Gweriniaeth Iwerddon

Gweriniaeth Iwerddon
	Eire ; Ireland
Arwyddair	Eirinn go Brach (Iwerddon am Byth)
Math	gwladwriaeth sofran, ynys-genedl, gwlad
Enwyd ar ol	Iwerddon
	Lb-Irland.ogg, LL-Q7913 (ron)-KlaudiuMihaila-Irlanda.wav, LL-Q33810 (ori)-Psubhashish-??????????.wav
Prifddinas	Dulyn
Poblogaeth	5,123,536
Sefydlwyd	29 Rhagfyr 1937 ;
Anthem	Amhran na bhFiann
Pennaeth llywodraeth	Leo Varadkar
Cylchfa amser	UTC±00:00
Iaith/Ieithoedd ; swyddogol	Gwyddeleg , Saesneg
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	yr Undeb Ewropeaidd , Ardal Economeg Ewropeaidd
Arwynebedd	69,797 km²
Yn ffinio gyda	y Deyrnas Unedig , Gogledd Iwerddon
Cyfesurynnau	53°N 8°W
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredol	Llywodraeth yr Iwerddon
Corff deddfwriaethol	Oireachtas
Swydd pennaeth ; y wladwriaeth	Arlywydd Iwerddon
Pennaeth y wladwriaeth	Michael D. Higgins
Swydd pennaeth ; y Llywodraeth	Taoiseach
Pennaeth y Llywodraeth	Leo Varadkar
Ariannol
Cyfanswm CMC ( GDP )	$504,183 million, $529,245 million
Arian	Ewro
Cyfartaledd plant	1.96
Mynegai Datblygiad Dynol	0.945
	Ffeiliau perthnasol ar Comin
	[ golygwch ar Wicidata ]

Gweriniaeth ar ynys Iwerddon yw Gweriniaeth Iwerddon ( Gwyddeleg : Poblacht na hEireann , Saesneg : Republic of Ireland ; yn swyddogol Eire neu Ireland ). Dulyn yw prifddinas y weriniaeth. Mae'n cynnwys 26 o 32 sir Iwerddon.

Gelwir pennaeth y wladwriaeth yn "Uachtaran" neu Arlywydd , ond y " Taoiseach " ydyw pennaeth y llywodraeth neu'r Prif Weinidog. Nid yw'r wladwriaeth Wyddeleg yn defnyddio'r enw "Gweriniaeth Iwerddon" i ddisgrifiio ei hunan o gwbl, mewn cytundebau rhyngwladwol a chyfansoddiadol Iwerddon ( Eire , Ireland ) yw'r enw a ddefnyddir. Cyn cyhoeddi'r Weriniaeth yn gyfasoddiadol, galwyd y wladwriaeth yn Gwladwriaeth Rydd Iwerddon .

Daearyddiaeth [ golygu | golygu cod ]

Prif: Daearyddiaeth Iwerddon

Yn fras, gellir disgrifio nodweddion daearyddol Iwerdon fel gwastadeddau eang yng nghanol yr ynys, gyda mynyddoedd gerllaw'r arfordir yn amgylchynu'r gwastadedd hwn. Y mynydd uchaf yw Carrauntoohil ( Gwyddeleg : Corran Tuathail ), sy'n 1,041 medr (3,414 troedfedd) o uchder. Ceir nifer sylweddol o ynysoedd o amgylch yr arfordir, yn enwedig oddi ar yr arfordir gorllewinol.

Yr afon fwyaf ar yr ynys yw Afon Shannon , sy'n 259 km (161 millir) o hyd, gydag aber sy'n 113 km (70 milltir) arall o hyd. Mae'n llifo i For Iwerydd ychydig i'r de o ddinas Limerick . Ceir hefyd nifer o lynnoedd sylweddol o faint.

