Экинчи д?йн?л?к согуш (1-сентябрь 1939 -жылы, 2-сентябрь 1945-жылы ) ― эки д?йн?л?к аскерий-саясий коалициялардын согушу, адамзат тарыхындагы э? ири согуш болгон. Ал согушта 61 мамлекет катышкан (ошол учурдагы жердин калкынын 80%). Уруш кыймыл аракеттери ?ч континенттин жеринде жана 4 океандын ?ст?нд? ж?рг?н. ?з?кт?к курал колдонулган жалгыз учур, ушул согуш.

Тарых [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Экинчи д?йн?л?к согуш 

Ага 61 ?лк? катышып, 110 млн адам (жер шарындагы калктын 80% ти) тартылган, анын 62 миллиону курман болгон (алардын ичинен 27 миллиону СССРдин жараны). Экинчи д?йн?л?к согуштун чыгышына д?йн?д?г? ири державаларда ортосундагы идеологиялык жана экономикалык карама каршылыктардын курчушу т?ртк? болгон. Согуштун башкы себеби: Версаль тынчтык келишиминин (1919) шарттары Германия ?ч?н оорчулук алып келгендиги, А. Гитлердин саясаты жана анын улутчул-социалисттик идеясы, Версаль-Вашингтон системасынын шарттары, д?йн?л?к экономикалык кризис ж. б. Биринчи д?йн?л?к согуш аяктагандан кийин т?з?лг?н эл аралык мамилелердин Версаль-Вашингтон системасын Германия, Италия жана Япония ири державалардын кызыкчылыгына ылайык т?з?лг?н деп таап, чек араларды кайрадан б?л?шт?р??н? талап кылышкан.

Согуштун негизги максаты - фашисттик Германия ?ч?н б?тк?л д?йн?г? ?з?н?н ?ст?мд?г?н орнотууну, ал эми ?н?кт?шт?р? Япония менен Италия болсо д?йн?н? кайра б?л?шт?р??н? к?зд?г?н. 1930-жылдары Германиянын согуштук-экономикалык потенциялы жана куралдуу к?чт?р? тез темп менен ?н?г?п, ?н?р жай ?нд?р?ш? боюнча Батыш Европада алды?кы орунга чыккан.

Эгерде 1934-жылы Германияда 840 самолёт чыгарылcа, 1936-жылы анын саны 4733к? жеткен. Согуштук ?н?р жайынын к?л?м? 1934-жылдан 1940-жылга чейин 22 эсеге ?ск?н. 1935-жылы 29 дивизиясы болсо, 1939-жылы 102ге к?б?йг?н. Германия 1919-жылдагы Версаль тынчтык келишиминин шартын бузуп, Улуттар лигасынан чыккан. 1936-жылы Рейн аймагын басып алып, Япония менен ≪ Антикоминтерндик пактыга ≫ кол койгон. 1937-жылы ага Италия кошулган. 1938-жылы Германия Австрияны жана Чехословакиянын Судет облусун басып алган. 1939-жылы 23-августта СССР менен ?з ара кол салышпоо ж?н?нд? Советтик-германдык келишимге кол коюлган.

