Алжир

Уикипедия ? ашы? энциклопедиясынан алын?ан м?л?мет
Навигация?а ?ту ?здеуге ?ту
Координаттар : 27°15′00″ с. е. 3°27′00″ ш. б.  /  27.25000° с. е. 3.45000° ш. б.  / 27.25000; 3.45000   (G)   (O)   (Я)
Алжир Халы? Демократиялы? Республикасы
араб. : ????????? ????????? ??????????? ??????? ‎
(аль-Джумхурия аль-Джазаирия ад-Димукратия аш-Шааби?я)
Tagduda Tadzayrit Tamagdayt Ta?erfant (бербер т?л?нде)
Герб {{{Септік}}}
Байра? Елта?ба
?ран : ≪?? ????? ? ?????
(Халы?ты? атынан ж?не халы? ?ш?н)≫
?н?ран : ≪Kassaman≫ ( ты?дау   ( а?п. ) )
Тарихы
Т?уелс?зд?к к?н? 5 ш?лде 1962 жыл ( Франциядан )
Мемлекетт?к ??рылымы
Ресми т?лдер? араб т?л? ж?не бербер т?л?
Елорда Алжир
?р? ?алалары Алжир , Константина , Оран , Батна Сетиф , Беджая , Аннаба
?к?мет т?р? Парламентт?к республика
Президент?
Премьер-министр?
?лт ке?ес? спикер?
?лтты? халы?тар
ассамблеясы спикер? 		?бдулм?жид Теббун
Айман бин ?бд?лрахман
Сала? Гуджиль
Ибра?им Б??али
Мемлекетт?к д?н? Ислам ??л ?с-Сунна ба?ыты
Географиясы
Жер аума?ы
? Барлы?ы 		?лем бойынша 10-шы орын
2 381 740 км²
Ж?рты
? Сарап ( 2018 )
? Сана? ( 2016 )
? Ты?ызды?ы
▲ 42 200 000 [1] адам ( 32-ш? )
40 400 000 адам
15,9 адам/км²
Экономикасы
Ж?? ( А?Т )
 ? ?орытынды ( 2019 )
 ? Жан басына ша??анда
718,964 млрд. [2]   $  ( 36-шы )
16,085 [2]   $  ( 84-ш? )
Ж?? (номинал)
 ? ?орытынды ( 2019 )
 ? Жан басына ша??анда
200,171 млрд. [2]   $  ( 54-ш? )
4,645 [2]   $  ( 110-шы )
АДИ  ( 2017 ) ▲ 0,754 [3]  ( жо?ары ) ( 85-ш? )
Этнохороним алжирл?к, алжирл?ктер
Валютасы алжир динары
?осымша м?л?меттер
Интернет ?йш?г? .dz
ISO коды DZ
ХОК коды ALG
Телефон коды +213
Уа?ыт белдеулер? UTC+1:00
 Бас?а ма?ыналар ?ш?н Алжир (айры?) деген бетт? ?ара?ыз.

Алжир ( араб. : ??????? ‎ ?л-Джазаир ), толы? атауы Алжир Халы? Демократиялы? Республикасы ( араб. : ????????? ????????? ??????????? ??????? ‎ ?л-Джумхурия ?л-Джазаирия ад-Димукратия аш-Шаабия ) ? Жерорта те??з?н?? батыс жа?алауында орналас?ан Солт?ст?к Африка мемлекет?. Жер к?лем? жа?ынан Африкада?ы е? ?р? мемлекеттерд?? ?атарына к?ред?. Батысында Мароккомен , Батыс Сахарамен , о?т?ст?г?нде Нигериямен , шы?ысында Ливия ж?не Тунис мемлекеттер?мен шектесед?. Жер к?лем? - 2 381 740 км² (континентте к?лем? ж?н?нен 2-ш? орында). Хал?ыны? саны 34 млн. адам (2018). Хал?ыны? басым б?л?г? алжирл?ктер ? 14,8 млн адам (т?тас халы?ты? 98,4%-?). Халы?ты? 99%-?н суннит м?сылмандар ??райды. Мемлекетт?к т?л? ? араб т?л? . ?р? ?алалары мен порттары: Алжир, Оран , Константина , Аннаба , Беджана . Астанасы ? Алжир ?аласы 15 ?к?мш?л?к у?лаят?а б?л?нед?.

