Esta paxina ou seccion esta a editarse nestes intres . Para evitar posibles conflitos de edicion , non edites esta paxina ou seccion mentres vexas esta mensaxe. Revisa o historial de edicions para saber quen traballa nela. O usuario O Breixo ( conversa   · contribucions ) realizou a ultima edicion na paxina hai 39 segundos . O tempo maximo de presenza deste marcador e dun mes dende a ultima edicion do usuario que o puxo; pasado ese tempo debe retirarse.

A prehistoria da Peninsula Iberica comeza coa chegada dos primeiros representantes do xenero Homo procedentes de Africa , que pode oscilar entre hai c. de 1,5 millons de anos ( Ma ) ata hai c. 1,25 Ma, dependendo da tecnica de datacion empregada, polo que se establece en c. de 1,3 Ma por comodidade. ^{[ 1 ]} O final da prehistoria iberica coincide coa primeira entrada do exercito romano na peninsula, no ano 218 a. C. , que provocou a progresiva disolucion dos pobos prerromanos na cultura romana. Esta data de finalizacion tamen e convencional, xa que os sistemas de escritura prerromana poden remontarse xa no seculo V a.C. ^{[ 2 ]}

A prehistoria en Iberia abarca ao redor do 60% do Cuaternario , e a historia escrita ocupa so o 0,08%. Para o 40% restante, estaba deshabitada por humanos. ^{[ 1 ]} O Plistoceno , primeira epoca do Cuaternario, caracterizouse por oscilacions climaticas entre as glaciares e os interglaciares que produciron cambios significativos na orografia de Iberia. O primeiro e mais grande periodo da prehistoria de Iberia e o Paleolitico , que comeza c. 1,3 Ma a. C. e remata case coincidindo co final do Plistoceno, hai c. 11 500 anos. Descubrironse evidencias significativas dunha ocupacion prolongada de Iberia durante este periodo por Homo neanderthalensis . Os primeiros restos do Homo sapiens datan de finais do Paleolitico. Durante pouco tempo, ao redor do 5 000 a. C., ambas as especies conviviron, ata que a primeira foi finalmente levada a extincion . ^{[ 3 ]} Os rexistros arqueo - paleontoloxicos da Serra de Atapuerca , no interior das covas e nos xacementos ao aire libre , confirmaron un asentamento continuo dende o Plistoceno inferior ( Paleolitico inferior ) ata o Holoceno ( Idade de Bronce ), con varias especies de hominidos ( Homo antecessor , Homo heidelbergensis , Homo neanderthalensis e Homo sapiens ) explotando o mesmo territorio. ^{[ 4 ]} Segundo estes autores, unha continua ocupacion territorial da mesma zona dende 1,3 Ma ata a Idade de Bronce ( 2100 - 850 a. C. ) ^{[ 4 ]} .

O Holoceno seguiu ao Plistoceno cun clima mais homoxeneo e humido, e a presenza exclusiva do Homo sapiens . Inclue o Mesolitico ( c. 11,5 - 5,6 Ka a. C.), o Neolitico ( c. 5,6 - 3,2 Ka a. C.) e a Idade dos Metais : Calcolitico ou Idade do Cobre ( c. 3,2 - 1,9 Ka a. C.), Idade de Bronce ( c. 1,9 Ka - 750 a. C. ) e a Idade de Ferro ( c. 750 - 218 a. C. ). O Mesolitico e o Calcolitico son periodos de transicion, onde se poden atopar caracteristicas tanto das idades anteriores como das seguintes. O Holoceno acolleu varias transformacions progresivas: a diferenciacion territorial e cultural entre os grupos Homo sapiens , o nacemento de novas organizacions sociais e economias, a transicion da caza-recoleccion a agricultura e a gandaria , e a chegada de novos pobos do mar Mediterraneo e de Europa central , coa fundacion de colonias. ^{[ 1 ]}

Hai restos prehistoricos espallados por toda a peninsula. De notable importancia e o xacemento arqueoloxico de Atapuerca , no norte de Espana , que conten un millon de anos de evolucion humana e foi declarado patrimonio da humanidade pola UNESCO no ano 2000 . ^{[ 5 ] [ 6 ]}

