Yn Nah Chaggey Dowanagh
|
|
Date:
|
1 Mean Fouyir 1939 – 2 Mean Fouyir 1945
|
Boayl:
|
Yn Oarpey
,
y Keayn Sheealtagh
,
y Keayn Sheear
,
yn Aishey Hiar Yiass
,
y Cheen
,
y Niar Meanagh
,
y Veanvooir
, as
yn Affrick
; taghyrtyn eigsoylagh ayns
America Hwoaie
as
America Yiass
|
Troar:
|
Barriaght ny
Forseyn Cochaarjagh
– Tuittym y
Treeoo Reich
– Tuittym
Impiraghtyn ny Shapaan
as
ny h-Iddaal
– Bunneeaght
ny h-Ashoonyn Unnaneysit
– Irree seose
SUA
as
UPSS
myr ard-phooaryn
– Toshiaght
y Chaggey Feayr
(
tooilley...
)
|
Caggeyderyn
|
|
Fir hoshee
|
|
Sleih
|
|
Guintee
|
Baaseyn:
Cahnagh
: >16,000,000
Shivoilee
: >45,000,000
|
Baaseyn:
Cahnagh
: >8,000,000
Shivoilee
: >4,000,000
|
|
She
caggey dowanagh
va'n
Nah Chaggey Dowanagh
. Dy cadjin, t'eh er coontey dy doshee eh 'sy vlein 1939 as dy daink jerrey lesh 'sy vlein 1945. Ansherbee, va caggaghyn ayn hannah hene 'syn Aishey as, lurg tammylt, v'ad coontit myr paart jeh'n Nah Chaggey Dowanagh. Va tromlagh jeh ashoonyn y dowan troiddey 'sy chaggey as ad rang-oardit ayns daa phossan jeh cochaarjyssyn cahnagh:
ny Forseyn Cochaarjagh
as ny
Forseyn Essylagh
. V'eh ny chaggey smoo lheeadagh v'ayn rieau as ny smoo na 100 millioon dy gheiney goaill shirveish ayns unnidyn cahnagh. Va ny commee vooarey ayns staydys slane chaggey, as va jargaghtyn tarmaynagh, chynskyllagh as oaylleeagh currit rish yn eab caggee. Ayns ny cheeraghyn va'n anchaslys eddyr y chooid heayagh as y chooid chahnagh dollit magh. By eh yn eiyrtys smoo baghtal ayn na mooad ny guintee hivoilagh, goaill stiagh adsyn va currit gy baase 'sy
Deherree
as yn ymmyd va jeant jeh
bleaystanyn cheshveanagh
. T'eh er ooley dy dooar eddyr 50 millioon as 85 millioon dooinney baase 'sy chaggey.
V'eh yn dean ec
Impiraght y Chapaan
na
yn Aishey Hiar
y chur fo'n chosh eck, as, ec toshiaght y chaggey, v'ee troiddey noi
Pobblaght ny Sheen
veih'n vlein 1937. Jiu, t'eh coontit dy doshee yn Nah Chaggey Dowanagh er 1 Mean Fouyir 1939 tra ren
y Ghermaan
ruegey
yn Pholynn
. Ren y
Reeriaght Unnaneysit
as
y Rank
fogrey magh dy row ad ayns staydys caggey noi'n Ghermaan myr eiyrtys er y ruegys er y Pholynn. Myr eiyrtys er faghtyssyn as
conaantyn
, chur y Ghermaan y cochaarjys Essylagh er bun marish
yn Iddaal
, as ren ad cur cooid vie jeh'n Oarpey vooarheeragh fo smaght. Lurg
Conaant Molotov-Ribbentrop
, ren y Ghermaan as
yn Unnaneys Soveidjagh
rheynn magh as goaill stiagh thallooyn jeh ny cheeraghyn gerroil eddyr oc, goaill stiagh
y Pholynn
as
ny cheeraghyn Baltagh
. Cha row cheer elley, faagail magh y Reeriaght Unnaneysit as cheeraghyn elley jeh'n
Cho-unnaneys Goaldagh
, troiddey noi ny Forseyn Essylagh, as caggaghyn taghyrt 'syn
Affrick Hwoaie
as
Cah yn Atlantagh
. Ayns Mean Souree 1941, ren ny Forseyn Essylagh
ruegey yn Unnaneys Soveidjagh
, red ren cur cribbag er y chooid smoo jeh ny Forseyn Essylagh derrey jerrey yn chaggey. Ayns Mee ny Nollick 1941, ren y Chapaan cheet er cheu ny Forseyn Essylagh,
soiaghey ny Steatyn Unnaneysit
as thallooyn Oarpagh harrish
y Cheayn Sheealtagh
as, dy tappee, va'n chooid smoo jeh ard heear y Cheayn Sheealtagh fo smagh ec ny Shapaanee.
