It
Noarsk
is in Noardgermaanske taal dy’t underdiel utmakket fan de
Yndo-Jeropeeske
taalfamylje dy’t troch likernoch 4,5 miljoen sprutsen wurdt. It is in offisjele taal yn
Noarwegen
.
It Noarsk is nau besibbe oan de oare twa talen oan de
Skandinavyske
feste wal, it
Deensk
en it
Sweedsk
. Dizze trije talen binne under elkoar reedlik te ferstean. Twa oare Skandinavyske talen, it
Iislansk
en it
Faeroersk
, binne net mear fersteanber mei it Noarsk, Sweedsk en Deensk.
Der binne twa offisjele skriuwtalen fan it Noarsk, it
Bokmal
en it
Nynorsk
. Ek binne der in soad dialekten. Alhoewol’t de measte dialekten it measte wei hawwe fan it Nynorsk as fan Bokmal, wurdt it Nynorsk troch mar 10-15 % fan de Noaren as skriuwtaal brukt, it oare part brukt it Bokmal.
Oars as yn de measte oare lannen is it yn Noarwegen sosjaal akseptearre om yn it
dialekt
te sprekken. Der is gjin “algemien beskaafd Noarsk” of soks sawat. Wol is der it
Standard Østnorsk
(Standert Eastnoarsk), mar dat wurdt mar troch in tige lyts part fan de befolking brukt. Op
telefyzje
en op de
radio
wurdt faak gebruk makke fan in foarm fan ien fan de skriuwtalen.
It Noarsk wurdt skreaun yn it
Latynske alfabet
, weryn nei de
z
noch trije tekens komme, de
æ
,
ø
en
a
. Dizze letters wurde sjoen as aparte letters. De
c
,
q
,
w
,
x
en
z
wurde kwealik brukt.
Skaaimerk fan it Noarsk is de
prosody
, it is in
ludtaal
. Der besteane twa ferskate luden, dizze kinne betsjuttingsunderskiedend weze. De selsstannige namwurden
bønder
en
bønner
(de utspraak is itselde, op it lud of it aksint nei) betsjutte boeren en beanen (it twadde wurd kin ek
gebed
betsjut, ofhinklik fan de kontekst).
Oarspronklik waard der yn heul Skandinaavje deselde taal sprutsen, it
Oernoarsk
en letter, fan likernoch
700
of, it
Aldnoarsk
. Om
1350
hinne, nei dat in grut part fan de Noarske befolking oan in pestepidemy omkaam wie, untwikkele him in oar Noarske taal, it
Middelnoarsk
. Dizze taal gie om
1525
hinne oer yn it modernge Noarsk.
It
runeskrift
waard brukt as skriuwtaal oant yn de
Midsiuwen
, doe’t it stadich oan ferfongen waard troch it Latynske alfabet.
Yn
1397
rekke Noarwegen syn status as selsstannich keninkryk kwyt, en yn
1536
waard Noarwegen in provinsje fan
Denemark
. It Deensk waard de skriuwtaal, de taal fan de middenklasse, de amtners, skoalle en tsjerke. De Noarske taal bleaun bestean yn de dialekten fan it plattelan. Benammen yn West-Noarwegen halde it Noarsk syn eigen skaaimerken.
Nei dat Noarwegen yn
1814
unofhinklik waard, untwikkelen de twa ferskate skriuwtalen har yn de rin fan de
19e iuw
. It
Riksmal
(
rykstaal
), letter Bokmal (
boeketaal
) neamd, wie basearre op de beskaafde, ferdeenske utspraak fan de elite. It
Landsmal
(
lantaal
), letter Nynorsk (
Nijnoarsk
) neamd, wie basearre op de dialekten fan West-Noarwegen.
Der untstie in beweging dy’t ien Noarske taal, it
Samnorsk
, neistribbe, mar dy beweging hat nea in soad oanhing han. Wol undergienen beide skriuwtalen in soad staveringswizigingen om sa tichter byelkoar te kommen. De Noaren hawwe harren der op it stuit mar by dellein dat der twa Noarske standerttalen neist elkoar bestean.