Paleolitico [ editar | editar a fonte ]

Paleolitico inferior [ editar | editar a fonte ]

O paleolitico inferior comeza en Iberia coa primeira morada humana hai c. 1,3 Ma, e remata convencionalmente hai 128 Ka, ^{[ 1 ]} polo que e o periodo mais longo do Paleolitico de Iberia. Estudase principalmente a partir dos fosiles humanos e dos utiles petreos atopados en xacementos arqueoloxicos , dos que Atapuerca ten unha grande importancia. ^{[ 4 ]} Conten moitos fosiles de animais e de Homo antecessor que mostran signos de manipulacion de ferramentas de pedra para chegar a medula espinal , que constituen a primeira evidencia de canibalismo entre os Homo . ^{[ 6 ]}

As ferramentas liticas deste periodo corresponden as industrias Modo I, ou olduvaiense , e Modo II, ou acheulense , sendo as primeiras principalmente nucleos e escamas de silex simples, e as segundas mostrando mais variacions tanto nos materiais como na funcionalidade, dominada pola biface . ^{[ 6 ] [ 4 ]} En Sima de los Huesos , os arqueologos atoparon fosiles de Homo heidelbergensis , datados hai c. 430 Ka, correspondentes a uns 30 individuos, non se atopou evidencia de lugares habitados, e semella que se levaron ao lugar deliberadamente, polo que poderia ser a primeira evidencia de enterro de Homo . ^{[ 6 ]} A analise de ADN destes fosiles tamen suxire un proceso de hibridacion continua entre as especies de Homo ao longo deste periodo, ata a chegada final do Homo neanderthalensis . ^{[ 6 ]}

Paleolitico medio [ editar | editar a fonte ]

O paleolitico medio ( c. 128 - 40 Ka atras) esta dominado por unha ocupacion extensa de Iberia por Homo neanderthalensis , que tinan un corpo mais pesado, un maior volume pulmonar e un cerebro mais grande que o Homo sapiens . A cova de Gorham en Xibraltar conten arte rupestre neandertal, o que suxire que tinan capacidades de pensamento simbolico mais altas das que se suponia anteriormente. Este periodo, como o anterior, estudase principalmente a partir de fosiles e ferramentas de pedra, que evolucionan cara ao Modo III ou musteriense . Non hai un uso prolongado de osos ou cornamentas para a fabricacion de ferramentas, e queda moi pouca evidencia de uso da madeira pola rapida descomposicion.

En contraste co paleolitico inferior, cando os lugares habitados adoitaban ser ao aire libre e as covas eran utilizadas circunstancialmente ( enterramentos , fabricacion de ferramentas, carnizaria ), ao longo deste periodo as covas son cada vez mais habitadas, con restos de acondicionamento de fogares arcaicos. ^{[ 7 ]} A cultura chatelperroniense , que se atopa principalmente no sur de Francia , e contemporanea ao periodo de tempo no que coexistian tanto Homo neanderthalensis como Homo sapiens en Europa , polo que ao principio atribuiuse a este ultimo, pero o descubrimento dun esqueleto completo do primeiro cambiou a sua atribucion ao Homo neanderthalensis . ^{[ 8 ]} Alguns academicos prefiren chamalo musteriense tardio, e hai debate sobre se considerala unha industria propia ou de transicion, xa que cronoloxicamente pertence ao Paleolitico medio pero mostra caracteristicas das industrias do paleolitico superior. ^{[ 8 ]}

No sitio de Zafarraya ( Granada ) atopouse en 1995 unha mandibula de Homo neanderthalensis e instrumentos musterianos asociados coa cultural neandertal, que achegan a primeira evidencia de coexistencia prolongada entre os Homo neanderthalensis e o home moderno. ^{[ Compre referencia ]} Alguns investigadores suxiren que os Homo neanderthalensis do centro de Europa buscaron refuxio na Peninsula Iberica para escapar da persecucion do home moderno. ^{[ Compre referencia ]}