Таби?аты [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Алжирд?? солт?ст?к жа?алауын Жерорта те??з?, ал орталы? б?л?г?н Алжир Сахарасы, о?т?ст?г?н Тамезруфт ш?л? алып жатыр. Жер бедер?не ?арай Жа?алаулы? Атлас (2310 м), Сахара Атласы (2330 м) тау жоталары, о?т?ст?к шы?ысында Ахаггар таулы ?ыраты болып б?л?нед?. Кен байлы?тарынан м?най , таби?и газ , тем?р , ?ор?асын , мырыш , фосфорит , сынап ?нд?р?лед?. Басты ?зен?: Шелиф (700 км). Т?зды к?лдер к?птеп кездесед? (Шотт-аш-Шерги, Шотт-?л-Ходна т.б.) Жерорта те??з?н?? тау беткейлер?нде м??г? жасыл ормандар, ал атырабыны? ?ал?ан б?л?г?нде ш?л, ш?лейт ?с?мд?ктер? ?сед?.

Климаты [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Те??з жа?алауында субтропикт?к климат ?алыптас?ан. ?а?тар айыны? орташа температурасы ? 5-12 0 С, ш?лдеде ? 25 0 С, орталы?ы мен о?т?ст?г?н?? ш?лд? ???р?нде 35 0 С-?а жетед?. Жауын-шашын м?лшер? о?т?ст?г?нде 100-200 мм, солт?ст?г?нде 500-1200 мм-ден аспайды.

Тарихы [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Алжир айма?ында ал?аш?ы адамдар б?дан 400-500 мы? жыл б?рын ?м?р с?рген. Б.з.б. 12 ?асырда Алжир жер?нде т???ыш финикиялы? ?оныстар пайда болып, сауда, ?ала ?м?р? ?алыптас?ан. Оларды? е? белг?л? мемлекет? Карфаген б.з.б. 3 ?асырда Жерорта те??з айма?ында ?стемд?к орнату ма?сатымен Риммен к?п жылдар?а созыл?ан со?ыстарда же??л?ске ?шырады. Сол кездерде Алжир жер?нде тайпалы? ода?тар ?алыптас?ан (массилдер, мазазилдер т.б.). Оларды? нег?з?нде б.з.б. 3 ?асырды? а?ырында Нумидия мемлекет? ??рылды. Б.з.б. 46 жылы Нумидия Римге ба?ынышты болды. Б.з. 5 ?асырда Алжирд? вандалдар басып алды. 6 ?асырда Византия ?стемд?г? орнады. 7 ?асырда б?л айма? арабтарды? ?олына ?тт?. 14 ?асырды? ортасында Алжир Осман с?лтандарыны? ?олына ?тт?. 1711 жылы жерг?л?кт? ?скери-феодалды? топтар ел бил?г?н ?з ?олдарына алу ?ш?н к?рес ж?рг?зд?. 18 ?асырда Алжир б?рнеше иел?ктерге ыдырап кетт?. Соны пайдалан?ан Франция 1830 жылы Алжирд? басып алды. ?м?р Абду-л-?адыр баста?ан Алжир хал?ыны? отаршылдар?а ?арсы к?рес? 1881 жыл?а дей?н созылды. 1-д?ние ж?з?л?к со?ыс жылдарында ?лт-азатты? ?оз?алысы ?айтадан ?р?с алды. Елде к?с?пт?к, саяси ?йымдар ??рылды.

2-д?ние ж?з?л?к со?ыстан кей?нг? жылдары да елд?? т?уелс?зд?г? ?ш?н к?рес то?тамады. 1954 жылы наурызда Алжирде “Революциялы? б?рл?к пен ?имыл комитет?” ??рылды. Ол сол жылды? а?ырында “Алжир ?лт-азатты? майданы” ( ?АМ ) болып жарияланып, 1 ?арашада ?арулы к?тер?л?с ?йымдастырды. ?АМ-ды нег?зг? саяси, ?о?амды? топтар, б??ара халы? ?олдады. К?тер?л?ст? басу ?ш?н Францияны? 1 млн-?а жуы? ?скерлер? елд? мекендерд? ба?ылау?а алды.