Согуштун биринчи мезгили (1. 9.1939 - 21. 6. 1941) - согуш майданында фашисттик Германиянын ийгиликке жетишкен мезгили. 1939-жылы 1-сентябрда Германиянын Польшага кол салышы менен Экинчи д?йн?л?к согуш башталган. 3-сентябрда Улуу Британия менен Франция Германияга согуш жарыялаган, бирок ?н?кт?ш? Польшага жардам бере алышкан эмес. 1939-жылы Германия Польшаны талкалап, ?з?н? караткан сон, 1940-жылы апрель-июнь айларында Дания менен Норвегияны басып алып, Атлантика океанына чыгууга жол ачат. 1940-жылы 10-майда Белгияны , Нидерландияны жана Люксембургду багындырып, бул мамлекеттердин аймагы аркылуу Францияга чабуул койгон. 14-июнда Парижди, 22-июнда б?т?нд?й Францияны ээлеген. 1940-жылдын орто ченинде 20 000ден ашык аскер самолёттору менен Улуу Британия га абадан сокку урган. 1940-жылдын 10-июнда Улуу Британия менен Францияга каршы Италия согушка кирип, Британия Сомалисин, Кения менен Судандын бир б?л?г?н басып алган, сентябрда Суэцке чыгуу ?ч?н Египетке кол салган. Ал эми Япония болсо Кытайга агрессиясын к?ч?т?п, Инди-Кытай жарым аралынын т?шт?к (Францияга тиешел??) б?л?г?н басып алган. 27-сентябрда Германия, Италия жана Япония ?з ара аскердик блок т?з?п, д?йн?н? кайра б?л?шт?р?? максатында Берлин пактысына кол коюшкан. 1941-жылы мартта фашисттик аскерлер Болгарияны, апрелде Югославия менен Грецияны, майда Крит а-дарын басып алган. Ушундан кийин Гитлер куралдуу к?чт?р?н СССРдин чек арасына жакын жайгаштырууга ?тк?н. Согуштун экинчи мезгили (22. 6. 1941-18. 11.1942) - Экинчи д?йн?л?к согуштун майданы ке?иген жана Советтик Союзу ?ч?н Улуу Ата Мекендик согуштун башталган мезгили. 1941-жылы 22-июнда согуш жарыялабай туруп, Германия СССРге к?т??с?зд?н кол салган. Германия менен кошо Венгрия , Румыния , Словакия , Финляндия , Италия СССРге каршы согушка кирген. Бул болсо экинчи д?йн?л?к согуштун негизги б?л?г? болгон Улуу Ата Мекендик согуштун башталышы эле.

Алгачкы айыгышкан салгылаштарда фашисттер к?пт?г?н аймактарды, шаарларды ээлегени менен ≪ Барбарос с≫ планын ишке ашыра албай, Ленинград , Одесса , Севастополь , Москва жанында ири соккуга учураган (к. Москва жанындагы салгылаш (1941-42), Ленинград салгылашы (1941-44)). 1941-жылы 12-июлда СССР, Улуу Британия , кийин Чехословакия, Польша мамлекеттери Германияга каршы биргелешип к?р?ш?? боюнча келишимге, 1941-жылы августта Улуу Британия менен АКШ Атлантика хартиясына кол коюшкан, ошол эле жылы 24-сентябрда Лондон эл аралык конференциясында СССР да Атлантикалык хартияга кошулган. 1941-жылдын 7-декабрда Германиянын ?н?кт?ш? Япония АКШнын Тынч океандагы согуш базасы - Пёрл-Харборго кол салган. 8-декабрда АКШ, Улуу Британия ж. б. мамлекеттер Японияга, 11-декабрда Германия менен Италия АКШга согуш жарыялаган. 1941жылдын аягы 1942-жылдын башында Япония АКШнын Тынч океан флотуна сокку уруп, Малайя, Индонезия, Филиппин, Мьянманы (Бирма) ээлеп, Австралияга коркунуч туудурган. АКШ б?тк?л экономикасын согушка багыттап, Атлантикадагы флотунун бир б?л?г?н Тынч океанга ж?н?т?п, 1942-жылдын июнда япон флотуна сокку урган. 1942-жылдын 1-январда Улуу Британия, АКШ, Кытай, СССР ж. б. 26 ?лк? Бириккен Улуттардын - Берлин пактысына кирген мамлекеттерге каршы биргелешип к?р?ш?? ж?н?нд?г? Декларацияга кол коюшат. Ошого карабастан январь айында Т?нд?к Африкада италия-германиялык аскерлер чабуулга ?т?п, англичандарды Египетке с?р?п салышкан. Жайында Германия аскерлеринин Волга менен Кавказга чабуулу башталган. Ошентип согуштун алгачкы мезгилинде Германия жана анын ?н?кт?шт?р? эбегейсиз зор аймакты-т?шт?кт? Ливиядан, т?нд?кт? Баренцев де?изине чейин, батышта Бискай булунуна, чыгышта Волгага чейин ээлеген. Япония болсо андан да чон аймакты - Жа?ы Гвинеядан Алеут а-на жана Индиядан Маршалл а-на чейин ?з?н? баш ийдирген. Мындай ийгиликтер ?чт?кт?р пактысына кирген ?лк?л?рд?н согушка карата даярдыгын т?ш?нд?р?т.

