?insoveta disi?o
: komunistaj ?tatoj porsovetaj (ru?e); por?inaj (flave); kaj neenga?itaj Nordkoreio kaj Jugoslavio (nigre).
La
?ina-sovetia disi?o
estis la?grada malbonigo de rilatoj inter
Popola Respubliko de ?inio
(PR?) kaj
Sovetunio
(USSR) dum la
Malvarma Milito
(1945?91). Ekde 1956, amba? landoj iom diver?is ideologie, kaj, komence en 1961, la ?inaj komunistoj formale denuncis “La Reviziisman Perfidan Grupon de Sovetaj Estroj." En la 1960-aj jaroj, tiu intelekta diver?o i?is kritika, pluda?rante ?is fino de la 1980-aj jaroj ? kaj malaperis pro la disigo de Sovetunio en 1991. Ties
doktrina
diver?o rilatis multe kun la ?inaj kaj rusiaj
naciaj interesoj
, pli ol kun la interpretado de la
marksistaj
ideologioj.
La radikoj de la disi?o komenci?as jam en la
1930-aj jaroj
, kiam la komunistoj en ?inio, gviditaj de Mao Zedong, faris du militojn samtempe: milito kontra? la
japana okupado
kaj la
?ina Enlanda Milito
kontra? la
Naciisma Partio
de
?iang Kai-?ek
. Mao, kiu gvidis la bataladon, ignoris la instrukciojn por plenumi la
pu?on
, kiun li ricevis de
Stalino
. ?ar ili fidis je jungado de la urba
laborista klaso
al
revolucio
, klaso kiu apena? ekzistis en ?inio, la konsiloj de Stalin i?is senvaloraj por Mao.
Dum la
Dua Mondmilito
, Stalin instigis Mao por formi koalicion kun ?iang Kai-?ek por forpu?i la japanojn. E? post la milito, Stalin konsilis Mao subskribi
armistican
interkonsenton kaj negoci kun ?iang. Stalin e? subskribis amikectraktaton kun ?iang. Mao ?entile akceptis la proponojn de Stalin, sed faris nenion kun ili praktike, kaj finfine deportis ?iang kaj liajn fortojn al
Tajvano
kaj anoncis la starigon de la
?ina Popola Respubliko
la
1-an de oktobro
1949
. Malgra? la rilato inter Mao kaj Stalin, la vizito de Mao al
Moskvo
post la anonco de la fondo de la Respubliko fini?is kun la subskribo de traktato kuniganta ?inion kaj Sovetunion kontra? japana agreso.
La ekonomia politiko de ?inio dum la
1950-aj jaroj
, kun la konsilo kaj direkto de rusaj konsilistoj, devigis resti al la sovetia disvolva modelo de
peza industrio
financita fare de kamparanoj kaj lasante la temon de varoj kaj
komerco
en nur dua prioritato. Tamen, direkte al la fino de la jardeko, Mao komencis evoluigi novajn ideojn pri kiel i?i ?inion
komunistan ?taton
(en la
marksisma
signifo de la vorto) utiligante la vastan laborantaron de ?inio. ?i tiuj ideoj poste kondukis al la
Granda Salto Anta?en
.
Dume, la morto de Stalin en 1953 kreis novan situacion en la komunista mondo. Malgra? la sistema ignorado de Mao de la instrukcioj de Stalin, li neniam ?esis vidi lin kiel la gvidanto de la tutmonda komunista movado. Kiam Stalin mortis, Mao sentis ke li nun estis la ?efgvidanto kaj rezulte fari?is indignema kiam la novaj gvidantoj de Sovetunio,
Malenkov
kaj
?ru??ov
, ne donis al li la statuson kiun li atendis. ?ru??ov trankviligis Mao'n kiam li vizitis ?inion en 1954 okaze de la reveno de la
Port Arthur
regiono de la
suvereneco
de Sovetunio reen al ?inio. Dum la vizito, estis interkonsentita inter la gvidantoj krei pli proksiman ekonomian kunlaboron inter la landoj.
