La konkero de
Sibiu
en la jaro 1949, la fragmento de la bildo
Transilvania Panoramo
La
kapitulaco
de hungara armeo ?e
Vilagos
en 1849
La skulpta?o pri
Sandor Pet?fi
trovi?as en Budape?to ?e bordo de
Danubo
La
hungara revolucio kaj liberecbatalo de 1848?49
estis la armila batalo de la hungaroj ene de la A?stra Imperio, por la
sendependeco
,
libereco
. Post malvenko de la revolucio, ?i tamen kondukis al la
a?stra-hungara interkonsento
en 1867 per kio formi?is
A?strio-Hungario
.
Okaze de la okcident-e?ropaj revolucioj de 1848, la potenco de la
Habsburgoj
?anceli?is. La lasta hungara nobela parlamento kunsidis la 3-an de marto 1848 en
Bratislavo
kaj tie
Lajos Kossuth
kiel gvidanto de la opozicio, postulis akcepton de la opozicia programo, elformita dum du jardekoj. Je komisio de la Opozicia Rondo,
Jozsef Irinyi
? la 13-an de marto ? resumis la proponon en 12 punktoj.
La revolucio en Vieno komenci?is la 13-an de marto,
Metternich
devis fu?i, sekvatage la reganto Ferdinando la 5-a promesis reformojn. Samtage la konservativaj parlamentanoj ? tremantaj pro la revolucio ? akceptis proponojn de la opozicio en Bratislavo. Tiuj proponoj entenis ?esigon de la servuta sistemo (per ?tata kompensado de la bieneguloj), komunan ?ar?oportadon, juran egalecon, konstitucion, kiu certigas la nacian memregistradon, plilar?igo de la
balotrajtoj
, establo de popolreprezenta parlamento, certigo de la gazeta libereco kaj unui?o kun
Transilvanio
.
La radikala junularo anoncis la 14-an de marto ? en la kafrestoracio Pilvax - protestojn je la sekva tago. La 15-an de marto ?la martaj junuloj” ekprotestis, mar?is sur la stratoj, kun gvido de
Sandor Pet?fi
,
Pal Vasvari
,
Jozsef Irinyi
kaj
Mor Jokai
. Ili neglektis la devigan censuron kaj presigis la 12 punktojn kaj Nacian kanton de Petofi, liberigis el la prizono
Mihaly Tancsics
. Ili establis la pe?tan Publikkura?an Asembleon, kiu decidis organizi la Nacian gvardion.
La revoluciaj eventoj de
Pest-Buda
influis ne nur la decidon de la parlamento, sed anka? la vienan kortegon, kiu devis cedi. Tiel naski?is la t.n. aprilaj le?oj, per kiuj Hungario transformi?is el fe?da nobela monar?io al konstitucia re?lando.
Dumtempe la
palatino
? ?efprinco Stefano ? nomumis ?efministro
Lajos Batthyany
, la 17-an de marto. La unua respondeca hungara registaro fondi?is la 7-an de aprilo el la plej konataj kaj popularaj politikistoj. Li tuj ekis efektivigon de la novaj le?oj, sed tion frontis novaj bariloj.
Printempe de 1848, la registaro de Vieno reakiris la kontrolon pri teritorioj, kie anta?e ekis revolucioj kaj nun kolektis forton por retiri la reformojn de la hungara revolucio. En tiu klopodo, apogis ?in la hungaraj naciaj malplimultoj, kiuj priplendis, ke la novaj le?oj ne donis por ili samajn rajtojn kaj teritorian a?tonomion. La pretendoj, socialaj postuloj de la malplimultoj estis instigataj el Vieno kaj la naci-malplimultaj politikistoj en Hungario organizis armilajn atakojn kontra? la hungara registaro, kiu luktis samtempe kun la viena registaro. En Hungario elvolvi?is kamparanaj ribeloj, movadoj. En junio komenci?is bataloj inter la serbaj kaj hungaraj trupoj en regiono de
Karloca
, en suda parto de Hungario i?is da?raj la armilaj bataloj. Dumtempe, la viena registaro apogis per mono la militajn anta?preparojn de la kroata banuso
Josip Jela?i?