Paleolitico superior [ editar | editar a fonte ]

O paleolitico superior ( hai c. 40 - 11,5 Ka ) comeza coa cultura aurinaciense , que se atopa principalmente no norte de Iberia ( actual Asturias , Cantabria , Pais Vasco e Cataluna ) ao comezo, e foi obra do Homo sapiens . Posteriormente estendese por toda a Peninsula e seguelle a cultura gravetiense . En Cantabria a maioria dos restos gravetianos atopanse mesturados con tecnoloxia aurinaciense, polo que se considera "intrusivo", en contraste coa zona mediterranea, onde probablemente supon unha autentica colonizacion. ^{[ 9 ]} Os primeiros indicios da colonizacion humana do interior e do oeste peninsular atopanse so nesta fase cultural.

Por mor do ultimo maximo glacial , Europa Occidental quedou illada e desenvolveu a cultura solutrense , que mostra as suas primeiras aparicions en Les Mallaetes ( Valencia ), con data de radiocarbono 20.890 BP. No norte da Peninsula Iberica hai duas tendencias marcadamente diferentes en Asturias e na zona vasco-cantabrica. Sitios importantes son Altamira e Santimamine . A seguinte fase e a magdaleniense , ainda que na zona mediterranea a influencia gravetiense ainda e persistente. En Portugal houbo alguns achados ao norte de Lisboa ( Casa da Moura , Lapa do Suao ). ^{[ 9 ]}

Arte do Paleolitico [ editar | editar a fonte ]

Iberia alberga unha impresionante arte rupestre do Paleolitico. A cova de Altamira e o exemplo mais conecido, sendo Patrimonio da Humanidade desde 1985 . ^{[ 10 ]} O Val de Coa , en Portugal, e o Siega Verde , en Espana, formados arredor dos afluentes do Douro , contenen a arte rupestre mellor conservada. formando xuntos outro Patrimonio da Humanidade desde 1998 . A manifestacion artistica atopase sobre todo na zona cantabrica norte, onde as primeiras manifestacions, por exemplo as Covas do Monte Castillo , son contemporaneas a aurinaciense . A practica desta arte mural aumenta de frecuencia coa cultura solutrense , cando se debuxan os primeiros animais , pero non e ata a fase cultural magdaleniense cando se xeneraliza de verdade, encontrandose en case todas as covas. A maioria das representacions son de animais ( bisontes , cabalos , cervos , vacas , renos , cabras , osos , mamuts , alces ) e estan pintadas en cores ocres e negras, con excepcions, e tamen aparecen formas humanas asi como debuxos abstractos. No Mediterraneo e no interior, a presenza da arte mural non e tan abundante pero tamen existe desde a solutrense . O monumental Val de Coa ten petroglifos que datan de hai 22 000 anos. Estes documentan a ocupacion humana continua desde finais do Paleolitico. Outros exemplos son Chimachias , Los Casares ou La Pasiega , ou, en xeral, as covas principalmente de Cantabria .

Mesolitico [ editar | editar a fonte ]

Ao redor do 10 000 a. C. , produciuse unha desglaciacion chamada Oscilacion de Allerød , que debilitou as rigorosas condicions do ultimo periodo glacial. Este cambio climatico tamen representa o final do Paleolitico superior , comezando o Epipaleolitico . Segundo a terminoloxia que use cada fonte, o Mesolitico comeza despois do Epipaleolitico, ou inclueo. Se non se inclue nel o Epipaleolitico, o Mesolitico e un periodo relativamente breve en Iberia. Segundo datacions por radiocarbono de varios xacementos da cordal Cantabrico , a conca do Ebro , Euskadi , Navarra e Castela e Leon , dividese en tres etapas a partir do 9 300 a. C. ata o 5 200 a. C. ^{[ 4 ] [ 11 ] [ 12 ]}

A medida que o clima se fixo mais calido, os pobos da magdaleniense tardia modificaron a sua tecnoloxia e cultura. O principal cambio foi o proceso de microlitizacion : a reducion do tamano das ferramentas de pedra e oso, que tamen se atopa noutras partes do mundo. Tamen os santuarios rupestres parecen estar abandonados e a arte faise mais rara e faise sobre todo en obxectos portatiles, como pedras ou ferramentas.

