Slovakiya
(Slovensko),
Slovak Respublikası
(Slovenska republika) ?
Oraylıq Evropada
jaylasqan mamleket. Maydanı 49 mı? km². Xalqı 5,41 mln. adam (2012). Basqarıw ja?ınan 8 ulkege bolinedi. Paytaxtı -
Bratislava
qalası.
Slovakiya - respublika. Ameldegi Konstituciyası 1992-jıl 1-sentyabrde qabıl etilgen (1999-jıl duzetiwler kirgizilgen). Mamleket baslı?ı - prezident (2019-jıldan Zuzana ?aputova), ol ulıwma te? ham tuwrı saylaw huqıqı tiykarında jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl muddetke saylanadı. Nızam shı?arıwshı hakimiyattı bir palatalı parlament - Milliy ke?es, atqarıwshı hakimiyattı hukimet amelge asıradı.
Slovakiya - tawlı mamleket. Ayma?ını? kopshilik bolimi Batıs Karpat tawları she?berinde (Slovakiya Rudalı tawları ham basqalar) jaylasqan. Lisets qalasında?ı Zlati Vrx bazaltlı tobeligi tabiyat esteligi bolıp tabıladı. GerlaxovskiShtit tawı (2655 m) - Batıs Karpat tawlarını? e? biyik noqatı. Qublasın Orta Dunay tegisligini? bir bolimi iyelegen. Slovakiyada qo?ır komir, temir, marganets, polimetall rudaları, surma, magnezit kanleri bar. Iqlımı ortasha, kontinental. Tegisliklerde ortasha tempatura yanvarda -G tan -4°, Karpat tawında -10° qa shekem, iyulda 19 - 2G, tawlarda 4° qa shekem. Jıllıq jawın tegisliklerde 450-700 mm, tawlarda 2100 mm ge shekem. Slovakiya daryaları (Dunay jane onı? a?ısları, Morava, Vag, Gron ham basqalar) gidroenergiyanı? ahmiyetli darekleri bolıp tabıladı. Slovakiya tawları ormanlar menen qorshal?an (mamleket ayma?ını? 1/3 bolimi). Qubla qıyalarda ke? japıraqlı ham aralas, arqa qıyalıqlarda iyne japıraqlı terekler osedi. Tegisliklerde diyqanshılıq etiledi. Haywanlardan qo?ır ayıw, qasqır, qara qulaq, jal?ızaq, qoyan, almaxan, kirptiken, turli quslar bar, darya ham kollerde balıq kop.
Xalqını? kobisi - slovaklar (87%), sonday-aq venger, chex, ukrain ham basqa da xalıqlar jasaydı. Qala xalqı 56,8%. Rasmiy tili - slovak tili. Dinge sıyınıwshılardı? kopshiligi - xristian (katolik) lar. Iri qalaları: Bratislava, Koshitse, Preshov.
Slovakiya ayma?ında paleolit dawirinde makan-jaylar bol?anlı?ı malim. Eramızdı? III-IV asirlerde slavyanlar koship kelgen ham 1 mı? jıllıq ortalarında jetekshi etnikalıq topar bolıp qal?an. VII asirde Slovakiya daslepki slavyan Samo mamleketi quramına, IX-X asirlerde Ullı Moraviya mamleketi quramına kirgen. XI asir ortalarında Slovakiyanı vengerlar basıp alıp, chexmorava ham slovak qawimleri tiykarında birden-bir elat payda bolıw procesine kesent etti. XII-XIV asirlerde Slovakiya nemisler qolına otti. XVI asir ortalarında Slovakiyanı? qubla turkler basıp aldı, qal?an tap XVII asir aqırında Gabsburglar monarxiyası quramına kirgizildi. XVII-XVIII asir baslarında Slovakiyada bir neshe marte diyqanlar koterilisi (1618, 1631-32, 1648, 1660, 1711), onerment ham qala jarlılarını? narazılıq shı?