8 жыл?а созыл?ан со?ыста 1,5 млн. адам ?аза тапты, 2 млн. адам аба?ты?а ?амалып, бос?ындар к?бейд?. Голль ?к?мет? 1959 жылы Алжирд?? т?уелс?зд?г?н мойындау?а м?жб?р бол?анымен 1962 жылды? к?ктем?не дей?н со?ысты жал?астырып келд?. А?ырында 1962 жылы 18 наурызда со?ысты то?тату ж?н?ндег? кел?с?мге ?ол ?ойып, референдум ар?ылы Алжирд?? ?з?н-?з? билеу м?селес?н шешу, ек? ел арасында?ы экономика, м?дени байланыстарын дамыту туралы уа?даласты. Сол жыл?ы ш?лден?? басында ?ткен референдум н?тижес?нде ?АМ саяси бюросын баста?ан Бен Белла к?пш?л?к дауыс?а ие болды. 1962 жылы 5 ш?лдеде Алжир ? Халы?ты? демократиялы? республика болып жарияланды. Т?уелс?з Алжирде таби?и ресурстар ?нерк?с?п, к?л?к ж?не банктер национализацияланып, ?ыс?а мерз?мн?? ?ш?нде ?аз?рг? заман?ы индустрия нег?з? ?аланды. 1965 ж. 19 маусымда?ы ?скери т??кер?с н?тижес?нде ?к?мет ?ор?аныс министр? Х. Бумедьен бас?ар?ан революция ке?ес ?олына ?тт?.

?леуметт?к ?иыншылы?тармен б?рге саяси ж?йедег? б?р партиялы? т?рт?п (?АМ-ны? ?стемд?к ету?) ?о?ам ?м?р?нде наразылы? ту?ызды. 1989 жылы Жа?а конституция ?абылданып, саяси ассоциациялар мен саяси партиялар ?ызмет?не жол ашу туралы за? жарияланды. Тез арада к?птеген партиялар ?м?рге кел?п, оларды? саны 60-тан асып кетт?. 1992 жылды? басында президент Ш.Бенджедид отставка?а кетт? де, бил?к Жо?ары мемлекетт?к ке?еске ?тт?. 1994 жылы ?а?тарда Ке?ес Лавинь Зервальд? ел президент? ет?п та?айындады. Ол 1995 жылы 16 ?арашада ?ткен президентт?к сайлауда же??п шы?ты. ?к?мет басшысы болып Ахмед Уяхья та?айындалды (1996, ?а?тар). Алжирд?? жа?а басшылы?ы к?рдел? ?шк? саяси ахуал жа?дайында елде т?ра?ты мемлекетт?к институттарды ?алыптастыру?а ба?ыттал?ан шаралар ж?рг?зуде. 1989 жылы ?абылдан?ан конституцияда (1976 жылы Нег?зг? за?мен салыстыр?анда) елде социализм орнату, партияны? жетекш? р?л?, мемлекетт?к менш?кт?? басым дамуы ж?н?ндег? баптар алынып тасталды. 1992 жылы Ислам ??т?ару партиясыны? ж?мысына тиым салынып, террорлы? ?рекеттерге ?арсы батыл шаралар ?ске асырылуда.

