Latvia
esas lando en nord-estal
Europa
, inter
Rusia
,
Bielorusia
,
Lituania
ed
Estonia
. Este jacas
Baltiko
.
Bazala fakti pri Latvia.
Homi komencis habitar la regiono di nuna Latvia cirkume 9 000 yari ante Kristo. Dum
Mezepoko
la voyo qua ligis
Skandinavia
a
Bizancana imperio
trairis la regiono, qua anke konocesis por la nomo
Livonia
. Latviana
sucino
ja esis konocata da
Romani
e
Greki
centi di yari ante.
Dum la
13ma yarcento
, la regiono restis sub dominaco dil
Ordeno di Germana Kavalieri
. Li fondis
R?ga
la yaro
1201
. En
1282
, urbi
R?ga
, C?sis, Limba?i, Koknese e Valmiera membreskis
Hanso-uniono
. R?ga establisis forta komercala relati kun altra regioni de
Baltiko
.
Dum la
16ma yarcento
Luteranismo
expansis tra la regiono. En
1561
, pos la
milito di Livonia
, la regiono submisesis a la
Grandadukio Lituania
, pose parto di
Polonia-Lituania
. Pos militi inter Polonia e Suedia (
1600
til
1629
)
Suedia
okupis
R?ga
ed altra teritorii en
1621
. En
1629
nur la sudwestala parto de la dukio Livonia restis sub domeno di Polonia-Lituania, e
katolikismo
divenis la precipua religio en ta areo. Sueda dominaco duris til
1721
.
Rusa imperio
okupis Latvia dum la
18ma yarcento
. Rusi probis remplasigar
Latviana linguo
per la
Rusa
dum la fino di la
19ma yarcento
, ma populala deskontento explozis dum
Rusa Revoluciono di 1905
qua recevis
nacionalista
karaktero en Baltika stati.
L'
unesma mondomilito
devastis Latvia. Komence, demandi pri su-determinado esis movado por plusa autonomio, ma kun
Rusa revoluciono di oktobro 1917
, la
kontrato di Brest-Litovsk
, e la fino dil milito ye la
11ma di novembro
1918
eventis manko di povo, e Latvia deklaris sua nedependo ye la
18ma di novembro
1918
.
K?rlis Ulmanis
divenis l'unesma chefo di guvernerio. La lando adoptis sua unesma
konstituco
en februaro
1922
, ma ye la
15ma di mayo
1934
Ulmanis establisis
diktatoreso
, qua duris til
1940
.
Ye la
5ma di oktobro
1939
Sovietia
koaktis Latvia aceptar pakto pri "mutuala sokurso", posibliginta Sovietia pozar 25.000 til 30.000 soldati en Latviana teritorio.
[2]
Pos simulachar incidenti en la frontiero, ye la
17ma di junio
1940
Sovietia anexis Latvia. Ye la
5ma di agosto
sam yaro, Sovietia enkorpigis Latvia kom sua republiko, kun la nomo
Republiko Socialista Sovietiana Latvia
.
En
1941
Nacional-Socialista Germania
atakis Sovietia ed invadis Latvia ye la
10ma di julio
ta yaro. Germani komencis mortigar
judi
e
cigani
, e konskriptis cirkume 200 000 Latviani kom soldati, di qui la duimo perisis. Kande la kontreatako Sovietiana komencis en
1944
li decidis koncentrar ataki en
Ukraina
e
Bielorusia
. Do, cirkume 200 000 Germana soldati restis en
Kurlando
til fino di la milito, ye la
8ma di mayo
1945
, kande lia komandinto, kolonelo Carl Hilpert, kapitulacis.
Kom rezulto di la milito, la habitantaro di Latvia diminutis per 300 000 til 500 000 personi. Lua substrukturo subisis severa domaji. Pos la milito, Sovietiani deportis cirkum 43 000 rurala proprietanti e Latviana nacionalisti vers
Siberia
. L'uzado di
latviana linguo
restriktesis, e koaktesis l'adopto di bilingueso.
La situaciono komencis chanjar kande
Mihail Gorbachyov
asumis la povo en
1985
. En
1987
, komencis l'unesma demonstri pri nedependo, ed ye la
21ma di agosto
1991
, pos intensa populala protesti, Latvia itere nedependanteskis.