ıwları (1606, 1609, 1626, 1632, 1640 ) boldı. Slovakiya diyqanları Rakotsi Ferens hareketinde (1703-11) qatnastı. 1848-49-jıl Avstriya revolyuciyası waqtında Slovakiya milliy hareketi ?ayratkerleri demokratiyalıq ozgerislerdi amelge asırıwdı, slovak xalqını? milliy te? huqıqlılı?ın talap etip shıqtı, biraq Vengriya hukimeti bul talaptı biykar etti. Avstriya-Vengriya mamleketi duziliwi (1867) menen Vengriya quramında qaldı. Birinshi jahan urısı jıllarında Slovakiyada sırt el hukimranlı?ına qarsı milliy azatlıq guresi kusheydi. 1919-jıl 16-iyunda Preshovda Slovak Sovet Respublikası da?aza etildi, biraq 7-iyulda intervensiyashı askerler tarepinen wayran etildi. Avstriya-Vengriya joq bol?annan keyin, Slovakiya 1919-jıl 30-oktyabrde Chexiya ham Slovakiyanı? birden-bir mamleketke birlesiwi natiyjesinde 1918-jıl sholkemlestirilgen Chexoslovakiya mamleketi quramına kirdi. 1938-jıl Myunxen pitimine kore, Slovakiyanı? qubla rayonları Chexoslovakiyadan Vengriya?a alıp berildi, qal?an aymaqta 1939-jıl slovak fashistleri Germaniya astında?ı "?arezsiz" Slovakiya mamleketi duzilgenin jariyaladı. Sol jıldan Slovakiyada Qarsılıq korsetiw hareketi hawij aldı. 1944-jıl?ı Slovakiya milliy koterilisi Slovakiyanı? 2/3 bolimine jayıldı. 1945-jıl mayda Slovakiya putkilley azat etildi. Slovak ham chex jerleri Chexoslovak Respublikası she?berinde qayta birlestirildi. Slovakiya 1948-jıl 9-maydan Chexoslovak Xalıq Demokratiyalıq Respublikası, 1960-jıl 11-iyuldan Chexoslovak Socialistlik Respublikası, 1990-jıl 29-marttan Chexoslovak Federativ Respublikası, 1990-jıl 20-aprelden 1992-jıl 31-dekabrge shekem Chex ham Slovak Federativ Respublikası quramında boldı. 1992-jıl 17-iyunda?ı Deklaraciyada respublika suvereniteti da?aza etildi. Slovakiya - 1993-jıldan BMSh a?zası. 1992-jıl 24-yanvarda Ozbekstan Respublikası suverenitetti tan al?an ham 1993-jıl 1-yanvardan diplomatiyalıq munasibetlerdi ornatqan. Milliy bayramları - 29-avgust - Slovakiya milliy koterilisi kuni (1944), 1-sentyabr - Konstituciya kuni (1992).
Tiykar?ı siyasiy partiyaları, kasiplik awqam sholkemleri
[
redaktorlaw
|
derekti ja?alaw
]
Demokratiyalıq Slovakiya ushın hareket - Xalıq partiyası, 1991-jılda tiykar salın?an; Slovakiya demokratiyalıq birlespesi, 1995-jıl duzilgen; Slovakiya diyqanlar partiyası, 1990-jıl duzilgen; Slovakiya jumısshıları birlespesi, siyasiy partiya retinde 1994-jıl dizimge alın?an; Shep demokratlar partiyası, 1991-jıl duzilgen; Slovakiya milliy partiyası, 1989-jıl tiykar salın?an; Venger xristian demokratiyalıq hareketi, 1990-jıl duzilgen; Slovakiya xristian-demokratiyalıq birlespesi partiyası, 2000-jıl dizimge alın?an. Slovakiya Respublikası kasiplik awqamları konfederaciyası, 1990-jıl tiykar salın?an.