Kiam ?ru?t?ov deklaris sin la posteulo de Stalin ?e la 20-a Kongreso de la Komunista Partio de Sovetunio, Mao ne kontra?is ?in publike. Mao silentis e? kiam ?ru??ov renovigis rilatojn kun la re?imo de
Tito
en
Jugoslavio
en 1956, rilatojn distran?itaj de Stalino en 1947. Sed ?ru??ov ne estis kontentigita pri tio, kaj en serio de publikaj kaj privataj paroladoj, li malka?e kontra?batalis la re?imon de Stalin, anoncis la dissolvon de la
Kominform
kaj mokis la
marksist-leninismajn
principojn kiuj asertis ke la armita
milito
inter
socialismo
kaj
kapitalismo
estis neevitebla
[ fonto bezonata ]
. Mao, kiu kontra?batalis la agojn de ?ru??ov, ?iam pli sentis ke la registaro de Sovetunio movi?as foren de la puraj principoj de Lenin kaj Stalin kaj la mondbatalo por la venko de komunismo
[ fonto bezonata ]
. En 1959, la historia areno estis preta por disi?o inter la du komunistaj
superpotencoj
.
En 1959, la sovetianoj retiri?is de siaj anta?aj devontigoj helpi ?inion evoluigi
nukleajn armilojn
, post esti malinstigitaj de la ekonomia kolapso en ?inio pro la politiko de la Granda Salto Anta?en. En la sama jaro, ?ru??ov okazigis pintkonferencon kun la
Prezidanto de Usono
Dwight Eisenhower
kaj rifuzis disponigi helpon al ?inio en la
?in-Barata milito
, ?ar
Barato
estis amiko de Sovetunio
[ fonto bezonata ]
.
Tiuj okaza?oj tre vundis Mao'n kaj la aliajn gvidantojn de ?inio, kiuj kredis ke ?ru??ov estis tro akordigema direkte al la
Okcidento
[ fonto bezonis ]
. De la vidpunkto de la sovetianoj, tamen, ?ru??ov faris serion da singardaj pa?oj en la lumo de la internacia realo kaj la minaco de
nuklea milito
. En la malfruaj 1950-aj jaroj, kaj Usono kaj Sovetunio posedis gigantan kvanton de
atombomboj
, kaj la soveta registaro en Moskvo adoptis politikon ekvilibrigi konfliktojn inter la landoj (kiel ekzemple suvereneco en
Berlino
) tra intertraktadoj. La eksceso de militemo de Mao estis vidita de la sovetianoj kiel komplika?o kiu endan?erigis la
mondan pacon
, kaj tial ili ne konsentis doni al li nukleajn armilojn, kiuj povus esti uzataj por komenci novan militon en
Koreio
a? Tajvano. Pli ol tio, la sovetianoj kredis ke Mao tute ne plu estis marksisto post fari la Grandan Salton Anta?en
[Fonto bezonata ]
.
La disigo inter ?inio kaj Sovetunio anka? havis intra-partiajn originojn en ?inio. La Granda Salto Anta?en, kiu estis treege fiasko, alportis al ?inio malsatkatastrofon kiu mortigis milionojn da civitanoj. Pro tio, la rivaloj de Mao ?e la pinto de la partio,
Deng Xiaoping
kaj
Liu Shaoqi
, konspiris por forigi lin de potenco. Tiu instigo kiu rezulti?is el la disigo inter ?inio kaj Sovetunio permesis al Mao prezenti siajn kontra?ulojn kiel agentojn de la najbara potenco provanta organizi pu?on malanta? lia dorso.