Экономикасы [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Шаруашылы?ыны? дамуы жа?ынан Алжир Африка ??рлы?ында 2-орын алатын аграрлы ел болып саналады. Асты?, ж?з?м шаруашылы?ымен ?атар те??з жа?алауында цитрус жем?стер? мен к?к?н?с ?н?мдер?н егу ке? ?р?с ал?ан. Елд?? таулы ж?не ш?лейт аудандарында мал шаруашылы?ы ?ркендеген. ?алаларда ауыл шаруашылы?ы ?н?мдер?н ??деу ( шарап жасау , консерв? , темек? , ?н тарту ) дамы?ан. Ел экономикасында ?нерк?с?пт?? ?лес? артып келед?. Оны? жетекш? саласы ? м?най (1995 жылы ? 35 млн. т) ж?не таби?и газ (163 млрд. м3) ?нд?ру. Металлургия комбинаты, трактор ж?не дизель моторларын жасау зауыты бар. Алжир территориясында д?ние ж?з?нде ма?ызы бар м?най ж?не таби?и газ ?орлары зерттелген. Алжирд?? Африка ??рлы?ы бойынша сауда ??рылымында?ы ?аз?рг? ?лес? 9% шамасында болса, д?ние ж?з?ндег? ?шк? жиынты? ?н?мдег? ?лес? 0,46% (1995). Экспорты ? 10240 млн. доллар , импорты ? 10250 млн. доллар ??райды. 80-жылдарды? ая? кез?нен Алжир басшылы?ы шаруашылы?ты нары?ты? экономика арнасына к?ш?руге ба?ыттал?ан реформалар ж?рг?зе бастады.

К?рсетк?штер [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

2015 жыл?ы ба?алау бойынша Ж?? ?с?м? ??рады 3 % (2014 ? 3,8 %, 2013 ? 2,8 %). Халы?ты? жан басына ша??анда?ы Ж?? 2015 жылы ? $14,4 мы?, 2003-2015 жылдары ж?мыссызды? де?гей? 24% - дан 11% - ?а дей?н т?мендед?. Инфляция 2015 жылы - 5,1%. 2015 жылы экспорт к?лем? ? $36,3 млрд, импорт ? $53,65 млрд, 2015 жылы мемлекетт?к бюджет тапшылы?ы Ж??-н?? 11,2% - ын ??рады.

Халы?аралы? экономикалы? ?йымдар?а м?шел?к [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Алжир ОПЕК, ДС?(ба?ылаушы), Африка ода?ыны? м?шес? болып табылады. ?ырк?йек айында 2005 Еуропалы? Ода?ты? ?ауымдастырыл?ан м?шес? м?ртебес?н алды.

М?най ж?не газ салалары [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

2010 жылдарды? басында Алжир таби?и газ ?оры бойынша ?лемде бес?нш? орын алды ж?не Ресейге б?р?нш? орын бере отырып, шик?затты? осы т?р?н?? ек?нш? ?лемд?к экспорттаушысы болды. Б?л нары?та?ы нег?зг? ойыншы-Sonatrach мемлекетт?к м?най-газ компаниясы, ол елд?? Ж??-н?? 30% - ын беред?.

Алжирде 1964 жылы Shell технологиясы бойынша ал?аш?ы с?йылту ж?не газ экспорты зауыты салынды. Содан кей?н 1970 жылдан 1980 жыл?а дей?н та?ы ек? зауыт ?ске ?осылды. Оларды? барлы?ы Жерорта те??з?н?? жа?алауында орналас?ан ж?не оларды? ?уаты 20,6 миллион тонна с?йытыл?ан таби?и газды (СТГ) ??райды. Нег?зг? т?тынушылар-ЕО елдер?, е? ?лкен? ? Италия (2022 жылды? с?у?р?не жылына 21 млрд м3 газ), Сондай ? а? 2010 жылы 6,27 млрд текше метр СТГ жетк?з?лген Франция.

Б?г?нг? та?да Алжир Африкада?ы е? ?р? СТГ ?нд?руш?с? болып табылады ж?не оны? ?лемд?к СТГ нары?ында?ы ?лес? 8 %

М?най ?оры бойынша Алжир ?лемде 16-шы орында.