Tamen implica cambios na dieta, xa que a megafauna practicamente desaparecera cando a estepa se converteu en bosque. Neste periodo, os animais cazados son de menor tamano, normalmente cervidos ou cabras salvaxes, e os mariscos convertense nunha parte importante da dieta cando estaban disponibles.

Cultura aziliense e asturiense [ editar | editar a fonte ]

A primeira cultura epipaleolitica e a aziliense , tamen conecida como microlitismo microlaminar no Mediterraneo . Esta cultura e a evolucion local da magdaleniense , paralela a outros derivados rexionais que se atopan no centro e norte de Europa. Atopada orixinalmente no antigo territorio magdaleniense de Pais Vasco - Cantabria e na rexion franco-cantabrica mais ampla, a cultura aziliense acabou por expandirse tamen as partes da Iberia mediterranea. Reflicte un clima moito mais calido, o que levou a proliferacion de bosques espesos e a substitucion dos grandes animais por animais pequenos e esquivos.

Un xacemento aziliense arquetipico na Peninsula Iberica e Zatoya ( Navarra ), onde e dificil discernir os primeiros elementos azilienses dos do magdaleniense tardio (esta transicion data de 11 760 a. C. ). ^{[ 9 ]} O aziliense completo, no mesmo xacemento, data do 8 150 a. C. , seguido da aparicion de elementos xeometricos en datas posteriores, que continuan ata a chegada da ceramica e olaria ( etapa subneolitica ).

Na zona mediterranea, practicamente esta mesma cultura material recibe o nome de microlitismo microlaminar porque carece da industria osea propia do aziliense franco-cantabro. Atopase en partes de Cataluna , Comunidade Valenciana , Murcia e Andalucia mediterranea. Foi datado en Les Mallaetes en 10 370 a. C. ^{[ 9 ]}

A cultura asturiense foi a sucesora da aziliense, movida lixeiramente cara ao oeste, cuxa ferramenta distintiva era un pico para arrancar lapas das rochas.

Microlitismo xeometrico [ editar | editar a fonte ]

Nas ultimas fases do epipaleolitico chega dende o norte unha nova tendencia: o microlitismo xeometrico, directamente relacionado coas culturas sauveterrienses e tardenoisienses da rexion do Rin e Danubio .

Mentres que na rexion franco-cantabra ten un impacto menor, non alterando substancialmente a cultura aziliense, na Iberia mediterranea e Portugal notase mais a sua chegada. O microlitismo xeometrico mediterraneo ten duas fases principais:

• A fase Filador esta directamente relacionada coa sauveterriense francesa e atopase en Cataluna , ao norte do rio Ebro .
• A fase Cocina esta mais estendida e, en moitos lugares ( Malaga ), mostra unha forte dependencia da pesca e da recoleccion de mariscos. Os xacementos portugueses (ao sur do Texo , grupo Muge ) deron datas de c. 7 350 a. C . ^{[ 9 ]}

Arte [ editar | editar a fonte ]

A arte rupestre atopada en mais de 700 xacementos ao longo do lado oriental de Iberia e a mais avanzada e estendida que sobrevive deste periodo, certamente en Europa, e sen dubida no mundo. E sorprendentemente diferente da arte do paleolitico superior que se atopa ao longo da costa norte, con escenas narrativas con gran cantidade de pequenas figuras humanas pintadas de forma esbozada, en lugar das figuras individuais de animais que caracterizan o periodo anterior. Cando aparece na mesma escena que os animais, a figura humana corre cara a eles. As escenas mais habituais con diferenza son de caza , e hai escenas de batalla e baile , e posiblemente tarefas agricolas e manexo de animais domesticados . Nalgunhas escenas mostrase recollendo mel , a mais famosa en Cuevas de la Arana en Bicorp . Os humanos estan espidos de cintura para arriba, pero as mulleres tenen saias e os homes as veces saias ou polainas ou pantalons dalgun tipo, e as veces vense tocados e mascaras, o que poderia ter indicado rango ou status.

