een levendige en gevarieerde muziekscene, die ook haar eigen muziekgenres kent, zoals
poezja ?piewana
en
disco polo
. Sinds 2006 is Polen een van de weinige landen in Europa waar
rock
en
hiphop
domineren ten opzichte van
popmuziek
.
De
Poolse literatuur
heeft een lange en ingewikkelde geschiedenis. Tijdens de
middeleeuwen
schreven de meeste Poolse schrijvers en academici (
Jan Długosz
) alleen in het Latijn, dat toen de 'academische' taal van Europa was die Europa verbond.
Jan Kochanowski
doorbrak deze trend en werd de eerste auteur die het merendeel van zijn werken in de Poolse taal schreef. Een aantal Poolse auteurs heeft grote bekendheid verworven in de afgelopen eeuwen, maar dit vloeit grotendeels voort uit het aanvankelijke succes van de werken van
Adam Mickiewicz
, die het eerste Poolse epos schreef,
Pan Tadeusz
in 1834. Invloedrijke auteurs van het einde van de 19e en 20e eeuw zijn onder andere
Henryk Sienkiewicz
,
Władysław Reymont
,
Joseph Conrad
,
Isaac Bashevis Singer
,
Witold Gombrowicz
en
Czesław Miłosz
. Tot op heden hebben zes Poolse auteurs de
Nobelprijs voor de Literatuur
gewonnen, met Władysław Reymont als een van de slechts negen schrijvers die de prestigieuze prijs heeft ontvangen voor slechts een bepaald, uitstekende literair werk,
Chłopi
(
De boeren
) uit 1924, in plaats van voor hun gehele carriere.
Met betrekking tot poezie heeft Polen een lange en eerbiedwaardige geschiedenis van dichters van wereldklasse. De belangrijkste zijn de 'drie barden' (
trzej wieszcze
),
Mickiewicz
,
Krasi?ski
en
Słowacki
, de drie nationale dichters van de Poolse romantische literatuur. Overigens betekent het Poolse woord
Wieszcz
profeet
of
waarzegger
, een passende benaming voor de drie, aangezien werd gedacht dat ze niet alleen de stem van het Poolse nationale sentiment waren, maar ook de toekomst konden voorspellen.
Tegenwoordig worden de tradities van de Poolse literatuur en poezie voortgezet door een nieuwe generatie schrijvers. Tot deze groep behoorde onder andere
Wisława Szymborska
, een best-selling auteur en ontvanger van de Nobelprijs voor de Literatuur in 1996, die in 2012 overleed.
[9]
De Poolse auteur
Olga Tokarczuk
won in 2019 de Nobelprijs voor Literatuur voor het jaar 2018.
[10]
Poolse steden en gemeenten reflecteren het gehele scala aan Europese stijlen. De
Romaanse architectuur
wordt vertegenwoordigd door de
Andreaskerk
in Krakau. Kenmerkend voor de Poolse
baksteengotiek
is de Mariakerk in Gda?sk. Rijk versierde
zolders
en
arcade
loggia
's zijn algemene elementen van de
Poolse Renaissance
architectuur. Deze zijn te zien in bijvoorbeeld het
stadshuis in Pozna?
. Gedurende enige tijd stond de late renaissance, het zogenaamde
manierisme
, met name zichtbaar in het bisschoppelijke paleis in Kielce, naast het vroege barok, zoals zichtbaar in de kerk van de Heiligen Peter en Paul in Krakau.