Энергетика [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

UNSD (The United Nations Statistics Division) - UNdata ж?не EES EAEC м?л?меттер?не с?йкес 2019 жылды? со?ында Алжир энергетикасы келес? нег?зг? к?рсетк?штермен сипатталады. Органикалы? отын ?нд?р?с?-257869 мы?. Жалпы жетк?зу - 139949 мы?. Электр станциялары мен жылыту ?ондыр?ыларын ?згертуге 23561 мы? те?ге немесе жалпы жетк?з?л?мн?? 16,8% ж?мсалды. Белг?ленген ?уаты ? электр станцияларыны? нетто-21653 МВт, оны? ?ш?нде: органикалы? отын жа?атын жылу электр станциялары (ЖЭС) - 96,8%, жа?артылатын энергия к?здер? (ЖЭК) - 3,2 %. Электр энергиясын ?нд?ру-брутто - 81533 млн .кВт?са? , оны? ?ш?нде: ЖЭС - 99,0 % , ЖЭК-1,0%. Электр энергиясын т?пк?л?кт? т?тыну - 62184 млн.кВт * са?, оны? ?ш?нде: ?нерк?с?п - 35,3 %, к?л?к - 2,0 %, т?рмысты? т?тынушылар - 42,7 %, ауыл, орман шаруашылы?ы ж?не балы? аулау - 2,1 %, бас?а т?тынушылар-18,0%. Энергия ти?мд?л?г? к?рсетк?штер?: 2019 жылы душ ?абылдау.

Ауыл шаруашылы?ы [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Ауыл шаруашылы?ы Ж??-н?? шамамен 8% ??райды. Бидай, с?лы, сондай-а? жем?стер, атап айт?анда цитрус жем?стер? мен к?к?н?стерд? ?с?ру дамы?ан. Елд?? агро?нерк?с?пт?к кешен? ?з с?ранысын ?ана?аттандыра алмайды, соны? салдарынан Алжир азы?-т?л?к импорттау?а м?жб?р.

Те??з балы? аулау [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Жылына 20 мы? тоннадан астам балы? ж?не те??з ?н?мдер?н аулау. Алжир суларында сардиндер, скумбриялар ж?не т?пт? спраттар ?сталады. Жа?а п?скен балы? Франция?а, кепт?р?лген ж?не консерв?ленген - Испания?а, Италия?а ж?не бас?а да еуропа елдер?не экспортталады.

?арулы К?штер [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

2004 жыл?ы тамызда?ы басты о?и?а Алжир ?лтты? Халы? армиясы Бас штабыны? басты?ы, корпус генералы М?хаммед Ламарид?? отставка?а кету? болды. Президент, Жо?ар?ы Бас ?олбасшы ж?не ?ор?аныс министр? Абделазиз Бутефлика б?л лауазым?а б?рын Алжир ??рлы? ?скерлер?н?? ?олбасшысы бол?ан генерал-майор Салах Ахмед Гаидт? та?айындады.

Генерал-майор Ахсен Тафер ??рлы? ?скерлер?н?? ?олбасшысы лауазымына та?айындалды. Генерал-майор Ахмед Сенхаджи Алжир ?ор?аныс министрл?г?н?? Бас хатшысы болды.

4-ш? ?скери округт?? (Уаргла, о?т?ст?к-батыс) ?олбасшысы генерал-майор Сахеб Маджид, 6-шы ?скери округт?? (Таманрассет, т?тенше О?т?ст?к) ?олбасшысы генерал-майор Бен Али Бенали, ?уе к?штер?н?? ?олбасшысы генерал-майор М?хаммед Бенслимани, ?скери-те??з к?штер?н?? ?олбасшысы генерал-майор Мохаммед Тахар Яла, жандармерия ?олбасшысы ?з лауазымдарын са?тап ?алды генерал Ахмед Бустейла, Республикалы? ?ланны? ?олбасшысы генерал Али Джамай, барлау ж?не ?ау?пс?зд?к ?ызмет?н?? директоры генерал-майор Мохаммед Медиен (Тауфик), ?арсы барлау ?ызмет?н?? басшысы генерал-майор Смаин Ламари, Шершеллидег? ?скери академияны? директоры генерал Мохаммед Шибани.

?арулы К?штер ??рамы [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

??рлы? ?скерлер? - Ресей 185 Т-90С танк?н, ?ш с-300пму-2 зенитт?к зымыран ж?йес?н ж?не "Карапас-С1"ЗРПК жетк?зд?. 2011-2012 жылдары Алжир Германия?а ж?г?н?п, жоспарлан?ан 1200 БТР-дан 54 б?рл?к к?лем?нде tpz 1 Fuchs бронетранспортерлер?н?? б?р?нш? партиясына тапсырыс берд?.