Dum mallonga tempo la polemiko inter la landoj restis nerekta, kun la ?inoj kondamnante Titon, kaj la rusoj kondamnante la novan aliancanon de ?inio:
Enver Ho?a
, la gvidanto de
Albanio
. Sed en junio 1960 la disigo i?is publika ?e la Kongreso de la Komunista Partio en
Rumanio
kiam ?ru??ov kaj la reprezentanto de ?inio al la konferenco interbatalis publike. ?ru?t?ov nomis Mao'n aventurema naciisto dum la ?inoj nomis ?ru?t?ov reviziisto kaj kritikis lian patriarkan, arbitran kaj despotan konduton. ?ru??ov akompanis sian atakon kontra? ?inio per 18-pa?a letero kondamnanta la ?inan gvidadon.
En la konferenco de 81 komunistaj partioj en Moskvo en novembro 1960, la ?ina delegacio interbatalis kun la sovetia same kiel kun aliaj delegacioj, sed finfine estis interkonsentita kompromiso, kiu malhelpus la fendi?on oficiali?i. Tamen, en oktobro 1961, dum la 22-a Kongreso de la Partio en Sovetunio, la kolizioj komenci?is denove, kaj en decembro de tiu jaro, Sovetunio interrompis siajn diplomatiajn rilatojn kun Albanio. La konflikto inter la partioj disetendi?is en konflikton inter la landoj.
Dum 1962, pluraj okaza?oj en la internacia areno ka?zis la finan fendi?on inter Sovetunio kaj ?inio. Mao akre kritikis la "aventuran" kaj "venkeman" konduton de ?ru?t?ov en la
kuba misilkrizo
, kritiko al kiu ?ru?t?ov respondis dirante ke la politikoj de Mao alportus
nuklean holoka?ston
sur la mondon. En tiu tempo, Sovetunio publike apogis Baraton kaj helpis ?in en ?ia milito kontra? ?inio. ?i tiuj okaza?oj estis akompanitaj de oficialaj deklaroj de ?iu partio koncerne al lia oficiala ideologio. La ?inoj publikigis la "Proponon de la ?ina Komunista Partio pri la Internacia Komunista Movado" en junio 1963. La sovetianoj respondis per
publika letero
de la Komunista Partio de Sovetio. Tiuj
korespondado
estis la lasta oficiala kontakto inter la du partioj.
En 1964, Mao estis nefleksebla ke "revolucio kontra? komunismo" okazis en Sovetunio kaj ke kapitalismo revenis por regi ?in. La rilatoj inter la du partioj estis tute interrompitaj, kiel estis la kazo kun la partioj de la
Varsovia Kontrakto
.
La konflikto inter la du landoj ?esis por mallonga tempo kun la falo de ?ru??ov en 1964. En novembro de tiu jaro, ?ina ?efministro
?u Enlai
iris viziti Moskvon kie li renkonti?is kun la novaj gvidantoj de Sovetunio,
Leonid Bre?nev
kaj
Aleksej Kosigin
. Post lia reveno, ?u raportis ke la sovetianoj havis neniun intencon de ?an?ado de sia pozicio pri la konflikto, kiu igis Mao deklari ke Sovetunio travivis "?ru?t?ovismon sen ?ru?t?ov" [
fonto bezonis ]
.
Post 1965 la ?in-sovetia disigo estis fakto. La efektivigo de Mao de la
Kultura Revolucio
nur plimalbonigis la situacion inter ?inio kaj Sovetunio kaj fakte inter ?inio kaj la plej granda parto de la mondo. La nura escepto estis la interkonsento de ?inio transdoni armilojn de Sovetunio al
Vjetnamio
pretert ?ia teritorio por subteni
Nord-Vjetnamion
en sia
milito
kontra? la
Sudo de la lando
kaj Usono.