De geschiedenis is niet bepaald vriendelijk geweest voor de architecturale monumenten van Polen. Toch heeft een aantal oude structuren het overleefd: kastelen, kerken en statige gebouwen, vaak uniek in de regionale of Europese context. Sommigen van hen zijn zorgvuldig gerestaureerd, zoals het
Wawel
-kasteel, of volledig gereconstrueerd nadat ze vernietigd waren in de
Tweede Wereldoorlog
, inclusief het
historisch centrum
en het
koninklijk paleis in Warschau
en de oude binnenstad van
Gda?sk
. De architectuur van Gda?sk is grotendeels die van een Hanzestad, een gotische stijl gemeenschappelijke onder de vroegere handelssteden langs de Oostzee en in het noordelijke deel van Midden-Europa. De bouwstijl van Wrocław is voornamelijk een Duitse architectuur aangezien het zich eeuwenlang bevond in de Duitse staten. Het centrum van
Kazimierz Dolny
aan de
Wisła
is een goed voorbeeld van een goed bewaard gebleven middeleeuwse stad. De oude hoofdstad van Polen, Krakau, behoort tot de best bewaarde
gotische
en
renaissance
stedelijke complexen in Europa. Sommige oude gebouwen zijn veel veranderingen in verschillende tijdperken ondergaan, zoals
Slot van Stettin
.
Ondertussen speelde de erfenis van de
Kresy
van de oostelijke regio's van Polen, waar Wilno en Lwow (nu Vilnius en Lviv) werden erkend als de twee belangrijke centra voor de kunsten, een bijzondere rol in de ontwikkeling van de Poolse architectuur, met katholieke kerk architectuur die speciale aandacht verdient.
[11]
In
Vilnius
(
Litouwen
) zijn er ongeveer 40
barok
en renaissance kerken. In
Lviv
(
Oekraine
) zijn er ook een aantal gotische, renaissancistische en barokke religieuze gebouwen die zijn ontleend aan en beinvloed door
Oosters-orthodoxe
en
Armeens-Apostolische
kerk architectuur.
De tweede helft van de 17e eeuw wordt gekenmerkt door barokke architectuur. Zijtorens, zichtbaar in het
Branickipaleis
in
Białystok
zijn typisch voor de Poolse barok. De klassieke
Silezische barok
wordt vertegenwoordigd door de
Universiteit in Wrocław
. De overvloedige decoraties van Branickipaleis in Warschau zijn kenmerkend voor
rococo
stijl. Het centrum van het Poolse classicisme was Warschau onder het bewind van de laatste Poolse koning
Stanisław August Poniatowski
. Het
Łazienkipaleis
is het meest opvallende voorbeeld van de Poolse
neoklassieke architectuur
. Het
Lublinkasteel
staat voor de neogotische stijl in de architectuur, terwijl de
Izrael Pozna?ski-paleis
in Łod? een voorbeeld is van
eclecticisme
.
De Poolse keuken is beinvloed door de keukens van de omringende landen. Eeuwenlang was de Poolse keuken een concurrent van de Franse en Italiaanse keukens. Ze is rijk aan vlees, vooral varkensvlees, kip en rundvlees, wintergroenten (
bigos
) en kruiden. Ook pasta komt voor in Poolse gerechten. Een populair gerecht in Polen zijn de
pierogi
. Pierogi zijn 'tasjes' van
ongerezen
deeg
met verschillende vulling. Het deeg is, anders dan pastadeeg, bereid zonder toevoeging van eieren. Pierogi zijn enigszins vergelijkbaar met
ravioli
, maar ze zijn groter en min of meer halvemaanvormig.
De Poolse nationale keuken deelt een aantal gelijkenissen met andere Europese tradities. In het algemeen is de Poolse keuken stevig te noemen. De voorbereiding van gerechten uit de traditionele keuken is over het algemeen tijdrovend en Polen nemen ruim de tijd om zich voor te bereiden. De bereiding van feestelijke maaltijden, zoals het feestmaal op kerstavond of het paasontbijt kan soms een aantal dagen van voorbereiding vragen. De meeste regio's van Polen hebben eigen gastronomische tradities met vaak onderscheidende smaken.
Opmerkelijke Poolse gerechten zijn onder meer de soepen
rosoł
,
barszcz
(
borsjtsj
),
chłodnik
,
?urek
(
zure roggesoep
),
krupnik
,
kapu?niak
(soep van zuurkool),
zupa pomidorowa
(romige tomatensoep),
zupa ogorkowa
(
augurkensoep
),
zupa grzybowa
en
flaczki
(soep van pens) en gerechten zoals
pierogi
,
kiełbasa
,
goł?bki
,
oscypek
,
kotlet schabowy
(
wienerschnitzel
),
kotlet mielony
(afgeplatte gehaktbal),
bigos
, verschillende aardappelgerechten,
aardappelpannenkoekjes
,
zapiekanka
en traditionele Poolse desserts zoals
p?czek
,
faworki
,
peperkoek
,
makowiec
,
rogal ?wi?tomarci?ski
en
babka
.