It Noarsk hat in grut ferskaat oan dialekten. It is dan ek hast net te dwaan in ruzing te meitsjen fan it tal dialekten dy’t yn Noarwegen sprutsen wurde. Ferskillen yn
grammatika
, sinsbou, wurdskat en utspraak geane oer geografyske grinzen en kinne dialekten meitsje op it nivo fan in
buorskip
. Dialekten binne yn guon gefallen sa ferskillend dat se net te ferstean binne foar oare Noarske sprekkers. Guon taalkundigen merke op dat der op it stuit in soad dialekten ferdwine yn in lokale fariant. Wol moat sein wurde dat der in hieltyd gruttere ynteresse is foar it behald fan bedrige dialekten.
It meastepart fan de moderne wurdskat fan it Noarsk komt ut it Aldnoarsk. De grutste boarne fan lienwurden is it
Middelleechdutsk
, wat in grutte ynfloed op de Noarske wurdskat hie sunt de lette Midsiuwen, oan sels de grammatika struktueren ta. Hjoed de dei komme de measte lienwurden, kreklyk as by de measte oare talen, fan it
Ingelsk
. Alhoewol’t it Noarsk sjoen wurdt as in taal dy’t minder ynfloeden hat fan it Ingelsk as bygelyks it Sweedsk en Deensk
Fan guon lienwurden is de stavering feroare om de Noarske utspraak sjen te litten, mar dizze wurden hawwe in lange tiid nedich foar’t se goed ynboargere sitte. Foarbylden fan wurden dy’t de Noaren in soad bruke en dy’t Fernoarske binne bygelyks
sjafør
(fan it
Franske
chauffeur) en
revansj
(fan it Franske revanche). Mar oare wurde, bygelyks
jus
(fan it Ingelske juice)
keitering
(fan it Ingelske catering) en
sørvis
(fan it Ingelske catering) wurde noch net folle brukt.
Taal
|
Sin
|
Ik kom fan Noarwegen
|
Hoe hiet hy?
|
Dit is in hynder
|
De reinboge hat in soad kleuren
|
Myn loftkessenfartuch sit fol iel
|
Bokmal
|
Jeg kommer fra Norge
|
Hva heter han?
|
Dette er en hest
|
Regnbuen har mange farger
|
Luftputebaten min er full av al
Min luftputebat er full av al
|
Riksmal
|
Regnbuen har mange farver
|
|
Deensk
|
Hvad hedder han?
|
Min luftpudebad er fuld af al
|
Nynorsk
|
Eg kjem fra Noreg
|
Kva heiter han?
|
Dette er ein hest
|
Regnbogen har mange fargar
Regnbogen er mangleta
|
Luftputebaten min er full av al
Svevebaten min er full av al
|
Høgnorsk
|
Regnbogen hev mange fargar
Regnbogen er manglita
|
Donsk tunga
|
Eg kem fra Noregi
|
Hvað heitir hann?
|
Þetta er hross/hestur
|
Regnboginn er marglitur
|
Skyschiff minn er fullur af alum
|
Yslansk
|
Eg kem fra Noregi
|
Hvað heitir hann?
|
Þetta er hross/hestur
|
Regnboginn er marglitur
|
Svifnokkvinn minn er fullur af alum
|
Sweedsk
|
Jag kommer fran Norge
|
Vad heter han?
|
Detta ar en hast
|
Regnbagen har manga farger
|
Min svavare ar full med alar
|
Faeroersk
|
Eg komi fra Noreg/Norra
|
Hvussu eitur hann?
|
Hetta er eitt ross/ein hestur
|
Ælabogin hevur nogvar litir
|
Luftputufar mitt er fult i alli!
|
Dutsk
|
Ich komme aus Norwegen
|
Wie heißt er?
|
Dies ist ein Hengst/Roß/Pferd
|
Der Regenbogen hat viele Farben
|
Mein Luftkissenfahrzeug ist voller Aale
|
Nederlansk
|
Ik kom uit Noorwegen
|
Hoe heet hij?
|
Dit is een paard
|
De regenboog heeft veel kleuren
|
Mijn hovercraft zit vol paling
|
Afrikaansk
|
Ek kom van Noorwee
|
Hoe heet hy?
|
Dit is 'n perd
|
Die reenboog het baie kleure
|
My skeertuig is vol palings
|