1942 -жылдын аяк ченине бул фактор ?зг?р?п, Антигитлердик коалицияга кирген мамлекеттер курал-жарак ?нд?р?ш? жана аскер адамдарынын саны боюнча алдыга озуп кеткен. Ушунун баары ?чт?кт?р пактысына кирген ?лк?л?рд?н стратегиялык демилгесин колдон чыгаруусуна жана согуштун ж?р?ш?нд?г? бурулушту шарттаган. Анткени Япониянын Тынч океандын Мидуэй атолласындагы , 1943-жылы майда Германия менен Италиянын аскерлеринин Т?нд?к Африкадагы же?ил??с? менен аяктаган. 25-июлда Италиянын премьер-министри Муссолини камакка алынып, октябрда Италия ?км?т? Германияга каршы согуш жарыялап, Бириккен Улуттар Уюмуна кошулгандыгын жар салган. 1943-жылы жайында Атлантикада согуштук бурулуш башталган. Май айынан баштап океанда конвойлор эч кандай тоскоолдуктарсыз ж?р?п калышкан. Согуштун ?ч?нч? мезгили (19. 11. 1942-декабрь, 1943) - антигитлердик союз демилгени колуна алып, жалпы стратегиялык чабуулга ?тк?н мезгил. 1942-жылы 19-ноябрда Кызыл Армия Сталинграддын алдында контр чабуулга ?тк?н, к. Сталинград салгылашуусу. 1942-жылы наябрь айында советтик аскерлер немецтик-румыниялык фронтту жарып ?т?п, фельдмаршал Паулюс башында турган душмандын 300 ми? аскерин курчоого алып, 1943-жылы январда аларды багынууга аргасыз кылган. Ошол эле жылдын июлунда Германиянын Чыгыш фронтундагы контр чабуулунан майнап чыкпай, Курскинин алдында чо? же?ил??г? дуушар болот (к. Курск салгылашуусу). Кызыл Армиянын же?иштери менен Полына, Югославия, Чехословакия, Греция, Франция ж. б. ?лк?л?рд? фашизмге каршы каршылык к?рс?т?? кыймылы к?ч?г?н. АКШ менен Улуу Британия аскерлери 1943-жылы майда Т?нд?к Африканы бошоткон, июль-августта Сицилияны ээлеген. 3-сентябрда Италия кынк этпей багынып бер?? тууралуу актысына кол койгон. Батыш Европада 2-фронтту ачуу маанил?? экендиги аныкталган. 1943-жылы союздаштар флоту Атлантика океанында толук ?ст?мд?к кылып, Тынч океанда стратегиялык демилгени колго алган. Согушта чындап бурулуш башталып, Улуу Британия, АКШ жана СССРдин мамлекет башчыларынын Тегеран конференциясындагы э? жогорку де?гээлдеги жолугушуулары менен аяктаган. Согуштун т?рт?нч? мезгили(1. 1.1944-8.5.1945) - Кызыл Армия фашисттик HeMen; аскерлерин СССР аймагынан кууп, Чыгыш жана Т?шт?к Чыгыш Европа элдерин боштондукка чыгарып, союздаштар менен бирдикте гитлердик Германияны талкалоону аяктаган мезгил. СССРдин ?н?кт?шт?р? 1944-ж. 6-июнда Франциянын Нормандиясында генерал Д. Эйзенхауэрдин командачылыгы менен (саны 3 миллиондой аскер) Экинчи фронтту ачкан. ?н?кт?шт?р Франциянын т?шт?г?н? дагы аскер т?ш?р?п, жыл аягында бул ?лк?н? фашисттик баскынчылардан бошоткон. Париж шаары согушсуз эле ?н?кт?шт?рд?н колуна ?тк?н.