Va stadd currit er gleashaghey ny Forseyn Essylagh 'sy vlein 1942. Chaill y Chapaan caggey criticoil er
Midway
, faggys da
Hawai?i
, as cha ren ad cosney yn ghleashaght reesht. Va'n Ghermaan castit
'syn Affrick Hwoaie
as, dy briwnyssagh, ayns
Stalingrad
'sy Roosh. 'Sy vlein 1943, lurg straih
taartyssyn
ec ny Germaanee 'syn Oarpey Hiar,
y ruegys Cochaarjagh
er yn Iddaal as eh cur rish livrey seose eck, as barriaghtyn Americaanagh 'sy Cheayn Sheealtagh, ren ny Forseyn Essylagh cooyllaghey dy ro-inchynagh er dagh cheu. 'Sy vlein 1944, ren ny Forseyn Cochaarjagh
ruegey yn Rank
, as ren yn Unnaneys Soveidjagh aaghoaill dagh cooid jeh'n thalloo va caillt as ren ny forseyn Soveidjagh ruegey yn Ghermaan as ny cochaarjyn eck. Car ny bleeantyn 1944 as 1945, ren ny h-Americaanee cur
Lhuingys Chaggee Impiroil ny Shapaan
fo haart as ghow ad smaght er ram ellanyn ogheragh 'sy Cheayn Sheealtagh Heear.
Haink jerrey lesh y chaggey 'syn Oarpey tra ren ny Forseyn Cochaarjagh
ruegey yn Ghermaan
as y ruegys shen cheet gys mullagh lesh
goaill Verleen
ec forseyn Soveidjagh as Polynnagh. Ren y Ghermaan
livrey seose gyn conaant
er
8 Boaldyn 1945
. Lurg
Fogrey Potsdam
ec ny Cochaarjee er 26 Averil 1945, ren ny Steatyn Unnaneysit
ceau bleaystanyn breneenagh
er daa chaayr Shapaanagh,
Hiroshima
as
Nagasaki
, er y 6 Luanistyn as y 9 Luanistyn er lheh. Ren
y Chapaan livrey seose
er 15 Luanistyn 1945 er yn oyr do row ruegys er yn Ellanragh Shapaanagh er gerrey as er yn oyr dy ren yn Unnaneys Soveidjagh fogrey magh staydys caggey noi'n Chapaan roish dy ren ad ruegey
y Vanchoor
.
Ren y Nah Chaggey Dowanagh caghlaa cheughey politickagh as strughtoor sheshoil y dowan. Va
ny h-Ashoonyn Unnaneysit
currit er bun ry-hoi co-obbraghey eddyr-ashoonagh as son caggaghyn y haghney. Haink er ny pooaryn barriaghtagh—ny Steatyn Unnaneysit, yn Unnaneys Soveidjagh, y Cheen, y Reeriaght Unnaneysit, as y Rank—dy ve nyn olteynyn beayn er
Coonseil Hickyrys ny h-Ashoonyn Unnaneysit
. Dirree ny Steatyn Unnaneysit as yn Unnaneys Soveidjagh magh myr mooar-phooaryn trughanagh as eh cur rish toshiaght
y Chaggey Feayr
. Ec y traa cheddin, hoshee niart as cleayney ny pooaryn Oarpagh goll sheese as hoshee lesh
jee-choloinaghey ny h-Aishey
as
ny h-Affrick
. Dirree co-hymey politickagh magh,
'syn Oarpey
er lheh, myr eab son mooinjerys eear-chahnagh y hickyraghey as dy cho-obbraghey ny s'breeoil car y Chaggey Feayr.
Ta screeuderyn shennaghys smooinaghtyn dy nee 1 Mean Fouyir 1939 date toshee yn chaggey tra ren y Ghermaan
ruegey er y Pholynn
. Ren y Reeriaght Unnaneysit as y Rank fogrey magh staydys caggee daa laa ny lurg. Ansherbee, ta dateyn elley ayn son toshiaght y chaggey, goaill stiagh 7 Jerrey Souree 1937 - date toshee
yn nah chaggey eddyr y Cheen as y Chapaan
.
[1]
Ta deiney elley goll rish barel y screeudeyr shennaghys Goaldagh
A. J. P. Taylor
. T'eh coontey dy row daa chaggey ayn 'syn Oarpey as ny coloinyn eck as 'syn Aishey as dy daink ad ry cheilley 'sy vlein 1941. Ta dateyn elley son toshiaght y chaggey goaill stiagh
y ruegys Iddaalagh er yn Abysseen
er 3 Jerrey Fouyir 1935.
[2]
[3]
[4]
[5]
Ta'n screeudeyr shennaghys Goaldagh
Antony Beevor
coontey dy doshee yn Nah Chaggey Dowanagh ec
Cahyn Khalkhin Gol
eddyr y Chapaan er un cheu as y Vongoil as yn Unnaneys Soveidjagh er y cheu elley veih Boaldyn derrey Mean Fouyir 1939.