Hanes [ golygu | golygu cod ]

Prif: Hanes Gweriniaeth Iwerddon

Mae'n anodd penderfynu pryd yn union y sefydlwyd "Gweriniaeth Iwerddon". Yn 1921 llofnodwyd Cytundeb rhwng cynrychiolwyr y Weriniaeth Wyddelig (Gwyddeleg: Saorstat Eireann ) a chynrychiolwyr Teyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon yn sefydlu Gwladwriaeth Rydd Iwerddon ( Saesneg : Irish Free State ), roedd yr enw Saesneg, Irish Freestate , yn gyfieithiad llythrennol o enw Gwyddeleg y Weriniaeth Wyddelig, ond o dan y cytundeb hwn, roedd y wladwriaeth newydd yn rhan o'r Ymerodraeth Brydeinig ac roedd Brenin Teyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon i barhau fel brenin Iwerddon. Arweinodd hyn at ryfel cartref a gollwyd gan y gweriniaethwyr a sefydlwyd gwladwriaeth Wyddelig gyda Brenin Prydain Fawr ac Iwerddon yn frenin arni.

Cyfansoddiad 1937 [ golygu | golygu cod ]

Yn 1937 cynhaliwyd refferendwm i sefydlu cyfansoddiad newydd i Iwerddon. Mae Cyfansoddiad Iwerddon mewn grym hyd heddiw. Nid oedd unrhwy son yn y cyfansoddiad hwn am na brenin na chynrychiolydd Brenhinol yn Iwerddon, er ni fu i'r cyfansoddiad ddweud bod Iwerddon bellach yn wladwriaeth nac yn hollol annibynnol. I bob pwrpas roedd y cysylltiad rhwng y Deyrnas Unedig a'r Wladwriaeth Rydd ar ben. O dan y cyfansoddiad hwn Iwerddon ( Eire , Ireland ) oedd enw'r wlad, nid y Weriniaeth Rydd, a dyma'r sefyllfa gyfreithiol hyd heddiw.

Deddf Gweriniaeth Iwerddon [ golygu | golygu cod ]

Yn 1949 pasiwyd Deddf gan Senedd Iwerddon o'r enw "Deddf Gweriniaeth Iwerddon" a ddatganodd yn glir bod Iwerddon yn Weriniaeth. Ni newidiodd y Ddeddf hon gyfansoddiad 1937 ac mewn gwirionedd nid oedd ynddi ond datganiad clir a diamwys o'r sefyllfa fel y roedd mewn gwirionedd.

Y Werinaeth Wyddelig a Gweriniaeth Iwerddon [ golygu | golygu cod ]

Nid yw'r ddau derm hyn yn gyfystyr a'i gilydd. Defyddir yr enw "y Weriniaeth Wyddelig" (Saesneg: The Irish Republic ) i gyfeirio at y wladwriaeth chwildroadol a sefydlwyd yn 1916 gyda gwrthryfel y Pasg yn Nulyn a mannau eraill yn Iwerddon. Dyma'r wladwriaeth a anfonodd gynrychiolwyr i negodi gyda chynrychiolwyr Prydain Fawr ac Iwerddon yn 1921. Gwrthododd nifer helaeth o'r boblogaeth a'r Dail (Senedd Iwerddon) dderbyn bod y wladwriaeth hon wedi dod i ben pan sefydlwyd y 'Wladwriaeth Rydd' ac mae rhai'n mynnu bod y wladwriaeth hon yn parhau i fodoli'n de jure (yn ol y gyfraith o hyd). Dyma'r wladwriaeth a roddodd Byddin Weriniaethol Iwerddon ei theyrngarwch iddi tan yn ddiweddar iawn, ac mae rhai carfanau 'milwriaethus' yn honni bod y wladwriaeth hon yn bodoli o hyd, er yn guddiedig, a bod pob gwladwriaeth arall (Eire/Ireland a Gogledd Iwerddon) yn anghyfreithlon.

Defnyddir yr enw "Gweriniaeth Iwerddon" (Saesneg: The Republic of Ireland ) ar lafar gwlad i gyfeirio at Eire /Iwerddon wedi pasio Deddf Gweriniaeth Iwerddon.

