Suri
, bi fermi
Komara Ereb a Suriye
(bi
erebi
: ?????????? ???????? ????????; tipen
romani
:
al-Jumh?riyya al-?Arabiyya as-S?riya
) welatek li
Rojavaye Asyaye
ye ku li rojhilata
Deryaya Navin
u herema
?ame
de ye. Li rojava bi Deryaya Navin ve, li bakur bi
Tirkiye
, li rojhilat u ba?urrojhilat bi
Iraq
, li ba?ur bi
Urdun
u ji ba?ur rojava ve bi
Israel
u
Libnan
ve te sinorkirin.
Girava Kiprose
li rojava li ser Deryaya Navin dikeve. Suri komareke yekiti ye ku ji 14 parezgeh (binavce) pek te. Welateki de?ten bi xer, ciyayen bilind u colistanan, Suriye cihe komen etniki u oli yen cihereng e, ku piraniya wan
Ereb
,
Kurd
,
Tirkmen
,
Suryani
,
Cerkez
,
Ermeni
,
Alban
,
Yewnan
u
Cecen
ji di nav de ne. Di nava komen oli de
Misilman
,
Xristiyan
,
Elewi
,
Durzi
u
Ezidi
hene. Paytext u bajare heri mezin
?am
e u pi?ti we
Heleb
,
Humis
,
Latakya
,
Heme
,
Derezor
u
Reqa
ten. Kome Ereb heri mezintirin koma etniki ne u misilmanen
suni
ji koma oli ya heri mezin in. Suriye niha yekane welat e ku ji aliye
Baasiyan
ve te birevebirin, ku aligire sosyalizma erebi u
neteweperestiya ereb
in.
Nave "Suriye" di diroke de ji heremeke berfirehtir re te binavkirin, ku bi berfirehi bi ?ame re hevwate ye, u bi erebi weki el-?am te zanin. Dewleta nujen cihen cend keyiti u imperatori kevnar dihewine, di nav de ?aristaniya Eblan a hezarsala 3an beri zayine. Di
serdema Islame
de, ?am navenda
Xelifetiya Emewiyan
u navenda parezgeha
Siltanatiya Eyubiyan
u pi?tre ya
Memluken Misre
bu. Dewleta Suriye ya nujen di niveka sedsala 20an de pi?ti bi sedsalan desthilatdariya
Osmaniyan
hate damezrandin. Pi?ti heyamek weki
fermanberiya Fransi
(1923?1946), dewleta nu hati damezrandin mezintirin dewleta Erebi ya ku ji parezgehen Suriye yen bere yen di bin desthilatdariya Osmaniyan de derketibu, temsil kir. We di 24e Cotmeha 1945an de dema ku Komara Suriye bu endama damezriner a
Neteweyen Yekbuyi
, de facto serxwebuna xwe bi dest xist (tevi ku le?keren Fransi heta Nisana 1946an ji welat derneketin).
Kilikya Ermeni
(
en
)
, 1199?1375
?am
,
Schedelschen Weltchronik
(
de
)
, 1497
Pi?ti encamdana
?ere Cihani ye Yekem
, di navbera
Imperatoriya Osmani
u dewleten Ewropi de
Peymana Versaye
hate destni?an kirin. Bi ducuna ve hevpeymane Osmani de serxwebuna dewleten Ereb bi ?erta mandatiya
Fransa
u
Britanya
de qebul bike. Li sala 1922ye de di Cemiyeta Netewan de ev mafen van dewletan hatin pejirandin. Bi ducuna ve rekeftine
Iraq
u
Filistin
de di bin berpirsiyariya Britanyaye de, Libnan u Suriye ji de di bin berpirsiyariya Fransa de be. Li vi demi kure ?erife Mekeye Huseyin; Faysal li diji Fransaye serhildanek da destpe kirin ku Suriyeye bike di bin desthilata xwe de le ev serhildan hate vemirandin. Pi?ti tekcunee Faysal dice Iraqe.
Beri ?ere cihane ye duyem di nav dewleten ewropayi de li her dere cihane de miadeleyek hebu. Ji ber tirsa ketina Almanan bo rojhilata navin di xizirana 1941e de Britanyaye ji bo alikarkirina Fransaye, Suriye dagir kir. Pi?ti xelasbuna ?er di dawiya sala 1945e de bi hevpeymaneke Britanya u Fransaye, her du dewletan hezen xwe ji Suri veki?andin u dewleta Suri ya serbixwe ava bu.