Een traditionele, alcoholhoudende drank is de van honing gemaakte
mede
. Sinds de 13e eeuw zijn daar
bier
,
wijn
en
wodka
bij gekomen. Sinds de jaren 80 van de vorige eeuw is de wodka-consumptie sterk afgenomen en de consumptie van bier en wijn toegenomen.
[12]
In de
Poolse wijnbouw
wordt sinds het begin van de 21e eeuw geinvesteerd in moderne technologieen.
Polen was reeds in de
Middeleeuwen
een van de eerste landen in de Europese geschiedenis met een
parlement
. Echter pas in 1989 werd er een
tweekamerstelsel
ingevoerd. De oude
Sejm
werd toen verdeeld in een hoger- en een lagerhuis. Het lagerhuis (
Sejm
) telt 460 leden, het hogerhuis (
Senaat
) telt 100 leden. Via een speciale regeling wisten de communisten tot 1990 nog aan de macht te blijven. In 1991 werd een stelsel van
evenredige vertegenwoordiging
ingevoerd.
De
president
wordt sinds 1991 rechtstreeks gekozen. Hij heeft verregaande bevoegdheden en kan het parlement ontbinden, heeft vetorecht en kan verkiezingen uitschrijven.
In 1990 werd Polen gedecentraliseerd, de lokale overheden kregen meer bevoegdheden. Het land is bestuurlijk verdeeld in 16
woiwodschappen
of
provincies
die verder zijn onderverdeeld in 379 districten (
powiats
). Deze powiats zijn weer onderverdeeld in 2478 gemeentes (
gmina's
).
[13]
Voor lijsten van bestuurlijke indelingen zie:
- PiS
(
Recht en Rechtvaardigheid
; conservatief, nationalistisch)
- PO
(
Burgerplatform
; conservatief, liberaal)
- Nowoczesna
(
Modern
; centristisch, liberaal)
- PSL
(
Poolse Volkspartij
; boerenpartij, centrum-rechts)
- SPZZ
(
Solidarna Polska
; conservatief, nationalistisch)
- PRZP
(
Polen Samen - Verenigd Rechts
; rechts-liberaal, conservatief)
- Konfederacja Wolno?? i Niepodległo??
(rechts, conservatief, patriottische)
- Samoobrona
(
Zelfverdediging van de Poolse Republiek
, nationalistisch, populistisch)
- LPR
(
Liga van Poolse Gezinnen
; nationalistisch, katholiek, conservatief)
- Partia Demokratyczna - demokraci.pl
(sociaal-liberaal)
- PR (
Rechtervleugel van de Republiek
) opgericht in april 2007 als afscheiding van PiS
- Twoj Ruch
(liberaal, progressief liberalisme)
- SLD
(
Alliantie van Democratisch Links
; sociaaldemocratisch)
- Partia Zieloni
(
Partij de Groenen
; ecologisch)
Het huidige Polen is een toegewijd lid van de NAVO en bondgenoot van de Verenigde Staten. Op 12 juni 2019 tekenden beide landen een gezamenlijke overeenkomst met betrekking tot militaire samenwerking, de
Joint Declaration on Defense Cooperation Regarding United States Force Posture in the Republic of Poland
.
[14]
[15]
In 2014 was Polen de 23ste economie van de wereld. Aan het begin van de economische crisis in 2009 was Polen het enige land van de Europese Unie dat geen recessie kende. Sinds de crisis is er geen recessie noch inkrimping van de economie gekomen. In 2011 was de economische groei 4,3%, een van de beste resultaten van Europa. Datzelfde jaar was de werkloosheidsgraad 9,7%.