En plebicito ye la
20ma di septembro
2003
kun 69% yes-voti Latviani aprobis ke la lando membreskez l'
Europana Uniono
. Ye la
29ma di marto
2004 Latvia membreskis
NATO
, ed ye la
1ma di mayo
sam yaro ol membreskis Europana Uniono. En
2008
pos kin-yara kresko, l'ekonomio di Latvia diminutis per 4,5%
[3]
pro la forta financala krizo. En 2009,
chomeso
superiris 18% de la
laboro-povo
. Pro to la
TNP
diminutis per 18,8% ta yaro.
[3]
Segun la
konstituco
adoptita unesmafoye ye la
15ma di februaro
1922
e riestablisita en
1993
, Latvia esas
parlamentala republiko
. La
chefo di stato
esas la
prezidanto
, qua elektesas dal parlamento (
Saeima
) por 4 yari, en separata elekto. La
chefo di guvernerio
esas la
chefministro
, qua selektesas dal prezidanto, ma mustas recevar konfido-voto dal parlamento.
Saeima
, la
parlamento
di Latvia, havas unika chambro kun 100 membri, qui elektesas dal populo por 4 yari. Latvia esas unesala stato, kun 42 administrala subdividuri, di qui 7 esas "urbi-stati":
Daugavpils
,
Jelgava
,
J?rmala
,
Liep?ja
,
R?zekne
,
R?ga
, e
Ventspils
. Existas 4 historiala regioni -
Kurlando
,
Latgalia
, Semigalia e Vidzeme - agnoskata da Latviana konstituco.
En
1996
kreesis la konstitucala korto, la maxim alta korto di la lando. La
judiciala povo
anke konsistas ek lokala judiciisti, distriktala korti e la supra korto.
Latvia esas membro dil
Unionita Nacioni
,
Europana Uniono
,
Europana Konsilistaro
,
NATO
, dil
Organizuro pri la Sekureso e Koopero en Europa
,
IMF
e
MOK
. Ol anke esas membro de la Konsilistaro di Baltika Stati e de la Nordala Banko por Kolokado (
Nordic Investment Bank
). Ol anke esis membro de la
Ligo di la nacioni
(1921 til 1946).
Nun ol mantenas diplomacala relati kun 158 landi.
Latvia havas entote 1 866 km di
frontieri
, di qui 343 km kun
Estonia
norde, 276 km kun
Rusia
este, 161 km kun
Bielorusia
sud-este, e 588 km kun
Lituania
, sude. Lua tota
surfaco
, 64 589 km², esas poke min granda kam olta di
Mexikiana
stato
Nuevo Leon
.
La fiziografio di Latvia formacesis dum
Quaternaro
, e dum glacial epoko de
Plioceno
. Ordinare, la tereni esas basa e neplana, kun kolini e kolineti konsistanta ek rezidui transportita da glacieri, ed
altitudi
infre 100 metri. Ca arei reprezentas 75% de la surfaco di la lando, e la cetera 25% esas tereni modereme alta. La maxim alta monto di la lando esas Gaizi?kalns, kun 311 metri adsur
marala nivelo
.
Foresti
kovras 42% de la teritorio di la lando. Cirkume 10% de la teritorio konsistas ek slameyi e marshoza arei.
Agrokultivo
praktikesas en 27% de la teritorio di Latvia, nome en kolinoza zoni kun poka altitudo. La regiono Semigalia, sude de
R?ga
, havas la maxim fertila suli di la lando.
La
klimato
di Latvia povas deskriptesar sive kom humida kontinentala (
Dfb
segun la
klimatala klasifikuro da Koppen-Geiger
), sive kom oceanala/marala (
Cfb
, segun la sama klimatala klasifikuro). Dum
somero
, diala sunolumo esas abundanta, kontre ke dum
vintro
la sunolevo eventas depos 9:00 kloki, e la sunokusho eventas ante 16:00 kloki. En
2011
, la mezvalora
temperaturo
en
februaro
(vintro) esis -8.9°C kontre ke en
julio
(somero) esis 19.8°C.
La precipua fluvio di la lando esas
Daugava
, longa de 1020 kilometri di qui nur 357 kilometri esas en Latviana teritorio. Daugava naskas en
Rusia
ed anke trairas
Bielorusia
.
Fluvio Gauja
, longa de 452 kilometri, esas la maxim longa fluvio qua fluas tote en Latviana teritorio. La lando havas plu kam 2.300
lagi
.
Latvia esas membro di la
Mondal organizuro pri komerco
depos
1999
e dil
Europana Uniono
pos
2004
. Ye la
1ma di januaro
2014
ol adoptis
Euro
kom pekunio.