. Pro tiuj i?is pli kaj pli akra la problemo de la patrujdefendo. Je alvoko de
Batthyany
, oni varbis en majo 10 volontulajn batalionojn, sed la pli stre?a situo bezonis pli da soldatoj.
La parlamentaj elektoj de junio alportis grandan venkon de la liberaloj, la 5-an de julio kunsidis la unua popolreprezenta parlamento. Je parolo de Lajos Kossuth ? la 11-an de julio ?, la parlamento unuanime vo?donis je 200.000 soldatoj kaj 42 milionojn da forinto por organizo de la patrujdefendo (oni altigis tiun sumon en a?gusto je 61 milionoj da forintoj).
Re?a dokumento postulis ? referencante je kontra?le?eco ? fine de a?gusto la malfondon de la memstara hungara financ- kaj militafera ministerio, dume la viena kortego preparis la armilan subpremon.
Jelacic la 11-an de septembro trapasis la riveron
Dravo
kun armeo de 30?35.000 soldatoj kaj atakis Hungarion. La kontra?revoluciaj trupoj okupis la 26-an de septembro
Szekesfehervar
. Batthyany dumtempe alvokis je insurekcio en la
Transdanubio
kaj la varbita armeo de la revolucio haltigis la armeon de la pli forta malamiko (la 29-an de septembro, inter
Pakozd
kaj
Sukoro
). Josip Jela?i? petis armisticon kaj retiri?is kun la soldatoj kaj forlasis la landon tra
Gy?r
al
Vieno
. La direkta dan?ero ?esis nur por mallonga tempo, sed la hungaroj plu preparis sin por la sindefendo. Kossuth varbovagadis la
Grandan Hungaran Ebebna?on
kaj fine de septembro, komence de oktobro instigis je
insurekcio
en
Cegled
,
Nagyk?ros
,
Kecskemet
,
Szolnok
,
Szentes
,
Hodmez?vasarhely
kaj
Szeged
. Dumtempe la hungara registaro kaj la re?o
Ferdinando la 5-a
elvolvi?is konstitucia krizo kaj pro tio abdikis la Batthyany-registaro. Ferdinando rifuzis nomumon de nova registaro kaj la 4-an de oktobro malfondis la hungaran parlamenton, kaj nomumis Jeladic militafera komisiito de Hungario. La hungara parlamneto deklaris tiujn ordenojn nele?a kaj la 8-an de oktobro transdonis la plenuman povon (ekzekutivon) je la
Tutlanda Patrujdefenda Komisiono
kaj nomumis Lajos Kossuth ties prezidanto. Membroj de la komisiono estis - krom Kossuth ?
Laszlo Madarasz
,
Pal Nyary
,
Janos Palffy
,
Bertalan Szemere
,
Lazar Meszaros
,
Zsigmond Perenyi (martiro)
,
Mihaly Esterhazy (politikisto)
kaj
Miklos Josika
voltak.
Dume la
6-an de oktobro
1848
subtenantoj de la revolucio sturmis sur la placo
Am Hof
la militministerion, eltiris la ministron
Theodor Baillet von Latour
, kiu planis sendi al Hungario vienan batalionon, kaj pendigis lin sur lanterno. La a?stria potenco ven?is sian malhonorigon kaj sekvan jaron je la sama tago estis ekzekutitaj la hungara ?efiministro
Lajos Batthyany
kaj
13 revoluciaj militestroj
, mortpafitaj en urbo
Arad
[1]
. Timigita de la tumultoj, la imperiestra kortego fu?is al
Olmutz
. Kelkajn tagojn poste, la a?stra imperia asembleo turni?is al la hungara parlamento je militista helpo. La hungara armeo persekutis Josip Jela?i?-on kaj trapasis la a?stran-hungaran limon je la 15-a de oktobro, sed general-le?tenanto
Janos Moga
du tagojn poste retiris la hungarajn soldatojn.