[6]
Ta'n art shoh goll rish ny dateyn cadjinchliaghtagh.
Cha nel coardailys ayn mychione jerrey yn chaggey chammah. Ta deiney ennagh gra dy nee yn aash caggee er 14 Luanistyn 1945 (
Laa V-J
) y laa jerrinagh, gyn bwooise da livrey seose formoil jeh'n Chapaan er er 2 Mean Fouyir 1945; ayns shennaghyssyn Oarpagh er lheh t'eh coontit dy nee 8 Boaldyn 1945 (
Laa V-E
) jerrey lesh y chaggey. Ansherbee, cha row
Conaant cour Shee lesh y Chapaan
fo-screeuit agh 'sy vlein 1951,
[7]
as cha row
y conaant son shee lesh y Ghermaan
fo-screeuit agh 'sy vlein 1990.
[8]
Taghyrtyn roish y chaggey
[
reagh
|
edit source
]
Ruegys Iddaalagh er yn Abysseen (1935)
[
reagh
|
edit source
]
Caggey Theayagh ny Spaainey (1936-39)
[
reagh
|
edit source
]
Ruegys Shapaanagh er y Cheen (1937)
[
reagh
|
edit source
]
Ruegys Shapaanagh er y Vongoil as yn Unnaneys Soveidjagh (1938)
[
reagh
|
edit source
]
Cummaltyssyn as conaantyn 'syn Oarpey
[
reagh
|
edit source
]
Toshiaght y chaggey 'syn Oarpey (1939-40)
[
reagh
|
edit source
]
Yn Oarpey Heear (1940-41)
[
reagh
|
edit source
]
Soiagh Essylagh er yn UPSS (1941)
[
reagh
|
edit source
]
Toshiaght y chaggey 'sy Cheayn Sheealtagh (1941)
[
reagh
|
edit source
]
Scuirr er gleashaghey ny Forseyn Essylagh (1942-43)
[
reagh
|
edit source
]
Y Cheayn Sheealtagh (1942-43)
[
reagh
|
edit source
]
Y Toshiaght Hiar (1942-43)
[
reagh
|
edit source
]
Yn Oarpey Heear/Y Keayn Sheear as y Veanvooir (1942-43)
[
reagh
|
edit source
]
Gleashaghey ny Forseyn Cochaarjagh (1943-44)
[
reagh
|
edit source
]
Ny Forseyn Cochaarjagh er beeal y varriaght (1944)
[
reagh
|
edit source
]
Tuittym ny Forseyn Essylagh as y varriagh Chochaarjagh (1944-45)
[
reagh
|
edit source
]
Guintee as loghtyn caggee
[
reagh
|
edit source
]
Sleih-champyn as obbyr sleab
[
reagh
|
edit source
]
Cooishyn-leigh eear-chaggee
[
reagh
|
edit source
]
- ↑
Forster, Stig; Gessler, Myriam (2005). "The Ultimate Horror: Reflections on Total War and Genocide". Ayns Roger Chickering, Stig Forster as Bernd Greiner, lgn. (rd.).
A World at Total War: Global Conflict and the Politics of Destruction, 1937?1945
. Cambridge: Cambridge University Press. dg. dg. 53?68.
ISBN
978-0-521-83432-2
.
{{
cite book
}}
: CS1 maint: multiple names: authors list (
link
)
- ↑
Ben-Horin, Eliahu (1943).
The Middle East: Crossroads of History
. York Noa: W. W. Norton & Company.
- ↑
Taylor, A. J. P. (1961).
The Origins of the Second World War
. Lunnin: Hamish Hamilton.
- ↑
Yisreelit, Hevrah Mizrahit (1965).
Asian and African Studies
. dg. dg. 191.
- ↑
Kellogg, William O (2003).
American History the Easy Way
. Barron's Educational Series. dg. dg. 236.
ISBN
0-7641-1973-7
.
- ↑
Beevor, Anthony (2012).
The Second World War
. Lunnin: Weidenfeld & Nicolson.
ISBN
978-0-297-84497-6
.
- ↑
Masaya, Shiraishi (1990).
Japanese Relations with Vietnam, 1951?1987
. Ithaca: SEAP Publications.
ISBN
978-0-87727-122-2
.
- ↑
"History of German-American Relations ≫ 1989?1994 ? Reunification ≫ "Two-plus-Four-Treaty": Treaty on the Final Settlement with Respect to Germany, 12 Mean Fouyir 1990"
. usa.usembassy.de
. Feddynit magh er
6 Boaldyn
2012
.
Ta tooilley mean ayns Wikimedia Commons bentyn rish:
World War II
.
|
---|
Eddyrashoonagh
| |
---|
Ashoonagh
| |
---|
Ellyneyryn
| |
---|
Elley
| |
---|