Li Suri derbeya le?keri cebu u terefdaren Cemal Ebdulnasir bun desthilat. Di re?emeha 1958e de Suri u Misire bi nave Komara Yekgirti ya Ereb ava kirin. Le li sala 1961e de li Suri derbeya le?keri cebu u ev komar ji hate ruxandin.
Pi?ti ?ere 1967e bi binketina dewleten Ereb xelas bu, li nav dewleten Ereb ji guherin destpe kirin. Li Suriye li sala 1970e de bi reberiya
Hafiz Esad
derbeyeke le?keri pekhat u bu desthilate nu.
Li sala 1973e de Misire ji ni?ka ve eri? bir ser le?keren Israeli yen li derdora
Kanala Sueze
. Di vi wexti de ji le?keren Suriye eri? bir ser giren Golane. Bi alikariya
DYAye
ev rew? guheri u bi serketina Israele bidawi bu. Ji ber ve helwesta DYAye dewleten Ereb u
OPECe
ambargoya petrole dana ser dinyaye u bahaye petrole zede bun. 2 sal pi?ti ?er, bi berevaniya DYAye Suri u Israel pekahtin u Israel ji axen dagirkiri derket.
Erdnigariya Osmaniya Suri
Suriyeya Osmani di destpeka sedsala 16an de pi?ti dagirkirina ji aliye Siltanatiya Memlukan ve ji aliye Osmaniyan ve weki yek eyaleta (parezgeh) Eyaleta ?ame hate binavkirin. Di sala 1534an de Eyaleta Helebe dibe reveberiyeke cuda. Eyaleta Trabluse di sala 1579an de ji parezgeha ?ame hat avakirin u pa?e Eyaleta Edeneye ji Helebe hat damezrandin.
Di sala 1516an de
imperatoriya Osmani
eri?i
Dewleta Memlukan
ya
Misire
dike u pi?tre ji herema Suriyeye zeft dagir dike. Sistema Osmani ji bo ereben suri ne giran bu le ji ber ku tirkan zimane erebi weki zimane
Qurane
rez digirtin u cil u bergen parezvanen baweriye qebul dikirin. Di sala 1831an de,
Ibrahim pa?a ya Misire
dev ji dilsoziya xwe ji bo hikumeta osmaniyan berda u Suriyeya Osmani ji deste osmaniyan sitand u bajare
?ame
zeft kir.
Lebele di sala 1840an de, ew necar ma ku hereme disa radesti osmaniyan bike. Ji sala 1864an ve, reformen
Tenzimate
li ser Suriya Osmani hatin sepandin, parezgehen (vilayeten)
Heleb
,
Zor
,
Berut
u Wilayeta ?ame bun herema Suriye.
Di
?ere Cihani ye Yekem
de, imperatoriya Osmani bi aliye Almanya u
Imperatoriya Awistirya-Mecaristane
ket pevcune. Di dawiye de tekcu u kontrola tevahiya
Rojhilata Nezik
ji
imperatoriya britani
u
imperatoriya fransi
re winda kir. Di dema ?er de, qirkirin li diji gelen
Xiristiyan
en xwecihi ji aliye Osmaniyan u hevalbenden wan ve bi ?eweye
nijadkujiya ermeniyan
u
nijadkujiya suryaniyan
hat kirin, ku
Deir Ez-Zor
ya li Suriyeya Osmani, cihe dawi ye van me?en mirine bu. Di navbera ?ere Cihane ye Yekem de, du diplomaten hevalbend (Francois Georges-Picot u Mark Sykes) di
Peymana Sykes?Picot
ya sala 1916an de bi dizi li ser dabe?kirina pi?ti ?er a imperatoriya Osmani li heremen bandor en tekildar li hev kirin. Ev sinor dema ku Suriye di sala 1920an de bu endama Cemiyeta Miletan, di qada navneteweyi de hat naskirin u heya iro nehatiye guhertin.
Di sala 1660 de, Eyaleta Safed hate damezrandin u pi?ti demek kurt nave Sidon Eyalet hate binavkirin; di sala 1667 de, Mirni?ina Ciyaye Libnane di hundure parezgeha Sidone de statuyek xweseriya taybeti hate dayin, le di 1841 de hate hilwe?andin u di 1861 de ji nu ve weki Mount Libnan Mutasarrifate hate saz kirin. Pi?ti reformen Tenzimate yen sala 1864an, eyaleyen Suriye hatin guhertin u bun Vilayeta Suriye, Wilayeta Helebe u Wilayeta Berute. Di dawiye de, di sala 1872-an de Muteserrifetiya Qudse ji Vilayeta Suriye hate parcekirin u bu reveberiyek xweser u xwedi statuyeke taybet.