Post longa diskuto, la hungara milita konsilio decidis la 25-an de oktobro, ke Hungario helpu la vienajn ribelantojn. La hungara armeo ekiris al helpo de la sturmita Vieno kaj denove trapasis la limon la 28-an de oktobro. La hungara armeo (kun volontuloj) estis malforte ekipita kaj estis venkita la 30-an de oktobro ?e Schwechat, fare de la imperiestraj fortoj, gvidataj de la a?stra ?efkomandanto princo Alfred Windischgratz.
La hungara ?efarmeo retiri?is, la viena revolucio kolapsis: la soldatoj de Windischgratz enmar?is la urbon. La 2-an de decembro, la kortega
kamarilo
abdikigis la imperiestron kaj surtronigis Francon Jozefon. La hungara parlamento ne rekonis lin imperiestro kaj plu agnoskis le?a reganto nur Ferdinandon.
La militista situo i?is malfavora por Hungario en la a?tunaj, vintraj monatoj de 1848. la hungaraj armeoj devois retiri?i, la kontra?revoluciaj fortoj okupis
Kassa
, Gy?r, grandan parton de Transilvanio, kaj suda Hungario.
Kossuth rangaltigis la 1-an de novembro
Artur Gorgey
(Gorgei) al generalo kaj li estis nomumita ?efkomandanto de la armeo, anstata? Moga. Parto de la a?stra armeo trapasis la limon la 13-an de decembro. La soldatoj de kolonelo
Guyon-Debaufre Richard
estis venkitaj la 16-an de decembro ?e Nagyszombat. La aremo de generalo
Mor Perczel
estis venkita la 30-an de decembro ?e Mor, fare de la imperiestraj fortoj, gvidataj de Jelacic.
La hungara ?efarmeo gvidata de Gorgey evitis la batalojn kaj retiri?is kaj e? ofertis Pest-Buda. Komence de 1849, la legislativo kaj ekzekutivo transloki?is al
Debrecen
. Batthyany kaj Deak ? la
3an de januaro
? kontaktis princon Windischgratz, kiu postulis senkondi?an kapitulacion kaj kaptigis la 8-an de januaro Batthyany. Dumtempe, la serbdevena Janos Damjanich elstare batalis kontra? la serbaj ribelantoj, la pola Jozefo Bem reokupis preska? la tutan Transilvanion ?is fino de marto de 1849.
La 31-an de januaro, kolonelo
Gyorgy Klapka
haltigis la a?strojn ?e Tokaj, dum kolonelo Richard Guyon trarompis kun sia divizi ? la 5-an de februaro - la Branyiszko-montpasejo, tiel malfermi?is la vojo anta? korpuso de Gorgey al direkto de la Tiso. La 10-an de februaro, la armeoj de Gorgey kaj Klapka unui?is. La batalo de Kapolna okazis la 26-27-n de februaro ? gvidata de ?efkomandanto Henryk Dembinski ? fini?is per retiri?o de la hungara armeo. Tion festis la kortego kiel venkon kaj la 4-an de marto eldonis la t.n. konstitucion de
Olmutz
, kiu aran?is pri plena subigo de Hungario al la Habsburga Imperio kaj reprenis la meadministradon. Responde je tio, la hungara parlemento deklaris - la 14-an de aprilo en
Debrecen
- sendependecon de Hungario kaj sentronigon de la Habsburg-dinastio (la Sendependecan Deklaron akceptis la parlamento la 19-an de aprilo).