Sinds de val van het communisme in Polen heeft Polen vele hervormingen doorgevoerd, wat de economie enorm heeft geholpen. In 1996 waren al 70% van de handelspartners leden van de Europese Unie en buurland Duitsland was op dat moment de belangrijkste handelspartner van Polen. In de Arabische wereld zijn de
Verenigde Arabische Emiraten
de belangrijkste handelspartner. De grote potentiele groei, een grote binnenlandse afzetmarkt, EU-lidmaatschap en een hoge politieke stabiliteit overtuigen vele buitenlandse firma's om in Polen te investeren.
Recente groei van het BNP:
[16]
[17]
Jaar
|
Q1
|
Q2
|
Q3
|
Q4
|
2022
|
8,6%
|
5,8%
|
3,6%
|
2,0%
|
2021
|
0,2%
|
12,2%
|
6,5%
|
8,5%
|
2020
|
2,6%
|
-7,9%
|
-1,1%
|
-2,1%
|
2019
|
5,5%
|
5,4%
|
4,6%
|
3,7%
|
2018
|
5,3%
|
5,5%
|
5,5%
|
5,1%
|
2017
|
4,7%
|
4,2%
|
5,4%
|
5,0%
|
Akkers worden op sommige plaatsen nog bewerkt met paard en ploeg en er worden nog steeds karren getrokken door paarden. Een traditioneel plattelandshuis is van hout, met steile daken. De landbouwsector is een grote werkgever (20 a 25% van de actieve bevolking)
De appeloogst in 2015 werd geschat op 3,168 miljoen ton. In 2015 was Polen de grootste exporteur van appelen ter wereld. Ook aardappelen, mais, peren, kersen en druiven worden geproduceerd.
Kippeneieren: De productie van kippeneieren bedroeg in 2015 10,474 miljard stuks. Wat de uitvoer betreft, staat het op de tweede plaats in de EU.
Champignons: De champignonproductie bedroeg in 2015 335 duizend ton. Polen is de grootste producent van champignons in Europa en de grootste exporteur van champignons ter wereld.
De productie van bonthuiden bedroeg in 2015 ca. 10 miljoen stuks. Polen is de tweede producent van natuurlijke bonthuiden in Europa, na Denemarken en de derde in de wereld
Polen produceerde 67 miljoen ton olie equivalent (Mtoe) in 2014, vooral kolen 80% en duurzame energie 13%. (1Mtoe = 11,63 TWh, miljard
kilowattuur
.) Dat was niet genoeg voor de energievoorziening, het
TPES
(
total primary energy supply
): 94 Mtoe. Het land importeerde 27 Mtoe fossiele brandstof meer dan het exporteerde.
Van de energie ging ongeveer 30 Mtoe verloren bij conversie, vooral bij elektriciteitsopwekking uit kolen. 5 Mtoe werd gebruikt voor niet-energetische producten zoals smeermiddelen, asfalt en petrochemicalien. Voor energie eindgebruikers resteerde 60 Mtoe waarvan 11 Mtoe = 126 TWh elektriciteit.
[18]
De uitstoot van kooldioxide was 279 megaton, dat is 7,7 ton per persoon.
[19]
Het wereldgemiddelde was 4,5 ton per persoon.
[20]
In de periode 2012-2014 daalde het eindgebruik 5%, het aandeel elektriciteit bleef bijna gelijk.
[21]
De met zon en wind opgewekte elektriciteit steeg 60%.
[22]
[23]
Polen is voornemens op termijn zes kernreactoren te bouwen met behulp van Amerikaanse expertise om het gebruik van steenkool en de CO
2
-uitstoot te verminderen. In 2033 zou de eerste nieuwe reactor moeten draaien.
[24]
Polen wordt jaarlijks bezocht door ongeveer 17,5 miljoen toeristen (2016).
