Sudan
, oficale
Republiko Sudan
, esas lando en nord-estal
Afrika
, havanta la 3ma maxim granda surfaco de la kontinento. Ol havas kom vicini
Egiptia
norde,
Eritrea
ed
Etiopia
este,
Sud-Sudan
sude,
Centrafrika
sud-weste,
Chad
weste, e
Libia
nord-weste. Nord-este de la lando jacas
Reda maro
.
Bazala fakti pri Sudan.
L'anciena Sudan konocesis kom
Nubia
, regiono kun developita civilizuro.
Arkeologiala
restaji montras ke homi ja habitis la regiono cirkume 70.000 yari ante nun. Dum la 7ma yarmilo aK, populo de kulturo
Neolitika
establisis su en sedentaria vivo-sistemo. Li uzis fango-briki por konstruktar fortifikita vilaji, chasis, peskis en
Nilo
e praktikis la kolekto di grani ed edukado di bestii.
[2]
Dum la 5ma yarmilo aK, l'enmigri di populi qui antee vivis en
Sahara
adportis a la regiono Neolitika kulturi qui praktikis
agrokultivo
.
L'
Egipti
esis l'unesma populo qua skribis pri la regiono di nuna Sudan. Li nomizis l'areo "rejio Kush", e judikis la regiono kom "mizeroza". Egipti guvernis Nubia, qua kreis forta kulturala e religiala relati kun Egiptia, de 1500 aK til cirkume
1000 aK
. Cirkume 750 aK, Kushita rejulo nomizita Kashta konquestis Supra Egiptia, e divenis rejulo di Thebas cirkume 740 aK. Lua sucedinto, Piankhy, submisis la regiono dil delto di Nilo, konquestis tota Egiptia e komencis la 25ma dinastio.
Balde komencis konflikti kun
Asiria
pri la kontrolo di teritorii en Mez-Oriento. Faraono Taharqa vinkesis da Asiriana rejulo Sennacherib. Esarhaddon, sucedinto di Sennacherib, komandis granda invado en Egiptia en 674 aK. Esarhaddon sucedesis da Asurbanipal, qua sendis generalo kun mikra armeo e vinkis komplete Taharqa, ed ekpulsis lu de Egiptia. Taharqa mortis en Nubia du yari pose. Thebas nulatempe rekuperis lua povo.
La sequanta dinastio en Egiptia faliis pri kontrolar la regiono Kush. Tamen, en 590 aK Egipti spoliis Napata, e kom rezulto Kushita korto diplasis vers sekura regiono sude de Meroe, proxim la 6ma katarakto. Dum la sequanta yarcenti, la rejio Meroitika developis sen l'influo de Egiptia.
Cirkume la 6ma yarcento pos Kristo tri stati aparis kom heredinti di la rejio Meroitika: Nobatia norde - ube nun jacas Egiptia -, Muqurra o Makuria centre, ed Awla od Alodia sude. Segun la tradiciono,
Bizancana
misionero arivis en
Nobatia
en
540
e komencis introduktar
kristanismo
en la regiono. Tamen, monofizita misioneri de
Egiptia
posible ja komencabis konverto-laboro en la regiono plu ante. L'adopto di kristanismo riestablisis kulturala kontakto kun
Mediterraneala
regiono. L'eklezio stimulis alfabetizuro per lua entrenita Egiptiana klerikalo.
Islamo
arivis en la regiono dum la yaro
661
, veninta de Egiptia. En
1093
, Mohamedana princo de Nubian origino divenis rejulo di Dunqulah.
Sultanio Funj, anke konocata kom Sultanio Sennar, existis en la regiono de 1504 til 1821. La sultanio fondesis da Amara Dunqas, chefo dil populo Funj, qua posible esis kristano o pagano ante konvertir su ad Islamo. Balde komencis konflikti inter Sennar e l'
Otomani
, qui okupabis Suakin en 1526. En 1585, le Funj repelis atako kontre Dongola. Dum la 17ma yarcento, la sultanio Funj atingis lua maxima ampleso, ma dum la sequanta yarcento ol komencis dekadar.
La nordo di moderna Sudan okupesis da Egiptia en
1820
, e divenis
Britaniana
ed Egiptiana teritorio en
1899
. Sudan nedependanteskis del
Unionita Rejio
e de
Egiptia
ye la
1ma di januaro
1956
. Ma ante la nedependo, komencis interna milito en
1955
, inter norda e suda Sudan. La habitanti de la sudo timis dominaco di la guvernerio da dukteri de la nordo. L'interna konflikto duris til
1972
.
En
1983
komencis altra
interna milito
qua duris til
2005
, en qua la nordala stati luktis kontre la sudala. En
2003
komencis la
milito di Darfur
, en la regiono
Darfur
, weste de la lando. Pos la yaro
2005
la nuna
Sud-Sudan
recevis autonomeso. Ca pakto finis la longa interna milito inter la nordo e la sudo di Sudan. Ye la
9ma di januaro
2011
eventis plebicito pri la nedependo di la sudala provinci. Ye la
9ma di julio
2011
Sud-Sudan oficale nedependanteskis de Sudan.
Til aprilo 2019, Sudan esis reprezentiva federala
republiko
, fakte administrita despotale da
Omar Hasan Ahmad al-Bashir
. Ye la 11ma di abrilo ca yaro, al-Bashir revokesis de la povo per
stato-stroko
, komandita da lora viceprezidanto
Ahmed Awad Ibn Auf
, qua establisis la Transitala Militarala Konsilistaro, suspensis lora
konstituco
e la duchambra parlamento. Tamen, Ibn Auf restis en la povo nur 1 dio, e renuncis. La chefeso di la Konsilistaro transferesis a
Abdel Fattah al-Burhan
ye la sequanta dio.