Dumtempe, kun la glora printempa militiro, la hungaroj liberigis preska? tutan teritorion de Hungario. Bertalan Szemere kiel registara komisiito, en marto de 1849 anstata? general-le?tenanto Dembinski, nomumis generalon Gorgey al ?efkomandanto. Oni kuntiris la armeojn ?e la
Tiso
(?. 50.000 soldatoj) kaj fine de marto komenci?is sukcesa ofensivo. La planojn de la ofensivo pretigis
Gyorgy Klapka
kaj la celo estis la ?irka?brakumo kaj neniigo de la malamika ?efa armeo. La militmovoj de la batalo de Tapiobicske (4-an de aprilo) malkovrigis kernon de la plano, tiel la ?irka?brakumo malsukcesis , sed Windischgratz du tagojn poste suferis gravan malvenmkon ?e Isaszeg, li povis retiri?i.
La 10-an de aprilo, ta?mentoj de Damjanich kaj Klapka venkis en batalo de Vac la armeon de generalo Christian Gotz.
Post la batalo de
Isaszeg
, Franco Jozefo anstata? Windischgratz nomumis ?efkomandanto de la hungara imperiestra armeo Ludwig von Welden.
Kun gvido de Gorgey, la soldatoj venkis ? la 19-an de aprilo ?e Nagysallo ? la armeon de Ludwig von Wohlgemuth. La ?efkomandanto Welden ordenis la 20-an de aprilo pri forlaso de Pe?to kaj la imperiestra armeo komencis retiri?i. La hungara armeo enmar?is en Komarom-on la 22-an de aprilo.
Je efiko de la venkoj, komenci?is ribeloj sur la ?a?stro-okupitaj teritorioj, fondi?is pluaj voluntulaj ta?mentoj tutlande. Oni elektis la 14-an de aprilo guberniestro-prezidento Lajos Kossuth, kiu petis la
2-an de majo
Bertalan Szemere je fondo de registaro.
Gorgey rekonkeris post trisemajna batalo (
4a
?
21a de majo
) la fortika?on de Buda, okupita de generalo Heinrich Hentzi. Dum la sturmo ? la
9an de majo
-, la rusa caro
Nikolao la 1-a
sciigis, ke li plenumas peton de Franco Jozefo kaj sendas ta?mentojn por subpremi la hungaran revolucion .
La rusa helpo por la Habsburga Imperio kaj malvenko de la revolucio
[
redakti
|
redakti fonton
]
La rusajn armeojn gvidis princo Ivan Fjodorovi? Pa?kevi? kaj atakis komune meze de junio kun a?starj trupoj gvidataj de barono Julius Haynau. La malamikoj de Hungario havis duoblan soldataran forton, kontra? kiu la hungara registaro alvokis je ?enerala insureksio (la 27-an de junio). La registaro malfrue provis interkonsenti kun la malplimultoj (kontraktis kun serboj, rumanoj) kaj akceptis le?on por la malplimultoj. Sed tiuj agadoj ne povis savi la hungaran revolucion, kiu ?uis apogon de la okcidentaj popoloj.
La malvenkon anta?helpis, ke oni ne sukcesis unuigi la hungarajn armeojn, tiel ili da?re estis venkitaj fare de la cara armeo. Post kiam la armeo de Bem suferis malvenkojn ?e
Segesvar
(31-an de julio), Nagycs?r (Szebenszek, 6-an de a?gusto),
Temesvar
(9-an de a?gusto), Kossuth transdonis la ?efpotencon (11-an de a?gusto) al Gorgey, kiu en la senespera situo, senkondi?e demetis la armilojn la 13-an de a?gusto ?e Vilagos, anta? la cara generalo Rudiger.
La malvenkon de la revolucio sekvis sanga ven?o, subpremo. Oni ekzekutis la
6-an de oktobro
Lajos Batthyany
(en
Pe?to
) kaj 13 oficirojn en
Arad
(legu detale
la 13 martiroj de Arad
). La ekzekuto okazis je unujara datreveno de murdo de la a?stra militafera ministro
Theodor Baillet von Latour
. Oni ju?is je morto multajn oficirojn, soldatojn, politikistojn, civitanojn a? enprizonigis ilin, centoj devis fu?i, elmigri, ka?i?i. Hungario restis senjura, prirabita, sed oni ne povis restarigi la fe?dajn rilatojn.