Neolitico [ editar | editar a fonte ]

No VI milenio a. C. o territorio de Andalucia vive a chegada dos primeiros agricultores. A sua orixe e incerta (ainda que a Africa mediterranea e un candidato serio) pero chegan con cultivos xa desenvolvidos ( cereais e leguminosas ). A presenza de animais domesticos e pouco probable, xa que so se atoparon restos de porcos e coellos que poderian pertencer a animais salvaxes. Tamen consumiron grandes cantidades de olivas , pero tamen non se sabe se esta arbore foi cultivada ou simplemente colleitada na sua forma salvaxe. O seu estilo tipico e a ceramica almagra , bastante variada. ^{[ 9 ]}

O neolitico andaluz tamen influiu noutras zonas, especialmente no sur de Portugal, onde, pouco despois da chegada da agricultura, comezan a construirse os primeiros dolmenes c. 4 800 a. C. , sendo posiblemente o mais antigo deste tipo en calquera lugar. ^{[ 9 ]}

Cara o 5 700 a. C. a cultura neolitica da ceramica cardial (tamen conecida como neolitica mediterranea ) chega a Iberia oriental. Ainda que alguns restos desta cultura se atoparon ata Portugal, a sua distribucion e basicamente mediterranea ( Cataluna , Comunidade Valenciana , val do Ebro , Baleares ). O neolitico comezou na Peninsula Iberica en 5 700 / 5 600 cal. a. C. segundo datacions por radiocarbono de varios xacementos da zona do levante da Peninsula. Na meseta norte, agrotipos domesticos de trigo e cebada , gando ovicaprido, ceramica neolitica, utiles moldeados e pulidos estan presentes nos rexistros karsticos e nos xacementos ao aire libre do ultimo terzo do VI milenio cal. a. C. ^{[ 4 ] [ 11 ] [ 12 ]}

O interior e as zonas costeiras do norte seguen en gran parte marxinais neste proceso de expansion da agricultura. Na maioria dos casos so chegaria nunha fase moi tardia ou mesmo xa no calcolitico , xunto co megalitismo .

Pensase que o lugar de Perdigoes , en Reguengos de Monsaraz , foi un lugar importante. Ali descubrironse vinte pequenas estatuas de marfil que datan de 4 500 a. C. Ten construcions que se remontan uns 5 500 anos: ten unha necropole e fora do lugar hai un cromlech . ^{[ 13 ]} O cromlech dos Almendres , en Evora , ten megalitos desde finais do VI ata principios do III milenio a. C. ^{[ 14 ]} A anta Grande do Zambujeiro , tamen en Evora , esta datada entre os anos 4 000 e 3 000 a. C. ^{[ 15 ] [ 16 ]} O sitio dos dolmens de Antequera data de despois do c. 3 700 a. C. ^{[ 17 ]} A anta de Cunha Baixa , no concello de Mangualde , esta datado entre os anos 3 000 e 2 500 a. C.  A cova de Salemas foi utilizada como cemiterio durante o neolitico. ^{[ 18 ]}

• 
  Cromlech dos Almendres , Evora (6000-4000 a. C.)
• 
  Dolmen de Soto , Huelva (3000 a. C.)
• 
  Ceramica cardial , Valencia (5500 a. C.)
• 
  Ceramica cardial , Valencia
• 
  Venus de Gava , Gava

Idade do Cobre [ editar | editar a fonte ]