Slovakiya - industrial-agrar mamleket. Jalpı ishki onimde sanaattı? ulesi 33,4%, awıl xojalı?ını? ulesi 4,8%, xizmet korsetiw tarawını? ulesi 61,8%. Sanaatında, tiykarınan, jergilikli mineral shiyki onim (qo?ır komir, lignit, temir ruda) negizinde taw kanshilik ham metallurgiya sanaatı rawajlan?an. Shoyın, polat ham prokattı? kop bolimi Koshitseda?ı metallurgiya kombinatında, alyuminiy (shetten keltirilgen boksittan) JyarnadGronomda, mıs Krompaxida islep shı?arıladı. Mashinasazlıq sanaatı rawajlan?an: radiopriyemnik, televizor, suwıtqısh motocikl, keme, podshipnik, juk vagonları, stanok, elektrotexnika uskeneleri ham basqalar islep shı?arıladı. Ximiya ham neft ximiyası sanaatı (neft onimleri, mineral togin, plastmassa, sintetikalıq talshıq ham basqalar) shetten alın?an neft ham gaz tiykarında isleydi. Iri orman, a?ashsazlıq, qurılıs materialları sanaatı juzege kelgen. Toqımashılıq, ayaq kiyim, azıq-awqat karxanaları bar. Tiykar?ı sanaat orayları - Bratislava ham Koshitse. Jılına ortasha 24,7 mlrd. kVt-saat elektr energiya payda etiledi. Onı? kopshilik bolimin GES lar beredi, Yaslovska Bogunitseda AES bar. Awıl xojalı?ını? tiykar?ı tarma?ı - diyqanshılıq. Biyday, makke, arpa, qant lablebi, maylı eginler ham basqa egiledi. Ba?shılıq ham juzimshilik rawajlan?an. Gosh-sut, gosh-jun sharwashılı?ına tiykar?ı itibar beriledi (shoshqa, qoy, qaramal, qus ba?ıladı).
Temirjol uzınlı?ı 3,7 mı? km, avtomobil jolları uzınlı?ı 17,9 mı? km. Dunayda keme qatnaydı. Darya portları: Bratislava, Komarno. Shetke mashina ham uskene, neftti qayta islew, ximiya ham a?ashsazlıq, awıl xojalı?ı onimleri ham basqalardı satadı. Shetten neft ham tabiyiy gaz, azıq-awqat, mashina ham uskeneler aladı. Chexiya, Germaniya, Rossiya ham basqa menen sawda etedi. Pul birligi - Slovakiya kronası.
Bilimlendiriwi, ilimiy ham madeniy-a?artıwshılıq makemeleri
[
redaktorlaw
|
derekti ja?alaw
]
Bilimlendiriwi baslan?ısh ham orta mektep taliminen ibarat. 6-14 jasta?ı balalar ushın majburiy talim engizilgen. Kasip talimi orta oner-texnika mekteplerinde beriledi. 14 joqarı oqıw jurtı bar. Irileri: Bratislava universiteti, Slovakiya joqarı texnika mektebi, Joqarı ekonomikalıq mektebi, konservatoriya - hammesi Bratislavada; P. Shafarik atında?ı universitet, Joqarı Veterinariya mektep, Joqarı texnika mektep - Koshitseda; Joqarı transport mektebi - Jilinda ham basqalar. Tiykar?ı ilimiy sholkemi - Slovakiya Panler akademiyası. Bratislavada Virusologiya institutı, sabıw ham pedagogika ilimiy izertlew institutları ham basqa, Jilinda gidrologiya ilimiy izertlew orayı ham geologiya makemesi, Martinda Slovakiya maticası (madeniy-a?artıwshılıq orayı) bar. Iri kitapxanaları: Slovakiya maticası kitapxanası (1863), Bratislavadagi universitet kitapxanası (1919), Koshitsedagi Mamleket ilimiy kitapxanası (1657) ham basqalar. Tiykar?ı muzeyleri: Bratislava ham Martinda?ı Slovakiya milliy muzeyleri, Koshitseda?ı Arqa Slovakiya muzeyi, Banska Bistritsada?ı Slovakiya milliy koterilisi muzeyi ham basqalar.
Tiykar?ı gazeta ham jurnalları: "Pravda" ("Haqıyqat", slovak tilindegi ?arezsiz kundelik gazeta, 1920-jıldan), "Golos lyudi" ("Xalıq dawısı", slovak tilindegi kundelik gazeta, 1954-jıldan), "Narodna obroda" ("Milliy tikleniw", slovak tilindegi kundelik gazeta, 1990-jıldan), "Rolnitske novini" ("Diyqanlar gazetası", slovak tilindegi kundelik gazeta, 1946-jıldan), "Smena" ("Orınbasar", slovak tilindegi kundelik jaslar gazetası, 1948-jıldan), "Uy so" ("Ja?a soz", venger tilindegi kundelik gazeta, 1948-jıldan), "Beseda" ("Gurri?", slovak tilindegi haptenama, 1990-jıldan), "Vecher" ("Aqsham", slovak tilindegi keshki gazeta, 1990-jıldan). Slovakiya Respublikası telegraf agentligi, informaciya makemesi, 1992-jıl duzilgen. Slovakiya radiosı 1926-jıldan, televideniesi 1956-jıldan isleydi.