Lua precipua produkturi por exportaco esas
ligno
e produkti de ligno, mashini ed equipadi, metali, texuri ed alimenti. Ol kompras precipue mashini ed equipuri, kemiala produkturi, fuelo e vehili. Lua precipua klienti e parteneri esas l'altra membri de Europana Uniono e
Rusia
.
En
2010
komerco
e
servadi
employis 67.2% de la
laboro-povo
, la
industrio
employis 24% e l'
agrokultivo
8.8%.
[1]
Segun statistiki de
The World Factbook
por julio 2021 Latvia havas 1 862 687 habitanti,
[1]
, di qui 62,2% esis Latvi, 25,2% Rusi, 3,2% Bielorusi, 2,2% Ukrainani, 2,1% Poloni, 1,2% Lituani, 1,5% altri, e 2,3% nekonocata.
[1]
Por preventar rasala tensi, en
1998
Latviana parlamento aprobis lego qua faciligis l'obteno di Latviana nacionaneso.
Latviana
esas l'oficala linguo, e parolesas da 56,3% de la habitantaro.
Rusa
parolesas da 33,8%, altri (inkluzite Polona, Ukrainana e Bielorusa) parolesas da 0,6%, e 9,4% ne informis lia matrala idiomo en 2011.
[1]
La
religio
kun la maxim granda nombro di adepti esas
Luterana
: 36,2% de la habitantaro. Katoliki esas 19,5%, Ortodoxi esas 19,1%, altra kristani esas 16,1%, altri 0,1% praktikesas altra religii, e 23,5% praktikas nula o ne informis pri religio, segun statistiki por la yaro 2017.
[1]
La maxim populoza urbo esas la chef-urbo,
R?ga
. Altra importanta urbi esas
Daugavpils
,
Liep?ja
, Jelgava e Jurmala.
La
folkloro
di Latvia havas plu kam 1,2 milion texti e plu kam 30 000 muziki. Dum la
19ma yarcento
nacionalista movadi komencis stimular Latviana kulturo. Un ek ta propageri esis
Kri?j?nis Valdem?rs
. En la Latviana tradiciono, la festo dil somerala solstico nomesas ≪Yani≫ (Latviane: J??i). La preparado di ca festo komencas kelka dii ante la
solstico
. Ol celebresas en la festo-dio di Santa Ioannes la Baptero.
La
koquoarto
di Latvia influesis dal vicina landi, ed inkluzas multa
fishi
, pro la proximeso kun
Baltiko
.
La
literaturo
di Latvia komencis developesar dum la 19ma yarcento. Ante to,
Gotthard Friedrich Stender
skribis l'unesma
dicionario
Germana-Latviana e Latviana-Germana, dum la 18ma yarcento. Il anke skribis l'unesma ilustrita alfabet-libro en la Latviana, en 1787. En 1886,
Andrejs Pumpurs
skribis l'unesma epika
poemo
Latviana,
L??pl?sis
.
Dum la
20ma yarcento
, nome pro Rusa e Germana influi, la movadi literaturala
simbolismo
e dekadanta, e politikala (nome
socialismo
e
Marxismo
) developesis, ma pos la represo a la revolto di 1905 li celis sekrete, e kelka artisti ekmigris. J?nis Pliek??ns, qua uzis la pseudonimo
Rainis
, esis importanta poeto, dramatifisto e politikisto de la komenco dil 20ma yarcento.
Aleksandrs ?aks
e lua urbala poemi e kurta rakonti,
Eriks ?damsons
e Vilis Cedri?? divenis importanta skriptisti depos la nedependo til ante la duesma mondomilito. Kande Latvia invadesis unesme dal Germani e pose dal Sovietiani multa skriptisti ekmigresis, exemple Linards Tauns e Gun?rs Sali??. Dum l'epoko Sovietiana aparis kelka poeti e romanisti, exemple
Vizma Bel?evica
ed elua filiulo
Kl?vs Elsbergs
, Zigmunds Skuji??,
Imants Ziedonis
, ed altri. Pos 1991, aparis poeti, exemple Inga ?bele, Edv?ns Raups, Andris Akmenti??, P?teris Draguns, Eduards Aivars, Liana Langa, Anna Auzi?a,
K?rlis V?rdi??
ed Inga Gaile, e prozisti, exemple Pauls Bankovskis, J?nis Einfelds, Gundega Rep?e,
Andra Neiburga
, Laima Muktup?vela, Krist?ne Ulberga e
Nora Ikstena
.