Polen telt in totaal
123 vliegvelden
waarvan 12 bestemd voor burgerluchtvaart. Naast het
vliegveld van Warschau
(17,7 miljoen passagiers in 2018) zijn
Luchthaven Krakow-Balice
(6,7 miljoen passagiers in 2018),
Luchthaven Gda?sk Lech Wał?sa
(4,9 miljoen passagiers in 2018), Luchthaven Katowice-Pyrzowice (4,8 miljoen passagiers in 2018) en
Luchthaven Wroclaw-Copernicus
(3,3 miljoen passagiers in 2018) het grootst.
Wegverkeer
Het Pools wegennet telt 423.997 kilometer, waarvan 295.356 kilometer verhard en 128.641 kilometer onverhard is (stand 2008). Hiervan is circa 1600 kilometer snelweg (2011).
[1]
Uiteindelijk zal het snelwegennet uitgebreid worden tot 2004,4 km met een A aanduiding en 5745 km met een S aanduiding.
[25]
De kwaliteit van de wegen is verschillend, van zeer goed tot slecht. Momenteel wordt er gewerkt aan het uitbreiden van het snelwegennet. Er zijn zes snelwegen met een A-nummer, waarvan 42% voltooid is (stand augustus 2009): de Autostrada's
A1
, de
A2
, de
A4
, de
A6
, de
A8
en de
A18
. Het gehele jaar is het in Polen verplicht met licht aan te rijden. Op de snelwegen met een S-aanduiding mag 120 kilometer per uur worden gereden en op de snelwegen met een A-aanduiding 140.
Polen kent een uitgebreid spoorwegennet van 23.072 kilometer dat wordt beheerd door de Poolse staatsspoorwegmaatschappij PKP (
Polskie Koleje Pa?stwowe
). Wel rijden treinen relatief langzaam op de meeste trajecten door achterstallig onderhoud. Tot 2012 zullen de meeste lijnen tussen grote steden gemoderniseerd worden. De snelheden zullen verhoogd worden naar 160 km/h voor de klassieke treinen en 200 km/h voor de hogesnelheidstreinen. Tussen de grote steden rijden intercity's, de rest van het land wordt bediend door sneltreinen, versnelde treinen en stoptreinen.
Warschau
is via een rechtstreekse Intercity verbonden met
Berlijn
. Deze trein stopt ook in het ongeveer halverwege gelegen
Pozna?
, rijdt meerdere malen per dag en doet ongeveer 6 uur over de route. Ook steden als Gda?sk, Krakau, Szczecin en Wrocław zijn rechtstreeks verbonden met Berlijn.
Meest comfortabele verbindingen worden bediend door de hogesnelheidstreinen (intercity premium). Hogesnelheidstreinen rijden tussen Gdansk, Krakau, Warschau, Katowice en Wroclaw. De eerste treinen zijn in 2014 afgeleverd.
[26]
Er zijn 16
Poolse steden met tramlijnen
(status 2022).
Voor fietsende kinderen van 10 tot 18 jaar is in Polen sinds 2011 een
fietsrijbewijs
(Pools:
karta rowerowa
) verplicht, met
fietsexamen
, controles en boete.
- Telewizja Polska
(TVP), publieke omroep met twee landelijke netten, namelijk TVP 1 en TVP 2 en een derde regionale: TVP INFO en een internationale voor Polen in het buitenland (
TVP Polonia
), TVP HD, TVP KULTURA, TVP HISTORIA, TVP SPORT. Tevens enkele themakanalen.
- TVN, diverse kanalen van de
Luxemburgse
ITI Groep
, waaronder
TVN Siedem
(vroeger
RTL 7 (Polen)
), TVN Meteo, TVN24, TVN&CNBC Biznes, TVN Religia, TVN HD, TVN Turbo, TVN Style, TVN Lingua, Mango 24, iTVN.
- Polsat, Polsat 2, Polsat Sport, Polsat Sport HD, Polsat Sport Extra, Polsat Sport News, Polsat Futbol, Polsat NEWS, Polsat Play, Polsat Cafe, TV Biznes, TV4,
- Polcast (
Tele 5
en
Polonia 1
)
- Superstacja
- Viva Polska
- Kino Polska
- TV Puls
- TV Trwam (katholiek)
- verder Pools(talig)e versies van de zenders van
MTV
,
Discovery Channel
,
Canal+
,
HBO
,
The Walt Disney Company
,
Time Warner
,
Fox Entertainment Group
,
Hallmark Channel
en
Comedy Central
. De meeste van deze netwerken hebben meerdere Poolse kanalen.