Post 1967, ?inio malsupreniris en kaoson, dum Mao uzis la Kulturan Revolucion kiel pretekston por forigi ?iujn siajn kontra?ulojn de iliaj postenoj kaj transformi la partian strukturon kaj ?tatajn instituciojn. La prezo kiun ?inio pagis por la agoj de Mao estis la rompo de siaj rilatoj kun ?iuj komunistaj partioj krom tiuj de
Indonezio
kaj ?ia aliancano Albanio. Kvankam
maoismaj partioj
esti?is ?irka? la mondo, ilia politika potenco estis minimuma kaj ili balda? malaperis de la politika mapo
[ fonto bezonata ]
.
En januaro 1967, batalfortoj de la
Ru?aj Gardistoj
?irka?is la sovetian ambasadon en
Pekino
. Kvankam diplomatiaj rilatoj inter la landoj neniam estis oficiale interrompitaj, ili sinkis en profundan pa?zon. La ?inoj anka? elektis re-levi la temon de la komuna
landlimo
kun Sovetunio, konflikto kiu originas de interkonsentoj subskribitaj en la 19-a jarcento inter la malforta
Dinastio Qing
kaj la
Rusia Imperio
. ?inio faris neniujn specifajn teritoriajn postulojn sed insistis ke la sovetianoj estis konsciaj ke la malnovaj interkonsentoj estis subskribitaj kontra?le?e. La sovetianoj kategorie rifuzis trakti la temon.
En la sekvaj jaroj, ?inio estis en la mezo de la Kultura Revolucio, kiu preska? glitis en
civilan militon
en certaj partoj de la lando, ?is la interveno de la armeo la? la ordono de Mao. Pli progresintaj kaj gravaj pa?oj en la revolucio estis evititaj nur ?ar Mao ekkomprenis ke ?inio estas en tre vundebla pozicio de totala strategia izolado.
Dum 1968 la sovetianoj signife pliigis sian armean ?eeston en la limregiono kun ?inio. En 1961 la sovetianoj havis 12 malgrandajn batalunuoj kaj proksimume 200 aviadilojn proksime de la limo. En 1968, la nombroj kreskis al 25 plenaj batalunuoj, 1,200 aviadiloj kaj proksimume 120 mezdistancaj misiloj en la sama areo
[ fonto bezonata ]
. Kvankam ?inio eksplodigis sian unuan atombombon kvar jarojn pli frue, ?ia armea forto ne estis egala por tiu de sia najbaro. Frikcioj en la limregiono da?re plii?is ?is la ekapero de armeaj kolizioj en 1969, kiuj komenci?is en la areo de rivero
Ussuri
kaj da?ris en diversaj lokoj ?is a?gusto de tiu jaro.
Multaj vo?oj tra la mondo anta?diris, ke milito certe balda? eksplodos, kaj en Usono estis eldonita libro kun la nomo "La Venanta Milito inter Rusio kaj ?inio". En 1969, sovetiaj fontoj alportis informojn pri alia nuklea provo de la ?inoj
[ fonto bezonata ]
, sed amba? flankoj finfine retiri?is kiam la konflikto estis sur la rando de abismo. En septembro, Kosigin faris sekretan viziton al Pekino kaj renkonti?is kun ?u Enlai. En oktobro komenci?is intertraktado pri la landlima afero, kaj estis subskribita interkonsento, sed la pa?oj rezultigis nur minimuman renovigon de diplomatiaj rilatoj inter la landoj.
En 1970, Mao rimarkis, ke ?inio ne povas samtempe alfronti kaj Sovetunion kaj Usonon. Dum tiu jaro, malgra? la da?rigo de la milito en Vjetnamio kaj la kontra?-usona propagando en ?inio, Mao decidis, ke Sovetunio estas pli serioza minaco kaj komencis klopodi por stabiligi la rilatojn kun Usono.
En julio 1971,
Henry Kissinger
faris sekretan viziton al Pekino kaj preparis la terenon por la vizito de usona prezidento
Richard Nixon
en februaro de la sekva jaro. Kvankam la sovetianoj estis komence kolerigitaj per la renkonti?o, ili balda? organizis sian propran pintkunvenon kun la usona prezidanto, tiel kreante politikan triangulon inter Moskvo,
Va?ingtono
, kaj Pekino. ?i tiu movo finis la plej signifan parton de la konflikto inter Rusio kaj ?inio.