O Calcolitico ou Idade do Cobre e a fase mais tempera da metalurxia . O cobre , a prata e o ouro comezaron a traballarse, ainda que estes metais brandos dificilmente podian substituir as ferramentas de pedra para a maioria dos propositos. O Calcolitico e tamen un periodo de maior complexidade social e estratificacion e, no caso de Iberia, o do xurdimento das primeiras civilizacions e de extensas redes de intercambio que chegarian ao Baltico e Africa . A data convencional para o inicio do Calcolitico en Iberia e c. 3200 a. C. Segundo as datacions por radiocarbono , o Calcolitico anterior a cultura do vaso campaniforme comezou no Norte en 3200 a. C. e o Calcolitico do vaso campaniforme apareceu ao redor de 2500 a. C. ^{[ 4 ] [ 11 ] [ 12 ]}  Nos seculos seguintes, especialmente no sur peninsular, os produtos metalicos, moitas veces decorativos ou rituais, fanse cada vez mais comuns. Ademais, hai unha maior evidencia de intercambios con zonas afastadas: ambar do Baltico e produtos de marfil e ovos de avestruz do norte de Africa . ^{[ 9 ]} Un exemplo notable a este respecto e a Dama de Marfil de Tholos de Montelirio .

A cultura do vaso campaniforme estivo presente en Iberia durante o Calcolitico. ^{[ 19 ]} Gordon Childe interpretou a presenza dos artefactos caracteristicos e a intrusion de "misioneiros" que se expandian dende Iberia ao longo da costa atlantica, espallando o conecemento da metalurxia do cobre mediterranea. Stephen Shennan interpretou os seus artefactos como pertencentes a unha elite cultural mobil que se impon sobre as poboacions indixenas do substrato. Do mesmo xeito, Sangmeister ( 1972 ) interpretou a es xente como pequenos grupos de comerciantes e artesans moi mobiles. Christian Strahm ( 1995 ) utilizou o termo "fenomeno campaniforme" (Glockenbecher-Phanomen) para evitar o termo "cultura".

Os artefactos da cultura do vaso campaniforme , polo menos na sua fase inicial, non se distribuen por unha zona contigua como e habitual para as culturas arqueoloxicas , senon que se atopan en concentracions insulares espalladas por Europa . A sua presenza non esta asociada a un tipo caracteristico de arquitectura ou de costumes funerarios. Poren, a cultura do vaso campaniforme parece unirse nunha cultura arqueoloxica coherente na sua fase posterior.

As analises mais recentes do "fenomeno campaniforme", publicadas dende a decada de 2000 , persistiron en describir a orixe do "fenomeno campaniforme" como xurdida dunha sintese de elementos, que representa "unha idea e un estilo que unen diferentes rexions con diferentes tradicions culturais e antecedentes.

Os estudos de arqueoxenetica da decada de 2010 puideron resolver en certa medida a cuestion "migracionista vs difusionista". O estudo de Olalde et al. ( 2017 ) atopou so "afinidade xenetica limitada" entre individuos asociados co complexo campaniforme en Iberia e en Europa Central, o que suxire que a migracion tivo un papel limitado na sua primeira propagacion desde Iberia. Non obstante, o mesmo estudo comprobou que a maior difusion do complexo campaniforme estivo moi fortemente vinculada a migracion e a fluidez da cultura campaniforme entre o Rin e a sua orixe na Peninsula pode ter introducido altos niveis de ascendencia esteparia, resultando nunha transformacion case completa do acervo xenetico local nuns poucos seculos, ata o punto de substituir preto do 90% do linaxes patrilineais locais do mesolitico-neolitico.

A orixe do vaso campaniforme remontouse a principios do III milenio a. C . Os primeiros exemplos do deseno campaniforme "maritimo" atoparonse no estuario do Texo en Portugal , datados por radiocarbono no seculo XXVIII a. C. Argumentase que a inspiracion para estes foran os anteriores vasos Copoz con alto nivel de decoracion e que se atopan amplamente na ria do Texo en Portugal. Turek rexistrou precursores do Neolitico tardio no norte de Africa , argumentando que o estilo maritimo xurdiu como resultado dos contactos maritimos entre Iberia e Marrocos na primeira metade do terceiro milenio a. C. En so uns poucos seculos da sua propagacion maritima, cara ao 2600 a. C. chegaran a rica ria do Baixo Rin e rio arriba en Bohemia e mais alo do Elba onde se fundiron coa cultura da ceramica cordada , como tamen na costa francesa da Provenza e rio arriba do Rodano nos Alpes e Danubio .