Bronnen, noten en/of referenties
- ↑
a
b
c
The World Factbook ? Central Intelligence Agency
.
www.cia.gov
.
Gearchiveerd
op
18 augustus 2019
. Geraadpleegd op
10 april 2019
.
- ↑
(
en
)
Verenigde Naties 2013
- ↑
a
b
(
en
)
Laatste census 31 maart 2011 (via V.N.)
- ↑
Niet-officiele schatting CIA Factbook juli 2020
, berekend door US Bureau of the Census (gearchiveerd)
- ↑
'Rijk ging binnen 23 jaar ten onder', in:
Historia
nr. 3, 2016, p. 14
- ↑
Theatre de tous les peuples et nations de la terre avec leurs habits et ornemens divers, tant anciens que modernes, diligemment depeints au naturel par Luc Dheere peintre et sculpteur Gantois[manuscript
].
lib.ugent.be
. Geraadpleegd op
25 augustus 2020
.
- ↑
Demografische ontwikkelingen
. Gearchiveerd op
11 februari 2018
. Geraadpleegd op
10 februari 2018
.
- ↑
Kerkgang in Polen
Gegevens uit 2006
- ↑
Adam Gopnik
,
Szymborska's 'View': Small Truths Sharply Etched
. npr.org (
5 juni 2007
).
Gearchiveerd
op
27 augustus 2012
. Geraadpleegd op
9 mei 2012
.
- ↑
Olga Tokarczuk en Peter Handke winnen Nobelprijs voor de Literatuur
.
nos.nl
. Geraadpleegd op
9 september 2020
.
- ↑
Ministry of Foreign Affairs of Poland, 2002?2007,
An overview of Polish culture
- ↑
EJPAU 2004. Kowalczuk I. CONDITIONS OF ALCOHOLIC BEVERAGES CONSUMPTION AMONG POLISH CONSUMERS
.
www.ejpau.media.pl
.
Gearchiveerd
op
14 oktober 2017
. Geraadpleegd op
9 oktober 2017
.
- ↑
Pools Bureau voor Statistiek, 2008
.
Gearchiveerd
op
26 juni 2011
. Geraadpleegd op
9 oktober 2017
.
- ↑
Trump: VS stuurt 1000 extra militairen naar Polen
- ↑
U.S. Military Presence in Poland
- ↑
(
en
)
Quarterly national accounts of Gross Domestic Product 2017-2021
(pdf) p.78. stat.gov.pl. Geraadpleegd op
31 juli 2023
.
- ↑
(
en
)
Quarterly national accounts of Gross Domestic Product 2021-2022
(pdf) p. 4. stat.gov.pl. Geraadpleegd op
31 juli 2023
.
- ↑
(
en
)
IEA - Report Poland: balances for 2014
[dode link]
- ↑
(
en
)
IEA - Report Poland: indicators for 2014
[dode link]
- ↑
(
en
)
IEA - Report World: indicators for 2014
- ↑
(
en
)
IEA - Report Poland: balances for 2012
[dode link]
- ↑
(
en
)
IEA - Report Poland: electricity and heat for 2012
[dode link]
- ↑
(
en
)
IEA - Report Poland: electricity and heat for 2014
[dode link]
- ↑
Polen verkiest Amerikaanse kerncentrales boven Russisch gas
(
21 oktober 2020
). Geraadpleegd op
31 juli 2023
.
- ↑
Strona głowna :: Generalna Dyrekcja Drog Krajowych i Autostrad - Serwis informacyjny
.
www.gddkia.gov.pl
.
Gearchiveerd
op
25 augustus 2017
. Geraadpleegd op
9 oktober 2017
.
- ↑
(
en
)
PKP Intercity ondertekent Pendolino contract
, Railway Gazette
|