La ?in-sovetia rivaleco anka? atingis
Afrikon
kaj la
Proksiman Orienton
kie ?iu el la superpotencoj apogis kaj kreskigis komunistajn partiojn en malsamaj landoj. Tiel pligrandi?os la militoj inter
Etiopio
kaj
Somalio
, la civilaj militoj en
Angolo
kaj
Mozambiko
kaj la rivalecoj inter diversaj grupoj inter la
palestinanoj
. Male al la sovetianoj, la ?inoj ne sendis soldatojn por batali tiujn militojn, sed ilia impliki?o en ili igis ilin da?ri.
La falo de
Lin Biao
de potenco en 1971 markis la finon de la ekstrema periodo de la Kultura Revolucio, kaj de tiam ?is la morto de Mao en 1976, ?inio iom post iom revenis al stato de "normala" komunismo. Tiu ?i situacio ka?zis la finon de la armita konflikto inter ?inio kaj Sovetunio, sed ne ka?zis degelon en diplomatiaj rilatoj. Krome, la konstruado de la sovetia armeo en la landlima areo da?ris seninterompe: en 1973, la sektoro jam havis duoble pli multajn soldatojn ol ?i havis en 1969
[ fonto bezonis ]
. La ?inoj da?re kondamnis sovetian "socia-
imperiismon
" kaj akuzis ilin je esti la malamikoj de la
permanenta revolucio
, malgra? la fakto ke ?inio mem ?esis subteni revoluciajn grupojn en aliaj landoj post 1972 kaj ?ia subteno por intertraktadoj por fini la Vjetnaman militon.
La subteno de ?inio por revoluciaj frakcioj malplii?is e? pli post la morto de Mao, kun la elimino de la
Bando de la Kvar
de la centro de potenco kaj la efektivigo de la ekonomiaj reformoj de Deng Xiaoping, kiu renversis la politikojn de Mao kaj komencis evoluigi
liberan merkaton
en ?inio. La reformoj de Deng fakte reflektis la fakton, ke ?inio laci?is pro polemikoj pri "?usta komunismo" kaj signife reduktis la kondamnojn de "sovetia reviziismo". Post la morto de Mao preska? fini?is la rekta konflikto inter la landoj, sed la rivaleco da?ris en la konfliktoj inter la protektitaj landoj.
La unua granda konflikto okazis inter la landoj kiuj konsistigis
Hindo?inio
. La fino de la Vjetnama milito en 1975 lasis la regionon kun porsovetiaj re?imoj en Vjetnamio kaj
Laoso
, kaj por-?ina re?imo en
Kambo?o
. La vjetnamanoj komence volis ignori la murdemajn enlandajn politikojn de la re?imo de
Pol Pot
en Kambo?o, sed kiam tiu politiko kondukis al ekstermado de vjetnamaj lo?antaroj en la lando, kaj perfortaj provokoj en la limregiono inter la du landoj, Vjetnamio. invadis Kambo?on kaj forigis Pol Pot el potenco. La ?inoj, kiuj forte kondamnis la vjetnaman invadon, lan?is ven?an invadon en Nord Vjetnamio, tiel ka?zante la ekaperon de la
?ina-Vjetnama-Milito
. La sovetianoj siaflanke kondamnis ?inion, sed ne militis.