Un importante xacemento arqueoloxico calcolitico en Portugal e o Castro de Vila Nova de Sao Pedro . Outros asentamentos desta epoca son Pedra do Ouro e o Castro de Zambujal . Os megalitos crearonse durante este periodo, comezando antes, a finais do V milenio a. C. e durando ata principios do II milenio a. C.  O Castelo de Freixo de Numao , no concello de Vila Nova de Foz Coa , estivo poboado entre o 3000 e o 1300 a. C. ^{[ 20 ]} aproximadamente. O Cerro do Castelo de Santa Xusta , en Alcoutim , esta datado no III milenio a. C. , ^{[ 21 ]} entre os anos 2400 e 1900 a.C. ^{[ 19 ]}

E tamen o periodo da gran expansion do megalitismo , coas suas practicas funerarias colectivas asociadas. A principios do calcolitico este fenomeno cultural, quizais de matices relixiosos, estendese polas rexions atlanticas e tamen polo sur da Peninsula (ademais tamen se atopa en practicamente todas as rexions atlanticas europeas). Pola contra, a maior parte do interior e das rexions mediterraneas seguen sendo refractarias a este fenomeno.

Outro fenomeno atopado no primeiro calcolitico e o desenvolvemento de novos tipos de monumentos funerarios: tholoi e covas artificiais. So se atopan nas zonas mais desenvolvidas: o sur de Iberia, desde a ria do Texo ata Almeria , e o sureste de Francia .

Finalmente, c. 2600 a. C. , comezaron a aparecer comunidades urbanas, de novo especialmente no sur. Os mais importantes son Los Millares e o Castro do Zambujal (pertencente a cultura de Vila Nova de Sao Pedro ) na Estremadura portuguesa, que ben se poden chamar civilizacions, ainda que carezan da componente literaria.

Non esta moi claro se algunha influencia cultural orixinada no Mediterraneo oriental ( Chipre ? ) puido provocar estas civilizacions. Por un lado o tholos tenen relacion con esa zona (inda que non se use como tumba) pero por outro non hai probas materiais de ningun intercambio entre o Mediterraneo oriental e occidental, en contraste coa abundancia de mercadorias importadas do norte de Europa e Africa. ^{[ 9 ]}

Dende c. 2150 a. C. , a cultura campaniforme introducese na Iberia calcolitica. Despois dos primeiros vasos estilo cordado, de clara orixe centroeuropea, a peninsula comeza a producir os seus propios tipos de ceramica campaniforme. O mais importante e o estilo Maritimo ou Internacional que, asociado especialmente ao megalitismo, e durante alguns seculos abundante en toda a peninsula e o sur de Francia.

Dende c. 1900 a. C. , o fenomeno campaneiro en Iberia amosa unha rexionalizacion, producindose diferentes estilos nas distintas rexions: tipo Palmela en Portugal, tipo Continental na meseta e tipo Almeriense nos Millares, entre outros. ^{[ 9 ]}

Como noutras partes de Europa, o fenomeno campaniforme (que se especula como de caracter comercial ou quizais relixioso) non altera significativamente as culturas nas que se insire. En cambio, os contextos culturais que existian anteriormente continuan basicamente inalterados pola sua presenza. ^{[ Compre referencia ]}

• 
  Vasos e ferramentas de ceramica
• 
  Idolos de pedra, c. 3500-2700 a. C.
• 
  Idolo de Estremadura , c. 3500-2700 a. C.
• 
  Xavelinas de cobre, Dolmen de La Pastora
• 
  Disco de ouro, cultura campaniforme
• 
  Artefactos da cultura campaniforme
• 
  Pulseira de ouro de Vila Nova de Cerveira
• 
  Tumba de Tholos , Los Millares

Idade de Bronce [ editar | editar a fonte ]

Idade de Ferro [ editar | editar a fonte ]

Notas [ editar | editar a fonte ]

----

Este artigo sobre historia e, polo de agora, so un bosquexo. Traballa nel para axudar a contribuir a que a Galipedia mellore e medre .   Existen igualmente outros artigos relacionados con este tema nos que tamen podes contribuir.