Di van du salen ku pi?ti dawiya ?er di sala 1918-an de u li gori peymana Sykes-Picot ku di dema ?er de ji hela Britanya u Fransa ve hat imzekirin- Britanya piraniya Mezopotamyaya Osmani (Iraqa nujen) u be?e ba?ur kontrol kir. Suriya Osmani (Filistin u Transurdan), le Fransiyan li Suriyeye mayina Osmani, Libnan, Alexandretta (Xetay) u be?ek ji ba?ure rojhilate Tirkiyeye kontrol kirin. Di sala 1920 de, Keyaniya Suriye ya demeke kurt di bin deste
Feysel I
ye ji malbata
Ha?imi
de hate damezrandin. Lebele, desthilatdariya wi li ser Suriye tene pi?ti cend mehan, pi?ti
?ere Meysulune
bi dawi bu. Le?keren Fransi di dawiya we sale de hikumeta Suri dagir kirin pi?ti ku
konferansa San Remoye
pe?niyar kir ku Cemiyeta Neteweyan Suriye bike bin hikumdare Fransa.
Perce kirina Kolonliyale Franse, Suri.
Revebiriya hereme di bin deste Fransiyan de bi reya cend hikumet u heremen cuda pek hat, di nav wan de Federasyona Suriye (1922-24), Dewleta Suriye (1924-30) u Komara Suriye (1930-1950). Suriye u Fransa di Ilona 1936an de li ser
peymana serxwebune
danustanan kirin, u
Ha?im el-Eta?i
yekem serok bu ku di bin jimareya yekem a komara nujen a Suriye de hat hilbijartin. Lebele, peyman qet neket meriyete ji ber ku parlamene Fransi pejirandina we red kir. her wiha dewleten picuk: Dewleta Libnana Mezin, Dewleta Elewiyan u Dewleta Cebel Durzi.
Dewleta Xetaye
di sala 1939an de ji aliye Tirkiye ve hat giredan. Desthilatdariya Fransaye heta sala 1946an dom kir, dema ku le?keren Fransi di dawiye de ji Suriye u Libnane derketin, ku herduyan di
?ere Cihani ye Duyem
de serxwebuna xwe ilan kiribun.
Komara Yekbuyi ya Ereb bi nex?e
Komara Erebi ya Yekbuyi di 1e Sibata 1958an de wek gava yekem ber bi dewleteke mezin a pan-erebi ve hat damezrandin, ku di esle xwe de ji aliye komek serkirdeyen siyasi u le?keri li Suriye ji Seroke Misre Cemal Ebdul Nasir re hatibu pe?niyarkirin.
Hesten Pan-Ereb bi kevne?opi li Suriye pir xurt bu, u Nasir kesayetek qehremanek populer bu li seransere cihana erebi pi?ti
Qeyrana Sueze
ya 1956-an. Ji ber ve yeke li Suriye ji bo yekbuna bi Misre Nasir re pi?tgiriyek geleri ya berbicav hebu. Partiya Sosyalist a Erebi ya Baase parezere sereke ye yekitiyeke wiha bu.
Di nive sala 1957-an de, hezen rojavayi dest bi fikaran kirin ku Suriye neziki desthilatdariya Komunist bu; Partiyeke Komunist a bi rexistinkiri hebu u serfermandare arte?e ye nu, Afif el-Bizri, sempatizaneki komunist bu. Ev yek bu sedema qeyrana Suriye ya sala 1957an u pi?ti we ji Suriyan hewldanen xwe yen yekbuna bi Misre re xurt kirin. Nasir ji ?andeke Suri re, ku di nav wan de Serok ?ukri El-Quwatli u Serokwezir Xalid el-Azem ji hebun, got ku ew hewce ne ku hikumeta xwe ji Komunistan paqij bikin, le ?ande bertek ni?an da u hi?yari da wi ku tene yekitiya tev Misre de dawi li "tehdida komunist" bine. Li gori Abdel Letif Boghdadi, Nasir di destpeke de li diji yekitiya tevahi ya bi Suriye re li ber xwe da u li ?una we yekitiyek federal ere kir. Lebele, Nasser "betir ji desthilatdariya komunist ditirsiya" u li ser yekbunek tevahi li hev kir. Zedebuna heza Partiya Komunist a Suriye, di bin serokatiya Xalid Bakda? de, Partiya Beis a Suriye nigeran kir, ku ji ber qeyraneke navxweyi ya ku endamen payebilind en payebilind dilgiran bun ku je rizgar bibin, nigeran kir. Ji dema hilwe?andina rejima le?keri ya Edib El-?i?ekli di sala 1954’an de Suriye xwedi hikumeteke demokratik bu u zexta gel a ji bo yekitiya Ereban di pekhateya parlamene de xwe ni?an da.