Slovakiya jazıwını? payda bolıwı a?a-ini Kirill ham Mefodiylerdi? Ullı Moraviya mamleketi ayma?ında?ı iskerligi menen baylanıslı (IX asirdi? 2-yarımı). Ayyemgi adebiyat adamgershilik ham azatlıq ruwxı menen suw?arıl?an. XVII-XVIII asirlerde Ya. Vavrinets, M. Rakovskiy, Sh. Pilarik ham G. Gavlovich sıyaqlı jazıwshılar doretiwshilik etti. Milliy oyanıw baslanıwı menen a?artıwshılıq adebiyatı rawajlandı (XVIII asir aqırı - XIX asir basları). Jazıwshı Y. Bayza, Yu. Fandli, filolog A. Bernolak bul dawirdi? tanıqlı wakilleri bolıp tabıladı. B. Tablits ham Ya. Golliy poeziyasında, Ya. Xalulka dramaturgiyasında, P. Y. Shafarik ham Ya. Kollar korkem adebiyatqa baylanıslı ilimiy iskerliginde slavyanlar birligi korsetilgen. XIX asir 40-70-jıllarında milliy azatlıq hareketini? ideologiyalıq basshısı L. Shtur basshı revolyuciyalıq romantiklerdi? doretiwshiliginde patriotlıq ideyaları folklor dasturleri usılında tarqaldı. Y. Zaborskiy prozada ham dramaturgiyasında, P. Gvezdoslav, S. Vayanskiy, M. Kukuchin poeziya ham prozada realizm usılı qalpine jetkerildi. XX asir baslarında slovak moderni dep atal?an korkem adebiyatqa baylanıslı topar (I. Krasko, V. Roy, I. Gall) qaliplesip, realizm, modernizm, simvolizm doretiwshilik principlerin ulıwmalastırdı. F. Kral, L. Ondreyov, Ya. Yesenskiy prozası, Ya. Ponichan poeziyası sın kozqarastan realizmni? joqarı ulgileri bolıp tabıladı. Ekinshi Jahan urısınan keyin xalıqtı? fashizmge qarsı guresi tariyxı ham ja?a turmıs qurılısı maseleleri adebiyattı? jetekshi teması boldı. F. Gechko, R. Yashik, A. Bednar, K. Lazareva, V. Minach romanları, A. Plavka, P. Gorov, V. Migalik, Ya. Kostra qosıqları XX asirdi? 2-yarımında?ı e? ataqlı doretpeler bolıp tabıladı.
Slovakiya ayma?ında Ayyemgi Rim imaratlarını? qaldıqları saqlanıp qal?an. Diniy imaratlar ham roman usılında?ı saraylar (Nitrada?ı 1200-jıl?a tiyisli awliye Emeram bazilikası, XII asirge tiyisli Skalicada?ı 2 yaruslı kapellarotonda, 1228-jıl?a tiyisli Dyakovsa, XII asirge tiyisli Drajovsa shirkewleri, XII asirge tiyisli Oravskiy sarayı ham basqalar) slovak arxitektorlı?ını? daslepki estelikleri bolıp tabıladı. XIV-XV asirlerde gotika usılı tarqaldı (Koshitseda?ı kafedral sobor, 1382-1499; Bratislavada?ı soborlar, XIV-XV asirler ham basqalar). XVI asirde Oyanıw dawiri arxitektorlı?ı tarqala basladı (Banska Bistritsada?ı ratusha, 1510; Preshov, Levoch, Bardeyov ham basqa orınlarda?ı uy-jay imaratları). XVII-XVIII asirlerde barokko usılı, asirese, sezilerli iz qaldırdı. Bratislavada?ı Troitsa shirkewi (1717-35), daslepki klassicizm simvolları bol?an Bas saray (1778-81, arxitektor M. Gefele), Koshitseda?ı ratusha (1756) solar qatarına kiredi. XVIII asir aqırı ham XIX asir baslarında jer iyelerini? hawli-jayları, qala ham awıllar qurılısında klassicizm, XIX asir aqırı ham XX asir baslarında modern usılı ahmiyetli boldı. Turar jaylar ham shirkewler a?ash, tas ham pisken, gerbishten qurıldı. XX asirdi? 2-yarımı qurılısında zamanagoy materiallardan paydalanıldı (Bratislavada?