Экинчи фронттун аскерлери Арденндеги герман аскерлеринин контр чабуулунун мизин кайтарып, 1945-жылы Рейн дарыясын кечип ?т?п, чыгыштан чабуул коюп келе жаткан Кызыл аскерлер менен бет келишкен. 1944-жылы июнда советтик аскерлер Белоруссияда ≪Багратион≫ аскердик операциясын ишке ашырууда немецтердин 100 ми?дей аскерин курчоого алган. Андан ары советтик аскерлер Польшаны жана Чыгыш Пруссияны, т?шт?к багытта Балканды бошоткон. 1944-жылдын август айынан - 1945-жылдын майына чейинки аралыкта советтик аскерлер Румыния, Болгария, Югославия, Венгрия, Полыыа жана Чехословакияны немецтикфашисттик баскынчылардан бошоткон. 1945-ж. январда советтик аскерлер Висла-Одер операциясынын ж?р?ш?нд? Берлинден ондогон чакырым алыстыкка барып токтогон. Т?ш-т? болсо советтик аскерлер Вена жана Будапешт шаарын ээлеген. 29апрелде Италияда жайгашкан герман аскерлери багынган. Советтик аскерлер апрелде Берлин шаарын курчоого алып, аны 1-майда ээлеп, 8-майдан 9майга караган т?н? Берлиндин четиндеги Карлсхорст шаарчасында фельдмаршал Кейтель баш болгон германиялык жогорку командованиенин ?к?лд?р? Германиянын кы?к этпей багынып бер?? ж?н?нд? актысына кол койгон. Акт Советтик Союз. Маршалы Г. К. Жуков жана АКШ, Улуу Британия , Франция ?к?лд?р? тарабынан кабыл алынган.

Согуштун бешинчи мезгили (10. 5. 1945-2. 9. 1945) - Ыраакы Чыгышта жана Тынч океандын алабында согуш б?т?п, Э. д. с. аяктаган мезгил. Амер.-англиялык куралдуу к?чт?р Тынч океанда 1944-ж. Маршалл жана Мариан а-н, 1945-ж. Филиппинди жана япондук Окинава а-н ээлеген. Потсдам конференциясында (1945, 17-июнь-2-август) Улуу Британия , Кытай, АКШ мамлекет жетекчилери Япониянын кы?к этпей багынып бер??с?н талап кылышкан, бирок Япония ?км?т? муну четке каккан. Учурдан пайдаланып, АКШ согуштук жактан эч кандай зарылдыгы болбосо деле Япониянын Хиросима (6. 8. 1945) жана Нагасаки (9. 8. 1945) шаарына атом бомбаларын таштаган. Бирок япон куралдуу к?чт?р? каршылык к?рс?т??с?н уланта берген. Ошондуктан СССР 8-августта Японияга согуш жарыялаган. Советтик аскерлердин чабуулунун натыйжасында Манжуриядагы Квантун армиясы толук талкаланып, Кытайдын т?нд?к-чыгыш б?л?гу, Т?нд?к Корея , Сахалин жана Курил а-дары бошотулган. 15-августта япон императору ?з ?лк?с?н?н багынып бер??с?н жар салган. 1945-ж. 2сентябрда америкалык ≪Миссури≫ кемесинин ?ст?нд? Япониянын кы?к этпей багынып бер?? актысына кол коюлушу менен Э. д. с. аяктаган. Согуштун чыгышына к?н??к?р кылмышкерлер Нюрнбергдеги Эл аралык трибуналында (к. Нюрнберг процесси), япондук согуш кылмышкерлер Токио процессинде жоопко тартылган. 1946 -ж. Париж тынчтык конференциясында Германияга ?н?кт?ш ?лк?л?р менен тынчтык келишимдер т?з?лг?н. Тынчтык келишимдин негизинде ?н?кт?шт?р аймактык жоготууларга учурап (Италия ?з?н?н колонияларынын баарынан кол жууган), репарация т?л??г? милдеттенишкен. Ушул согуштун аякташы менен нацизм жана фашизм толук талкаланып жок кылынган.

Дагы кара?ыз [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

• Холокост
• Улуу Ата-Мекендик согуш

Колдонулган адабияттар [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

• ≪Кыргызстан≫. Улуттук энциклопедия: 7-том / Башкы ред. ?. А. Асанов. К 97. Б.: ≪Кыргыз энциклопедиясы≫ башкы редакциясы, 2015. - 832 б., илл. ISBN 978-9967-14-125-4