En 1979, la sovetia registaro komencis subteni kaj plifortigi la komunisman re?imon en
Afganio
, kiu alfrontis kolapson (vidu:
Afgania Milito
). La ?inoj, kiuj vidis la movon de la sovetianoj kiel provo ?irka?i ilin, establis aliancon kun Usono kaj
Pakistano
, kiuj subtenis la islamajn rezistajn organizojn kaj helpis ilin rebati la sovetian atakon. Tiu ?i pa?o estis precipe sukcesa el la vidpunkto de ?inio, ?ar la retiri?o de Sovetunio multe vundis la Komunistan Partion en Sovetunio en ?iaj lastaj jaroj. En 1982, balda? anta? sia morto, la prezidanto de Sovetunio Leonid Bre?nev donis akordigan paroladon al ?inio. Tiu ?i pa?o pavimis la vojon por sendi oficialan delegacion de ?inaj ministroj al la entombigo de Bre?nev kaj okazigo de diskutoj koncerne la finon de la konflikto.
Kiam
Mi?ail Gorba?ov
ekregis en Sovetunio en 1985, li faris grandajn klopodojn por normaligi la rilatojn inter la landoj. La fortoj de la
Ru?a Armeo
en la limregiono kun ?inio estis signife reduktitaj kaj la ekonomiaj rilatoj inter la landoj estis remetitaj al sia normala formo. La retiri?o de la sovetianoj el Afganio efike eliminis la ?efan kialon de la konflikto inter la landoj. Tamen, la ideologia afero de la sesdekaj jaroj ne estis solvita kaj oficialaj diplomatiaj rilatoj ne estis renovigitaj. La malvarmetaj rilatoj kiuj da?re regis inter la landoj igis la usonan registaron gviditan fare de
Ronald Reagan
vidi ?inion kiel
kontra?pezilon
al la sovetia potenco, kiu rezultigis usonan financan kaj teknologian subtenon por la ?ina
Popola Liberiga Armeo
.
Por plifortigi la plibonigon de la rilatoj inter Sovetunio kaj ?inio, Gorba?ov iniciatis viziton al ?inio en 1989. La neintencitaj sekvoj de la vizito estis la enorma amaskomunikila malkovro kiun la
studentaj protestoj sur placo Tien-An Men
ricevis kaj la armea perforto kiun la ?ina registaro uzis por subpremi ilin.
Kiam Gorba?ov efektivigis la politikajn reformojn en sia lando, kiuj finfine ka?zis la kolapson de la regado de la Komunista Partio de Alberto en Sovetunio en 1991, la ?inoj prenis ambivalentan pozicion kontra? li. ?ar la ?ina registaro ne rekonis Sovetunion kiel samranga socialisma lando, ?i havis neniun oficialan opinion koncerne la reformojn de Gorba?ov de sovetia socialismo. Sed en privataj ?ambroj, la gvidantoj de la ?ina partio estis a?ditaj kritiki Gorba?ov kaj nomi lin "stulta"
[ fonto bezonata ]
pro farado de politikaj reformoj anta? ol efektivigo de ekonomiaj reformoj, dum Deng Xiaoping efektivigis vastan reformon de la ?ina ekonomio sen neceso ?an?i la politikan sistemon de la lando.
La kolapso de Sovetunio efike finis la ?in-sovetian disigon. Anstata? timi amasan invadon de la sovetianoj en ilian teritorion, la ?inoj komencis timi la alti?antan potencon de Usono kaj ?ian intervenon por la sendependeco de Tajvano. Same kiel la ?inoj, la malfortigita rusa registaro anka? komencis zorgi pri la estontaj pa?oj de Usono, kiel la ekspansio de la
NATO
-alianco Orienten kaj la interveno de la usonanoj en la interna politiko de la landoj de iama Jugoslavio. Usonanoj siaflanke ne plu timis Rusion kiel potencon, sed ili ekvidis ?inion kiel landon, kiu evoluos al potenco egala al Usono mem. En lumo de tiuj novaj faktoj en la internacia politika areno, Rusio kaj ?inio pli kaj pli pliproksimi?is kaj varmigis siajn rilatojn por krei ta?gan kontra?pezon al Usono. En 1993 la du landoj subskribis traktaton, kiu oficiale reguligas ilian komunan limon kaj kiu oficiale ?esigis ?iujn konfliktojn inter ili.