ı Joqarı texnika mektebi imaratı, Dunay ustindegi kopir, "Kiev" miymanxanası ham basqalar). Slovakiya ayma?ında daslepki korkem oner estelikleri (paleolit dawirine tan hayallar haykelsheleri, neolit ılaydan islengen ıdısı, frakiy, skif, kelt, ayyemgi slavyan ham basqa qawimlerden qal?an buyımlar) saqlan?an. IV asirge tiyisli qabirlerden jez uskeneler, altın ham gumis buyımlar tabıl?an. XIV-XV asirler re?li-suwret doretpeleri (Spishska Kapitulda?ı awliye Martin shirkewi, 1317) itibar?a ılayıq. XVI asir baslarında Oyanıw dawiri, XVII asirde barokko korkem oneri rawajlandı. XIX-XX asirlerde Y. Chausig, K. Libay, V. Klimkovich, Y. Ganula, L. Chordak, F. Uprka, M. Benka, O. Dubay sıyaqlı suwretshi ham musinshiler doretiwshilik etti. Zamanagoy suwretlew korkem oner ustaları arasında V. Glubuchek, Ya. Kulix, Y. Kuzma, Ya. Yanoshka ham basqalarlardı korsetiw mumkin.
Slovakiya xalıq muzıka doretiwshiligi janrlar?a bay. Olar arasında epikalıq, muhabbat, diniy ham dastur qosıqları, balladaları ushıraydı. Qosıqlar bir dawıslı, 4 ham 5 dawıs qatarlı diatonika?a tiykarlan?an. Frishka ham odzemok oyınları ataqlı. Saz asbapları - fuyara, qoyshı nayları, gayda ham basqa IX-X asirlerde professional muzıkanı? daslepki formaları (shirkew aytımları), XV asirden kop dawıslı muzıka payda boldı. Milliy kompozitorlıq mektebini? tiykarshısı Ya. L. Bella "Ta?dir ham ideal" simfoniyalıq poeması (1878), "Temirshi Viland" operası (1890) n jarattı. XX asir baslarında turli opera ham xor jamaatleri duzildi. 1919-jıl duzilgen muzıka mektebi 1928-jıl Muzıka ham drama akademiyasına, 1941-jıl konservatoriya?a aylandırıldı. Bratislavada slovak kamer orkestri (1960), Joqarı elegant korkem oner mektebi (1949) duzildi. Kompozitorlar E. Suxon, A. Moyzes, dirijyorlar L. Slovak, L. Rayter, pianinoshılar M. Karin, K Gavlikova, P. Taperser, skripkashılar A. Moji, T. Gashparek, qosıqshılar Yu. Martvon, E. Kitnarova, G. Benyachkova ataqlı.
XII asirde yokulyator dep atalatu?ın xalıq aktyorları tamashalar korsetken. XV-XVI asirlerde Brezno, Banska Shtyavnitsa ham basqa orınlarda mektep draması payda boldı. XVII-XVIII asirlerde xalıq teatrı sholkemlestirilip, ol ja?dayda diniy temada?ı pyesalar qoyıldı. Slovakiyada professional teatr korkem onerini? payda bolıwında haweskerlik dogerekleri ahmiyetli rol oynadı. XIX asirdi? 1-yarımında haweskerlerdi? drama dogerekleri duzile basladı, olar U. Shekspir, F. Shiller, N. Gogol doretpelerin saxnalastırdı. 1890-jıl Martında qurıl?an Milliy uy saxnasında jergilikli avtorlardan Ya. Xalupka, Ya. Palarik, P. Gvezdoslav, Y. Tayovskiy pyesaları qoyıldı. 1920-jıl Bratislavada birinshi slovak professional teatrı qurıldı. XX asirdi? 2-yarımında Bratislava, Jilin, Koshitse, Banska Bistritsa, Preshovda ja?a teatrlar isley basladı. Y. Budskiy, I. Lihard, T. Rakovskiy sıyaqlı rejissyorlar, M. Kralovichova, K. Maxata, Yu. Pantik, M. Gregor sıyaqlı aktyorlar ataqlı. Teatr kadrları Bratislavada?ı Joqarı teatr mektepte tayarlanadı.