Sharia
-legaro esas la bazo di la legaro Sudanana. La pakto di Naivasha, signatita en 2005 por finar la milito inter norda e suda Sudan, kreis kelka protekti por ne-Mohamedani en Khartoun. Ston-ocido e flogado duras esar formi di puniso judiciala en la lando.
Segun la
konstituco
di
2005
, la legifala povo konsistis ek du chambri. La Nacional Asemblitaro esis la infra chambro, e havis 450 membri indikita da la guvernerio, da la rebela grupi e da altra opozanta partisi. La Konsilantaro dil Stato esis la supera chambro, e havis 50 membri qui elektesis da la lokala asembli.
La
judiciala povo
konsistis ek la Supra Korto e da specala revolucionala korti.
Jacanta norde de
Afrika
, Sudan havas 853 kilometri di litoro che
Reda maro
. Havanta entote 1 886 068 km², ol esas la 3ma maxim vasta lando de Afrika, dop
Aljeria
e
Demokratial Republiko Kongo
.
Lua tereni ordinare esas plana, kun diversa montari. La monto Deriba, o Jebel Marra, jacanta weste de la lando, esas lua maxim alta punto, havanta 3 042 metri di
altitudo
.
La precipua
fluvio
di la lando esas
Nilo
, qua originas de la kunfluo di
Blua Nilo
e
Blanka Nilo
proxim
Khartoum
. Blua Nilo fluas cirkume 800 kilometri en Sudanana teritorio. La riveri Dinder e Rahad debushas an ol. Blanka Nilo ne havas importanta enfluanti.
La
Klimato
di Sudan esas
tropikala
sude, ed arida
dezerto
norde. La
pluvo-quanto
augmentas iranta de nordo vers sudo. La centro e la nordo di la lando esas multe sika, kun du granda dezerti: la dezerto di Nubia, norde, e la dezerto Bayuda este. En ca regioni eventas pulvo-sturmi konocata kom
haboob
, qui multafoye blokusas sunala lumo komplete. Sude de la lando existas herboza zoni e
savano
.
La
suli
norde e centre de la lando esas
sabloza
. La populi qui habitas ca regioni dependas multe de skarsa pluvi por bazal agrokultivo, e multa ek li esas nomada. Sude, predominacas
argiloza
suli, ed existas bone irigacata agrokultivo.
La precipua produkturi por exportaco esas
petrolo
,
kotono
,
sezamo
, e produkturi ek brutaro. Futura problemo por Sudan esas ke preske 85% de lua jaceyi di petrolo jacis en Sud-Sudan, qua nedependanteskis en 2011.
Segun statistiki de
The World Factbook
por 2023, Sudan havas 47 197 555 habitanti.
[1]
La maxim multa (cirkume 70%) esas Sudanana Arabi. Existas minoritati Fur, Beja, Nuba e Fallata, entote 500 etniala grupi
[1]
.
L'oficala linguo di la lando esas
Araba
ed
Angla
. La lingui Nubiana, Ta Bedawie e Fur anke parolesas.
[1]
La
religio
kun maxim granda nombro di adepti esas Islamo Sunni. Existas minoritato di kristani.
[1]
Ante la nedependo di Sud-Sudan, cirkume 70% di Sudanana habitanti esis
Mohamedani
.
Kristanismo
e naturala religii formacis la cetera. Kun la nedependo di Sud-Sudan, nun 97% de la Sudanani esas Mohamedani.
La maxim populoza urbo esas
Omdurman
, en la
metropolala regiono
di
Khartoum
. Altra importanta urbi esas
Khartoum
,
Norda Karthoun
, Port Sudan, e Kassala.
La
kulturo
di Sudan mixas la konduti, kustumi e kredaji de 578 etnii, qui parolas 145 diferanta lingui, en mikra kosmo de Afrika, kun peizaji e klimati qui varias de sabloza dezerto a tropikala foresti. Ed anke la milyara historio di la lando, qua esas videbla, exemple, en l'
arkitekturo
. La maxim anciena urbala strukturi trovita en la lando datizas de 8 mil yari aK. Kulturala influi de
Anciena Egiptia
e de
Nubia
esas videbla en templi e piramidi del rejio Kush e lua anciena chef-urbo,
Meroe
. De la 5ma til la 15ma yarcento,
kristana
rejii prosperis en Nubia, e monakeyi, palaci ed urbi kun katedrali konstruktesis, kun influi Kopta e Mediteraneana. Depos la 7ma yarcento, l'influo Mohamedana esas videbla en domi ed urbi, en l'agrokultivo ed en mestiero. Dum la 20ma yarcento, Britaniana influo transformis
Khartoum
en moderna urbo.
La richa
muzikala tradiciono
di la lando afektesis pos l'adopto di
sharia
-legaro
en 1989, kande multa poeti, exemple Mahjoub Sharif, enkarcerigesis, o fugis vers altra landi. La ceremonii
Z?r
interuptesis, e tamburi uzita ibe konfiskesis. Samatempe, militisti adportis nova muzikala instumenti e stili a Sudanana muziko, exemple l'uzo di Skota
kornamuzi
e la pleo di marcho-muziko militala.
Importanta nomi en Sudanana literaturo esas Muhsin Khalid,
Leila Aboulela
, Ra'ouf Mus'ad, Malkat Ed-Dar Mohamed, Tayeb Salih, e la poeti Al-ssadiq Al-raddi, Abed Elrahim Abu Zakrra, Gely Abdel Rahman, ed altri.
La maxim praktikata
sporti
en Sudan esas
atletismo
e
futbalo
. En 1956, Sudan gastigis futbalo-konkurso "Kupo Afrikana di Nacioni", ed en 1972 ol sendis futbalo-esquado por konkursar dum l'
Olimpiala Ludi en Munchen
.