Di ?ere Kendave ye yekem de (1980-1988), Suriye li diji Iraqe di bin serokatiya Sedam Huseyn de, ku ew ji ji aliye Partiya
Be's
ve dihat birevebirin, pi?tgiri da Irane. Pi?ti ku le?keren Iraqi Kuweyt dagir kirin, Suriye di ?ere duyem e Kendave de be?dari rizgarkirina Kuweyte bu. Tekiliyen bi welate cirane rojhilat re ji sala 1997-an ve tene bi qismi normal bun, le tekiliyen diplomatik en ku di sala 1980-an de qut bubun, heya Mijdara 2006-an ji nu ve dest pe nekiribun.
Di sala 1994’an de kure Esad ye mezin Basil El-Esed ku de ?una wi bigire, li nezi balafirgeha ?ame di qezayeke trafike de hat ku?tin.
Pi?ti mirina seroke Suriye Hafiz el-Esed di 10e Hezirana 2000e de, kure wi ye bicuk Be?ar Esed di 10e tirmehe de pi?ti guhertina desturi di derbare temene heri kem ji bo serokeki bi piraniya %97.29 (fermi). encamen hilbijartine). Bihara ?ame ku reformen demokratik armanc dikir, di bin deste wi de dest pe kir.
Be?ar Esed
di destpeke de ji bave xwe liberaltir dihat hesibandin, ji ber ku wi li Londone dixwend, di nav ti?ten din de, u hem ji zewici. Ni?ana yekem a kursa siyasi ya nu serbestberdana 600 girtiyen siyasi di mijdara 2000 de bu. Bikaranina Internete di dema Be?ar Esed de destur hat dayin. Lebele, di Ilona 2001 de, endamen naskiri yen mixalefete disa hatin girtin. Di bihara 2004 de, pi?ti xweni?andan u pevcunen bi servisen ewlehiye re, bi sedan kurden suri, ku zarok ji di nav de hebun, hatin girtin u ku?tin. Ev xwepe?andan li Qami?lo, Amude u Efrine ku piraniya wan Kurd le dijin, hatin lidarxistin.
Di sibata 2005an de, karwane otomobila Refiq Heriri, seroke bere ye hikumeta Libnane, li Berute hat ku?tin. Ji ber ku i?areten xebaten servisen ve?arti hebun, zexten li ser Suriyeye zede bun. DYA bi taybeti serokatiya wi bi ku?tine tawanbar kir. Le Fransa ji daxwaza serweriya tam a Libnane ji Suriye kir. Di Gulana 2005 de, Serok Esed bi qismi van daxwazan da.
Di serdema desthilatdariya xwe de, Be?ar Esed ji li dora xwe mezhebeke xurt a kesayetiye ava kir.
Nex?eya Partiyan li ku kontrol dikin li Suri.
Ji adara 2011an vir ve li diji hikumeta Esed xweni?andan hebun, ku bi mehan veguheri ?ereki navxweyi. Di nisana 2016 de, nunere taybet e Neteweyen Yekbuyi (NY) ji bo Suriye, Staffan de Mistura, texmin kir ku ji destpeka ?er ve 400,000 kes hatine ku?tin. Neziki 12,9 milyon Suri li hundur an derveyi Suriye direvin. Hem li diji mixalefet u gele sivil en giredayi hikumete u hem ji li gelek cihan li diji xebatkaren saziyen gi?ti gelek komkuji hatin kirin. Komen mixalefete yen cuda ji ?ere hev dikin.