?скери-те??з к?штер? - Ресей 636 жобасыны? ек? дизельд? с??гу?р ?айы?ын жетк?зд?. ?ытайда ?ш F-22A фрегатына тапсырыс бер?лд?. 2011-2012 жылдары Алжир Германия?а MEKO-A200 типт? ек? фрегат?а тапсырыс берд?.

?скери-?уе к?штер? - Ресей Алжирге 44 к?п ма?сатты су-30мка жой?ышын жетк?зд?.

?дебиет? мен ?нер? [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

Алжир хал?ыны? ?дебиет? араб, кабиль , француз т?лдер?нде дамы?ан. Отаршылы? ?амытынан ??тылу?а ?мтыл?ан халы?ты? ?р рухына оны? би?к азаматты? пафосы с?йкес келед?. Халы? а?ындары ( маддахтар ) азатты? ?ш?н ?арулы к?реске ?ндед? (Абду-л-?адыр, Саид Абдолла, М?хаммед Белкаир т.б.). 20 ?асырды? басында араб м?дениет?н жа?арту жолында?ы ?оз?алыс басталды. Патриотты? лирика ?р?стед?. (М?хаммед ?л-Ид, М?хаммед ?л-Лакхани). Алжир хал?ыны? 50-60 жылдары поэзиясында?ы жетекш? та?ырыбы ?лт-азатты? к?рес? (?бу-ль-Касым Саадалла Муфди Закария). Прозада б?л ?с?ресе ат-Пахир Ваттар, Фадил Масуди ??г?мелер?нде ай?ын к?р?нд?. Араб т?лд? Алжир ?дебиет?нде ??г?ме жанрыны? нег?з?н сал?ан Ахмед Рида-Хуху араб т?л?ндег? ал?аш?ы отанды? романны? да авторы болды (“Меккеден келген ?ыз”, 1947).

40 ? 50 жылдары француз т?лд? Алжир ?дебиет? дами бастады. Жан Амруш , Аит Жафер , М?стафа Лашраф сия?ты а?ын, жазушылар ?з шы?армаларында ?лтты? сананы? оянуын бейнелед?. М?хаммед Дибт?? (“Алжир” трилогиясы), Мулуд Фераунны? (“Кедей баласы” романы), Мулуд Маммерид?? (“?д?лет ?йы?тап жат?анда”), т.б. жазушыларды? реалист?к шы?армалары жары? к?рд?. ?сия Жебар , ]]Маргерит Гаос]] ?йелдерд?? рухани жет?лу?н, сез?м т?рбиес? м?селес?н к?терд?. А?ыз бен тарих, миф пен шынды? Ясин К?теб туындыларында ?згеше ?йлес?м, ?рнек тапты (“Жазалау ше?бер?” драмалы? тетралогиясы, “Неджма” романы). 60 ? 90 жылдар ?дебиет?нде Мулуд Ашур , Жамал Амрани , М?стафа Туми , Набил Фарес , Айша Лемсин , М?стаф Хашан , Диб , Хажы ?ли , Тидафи т.б. шы?армалары к?рнект? орын алады.

Алжир архитектуралы? ескертк?штерге бай. 10-13 ?асырда Алжир, Тлемсен , кей?н?рек Константина ?алаларында айтарлы?тай архитектуралы? ??рылыстар (Тлемсенн?? ?лкен меш?т?, 12 ?асыр, Сиди меш?т-медресес?, М?стафа паша сарайы, Бордо вилласы т.б.) салынды. 1830 жылы елд? басып ал?ан француздар Алжирд?? жа?а ??рылысына Парижбен ??састы? беруге тырысты. ?лтты? би ансамбл?, музыка мен м?нерлеп о?у консерваториясы , ?лтты? музыка институты бар.

Дерекк?здер [ ??деу ?| ?айнарын ??деу ]

  1. ↑ Demographie (French) (30 Dec 2018).
  2. ↑ a b c d World Economic Outlook Database, October 2018 . International Monetary Fund.
  3. ↑ 2017 Human Development Report . United Nations Development Programme (2017). Тексер?лд?, 14 ?ырк?йек 2017.
≪ https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Алжир&oldid=3206010 ≫ бет?нен алын?ан