Komkujiya li herema Hulaye di dawiya gulana 2012an de bu sedema co?ek mezin. Ev tawan ji aliyeki ve giredayi dewlete u milisen giredayi dewlete (?ebiha) an ji aliye din ve giredayi hezen opozisyone yen weke Arte?a Azad a Suriye (AAS) u komen din en ?erker in. AAS ji aliye hikumeta tirk u huiumeta ameriki ve cek te dayin. Di sala 2013an de, Komeleya Komiteyen Neteweyi yen Mertala ?in (ANCBS), ku navenda we li Den Haage ye, xwedi misyonen berfereh li Suriye bu ji bo parastina samanen candi (muze, ar?iv, ?unwaren arkeolojik) ku ji ber ?ere navxweyi, alozi u dizi, abideyen, avahi u hwd.), ji ber ku di gelek rew?an de aliyen ?er bi qesti hewl didin ku mirata candi u bireweriya dijber tek bibin.
Di ve pevajoye de “listeyen greve tune” ji hatin amadekirin. Ji bihara 2011e ve, xweni?andanen li diji hikumeta Suriye veguheri ?ere navxweyi li Suriye, ku Rewangeha Suri bo Mafen Mirov texmin dike ku heta niha (3/2017) zedetiri 465,000 kesan jiyana xwe ji dest dane. Zedetiri 5 milyon Suri ji welate xwe reviyane (ji 3/2017an de), bi pirani ber bi welaten ciran an ji Ewropaye ve. 6,3 milyonen din ji di nav Suriye de direvin. ?ere navxweyi bu sedema parcebuna defakto ya welat. Di gulana 2015an de, rexistina terorist a Dewleta Islami zedetiri nive xaka Suriye, ku bi zore %15e nifusa Suriye le te de dijin, kontrol kir, le paytexta ?ame, 10 ji 13 navenden parezgehan u navceyen qelebalix li rojavaye Suriye. welate ku piraniya nifusa we sax dijin, di bin kontrola hezen hikumeta Suriye de ye. Heremen mayi ji aliye komen serhilda yen weki Arte?a Azad a Suriye, milisen Kurd u Eniya El-Nusra ya baske El-Qaide ve tene kontrolkirin.
Komen etniken Suri
Weki ku te zanin, hejmara hemwelatiyen Suriye zedeyi 19 milyonan ne, %70-80en van ji ne
ereb
in. Hejmarek mezin Kurd in (li gori siyaseymedaren kurd ye Suriye, se milyon
kurd
hene; hinek ji dibejin ku se milyon in) her wiha ji hejmarek pir mezin ji
arami
(
suryani
),
tirkmen
,
ermeni
,
druzi
u hin ji hene.
Ev gelan ji di heremen xwe yen esil de dijin u di diroke de isbaten hebuna wan hene, le dewleta Suriye ya
Baasizm
(Nasirizim), van hemuyan inkar dike u ji bili ereban tu kesi nasnake. Yani dive ku her kes bibe Ereb. Ku tu nebi Ereb ji, we deme tu bi ixanet u ajantiya
imperyalizme
u
Siyonizme
ve tey sucdar kirine.
Nex?eya dinen Suri.
Li geli Suriyeye 90% xwe
misilmanen
ne. (74% suni u 16% alawi/druzi). 10% en xwe
xristiyanen
in.
[1]
Bajaren mezin
?am
,
Haleb
u
Hims
in.
Bajaren
ku bi pirani kurd in
Efrin
,
Heseke
,
Qami?lo
,
Derik
,
Kobani
,
Sere Kaniye
,
Amude
u
Tirbespi
ne.
Rejima Suriye ya ku di bin deste hi?k u re? ye partiya “El-
Baas
” (ya ku bi inqilabeke hovane derbasi ser desthilatiye bu) de ye. Ev bu ciqas salin bi diktatoriyeke ku naye wesfkirine u bi riya girtin, zilm, zor, zext u tirsandin u tehdid u ku?tinan re desthilatdariya xwe ya
diktator
bi reve dibe u didomine. Desthilatiya ku di deste malbata
Hafiz Esad
u cend mirov u xulamen wan yen hov de ye, hemu eceb u felaket bi sere gel de anin. Di destpeke, di sere gele xwe (Ereb) de u pi?t re ji, di sere hemu gel u netewen ku bi dare zore tevli dewleta Suriye kirine anin.
Li
Wikimedia Commons
medyayen di ware
Suri
de hene
|
|---|
| Navneteweyi
| |
|---|
| Neteweyi
| |
|---|
| Cografi
| |
|---|
| Insan
| |
|---|
| Yen din
| |
|---|