Siroedd [ golygu | golygu cod ]

Prif: Siroedd Iwerddon

Yn draddodiadol, rhennir ynys Iwerddon yn 32 o siroedd. O'r rhain, mae 26 yng Ngweriniaeth Iwerddon, a chwech yng Ngogledd Iwerddon.

Map o'r siroedd [ golygu | golygu cod ]

Sylwer nad yw'r siroedd hyn yn cyfateb ym mhob achos i'r unedau gweinyddol presennol.

Gweriniaeth Iwerddon

Ath Cliath ? Dublin ( Dulyn )*
Cill Mhantain ? Wicklow
Loch Garman ? Wexford
Ceatharlach ? Carlow
Cill Dara ? Kildare
An Mhi ? Meath
Lu ? Louth
Muineachan ? Monaghan
An Cabhan ? Cavan
An Longfort ? Longford
An Iarmhi ? Westmeath
Uibh Fhaili ? Offaly
Laois ? Laois
Cill Chainnigh ? Kilkenny
Port Lairge ? Waterford
Corcaigh ? Cork
Ciarrai ? Kerry
Luimneach ? Limerick
Tiobraid Arann ? Tipperary
An Clar ? Clare
Gaillimh ? Galway
Maigh Eo ? Mayo
Ros Comain ? Roscommon
Sligeach ? Sligo
Liatroim ? Leitrim
Dun na nGall ? Donegal

Gogledd Iwerddon

Fear Manach ? Fermanagh
Tir Eoghain ? Tyrone
Doire ? Derry/Londonderry
Aontroim ? Antrim
An Dun ? Down
Ard Mhacha ? Armagh

Rhestr yn nhrefn yr wyddor [ golygu | golygu cod ]

Swydd Enw Gwyddeleg	Swydd Enw Saesneg	Prif Dre Enw Gwyddeleg	Prif Dre Enw Saesneg
Ath Cliath* Contae Atha Cliath	Dublin* County Dublin	Ath Cliath	Dublin
Atha Cliath Theas* Contae Atha Cliath Theas	South Dublin* County of South Dublin	Tamhlacht	Tallaght
An Cabhan Contae an Chabhain	Cavan County Cavan	An Cabhan	Cavan
Ceatharlach Contae Cheatharlach	Carlow County Carlow	Ceatharlach	Carlow
Ciarrai Contae Chiarrai	Kerry County Kerry	Tra Li	Tralee
Cill Chainnigh Contae Chill Chainnigh	Kilkenny County Kilkenny	Cill Chainnigh	Kilkenny
Cill Dara Contae Chill Dara	Kildare County Kildare	Nas na Riogh	Naas
Cill Mhantain Contae Chill Mhantain	Wicklow County Wicklow	Cill Mhantain	Wicklow
An Clar Contae an Chlair	Clare County Clare	Innis	Ennis
Corcaigh Contae Chorcai	Cork County Cork	Corcaigh	Cork
Dun na nGall Contae Dhun na nGall	Donegal County Donegal	Leifear	Lifford
Dun Laoghaire?Rath an Duin* Contae Dun Laoghaire?Rath an Duin *	Dun Laoghaire-Rathdown* County of Dun Laoghaire-Rathdown	Dun Laoghaire	Dun Laoghaire
Fine Gall* Contae Fine Gall	Fingal* County of Fingal	Sord Cholm Cille	Swords
Gaillimh Contae na Gaillimhe	Galway County Galway	Gaillimh	Galway
An Iarmhi Contae na hIarmhi	Westmeath County Westmeath	An Muileann gCearr	Mullingar
Laois Contae Laoise	Laoise County Laoise	Portlaoise	Portlaoise
Liatroim Contae Liatroma	Leitrim County Leitrim	Cora Droma Ruisc	Carrick-on-Shannon
Loch Garman Contae Loch Garman	Wexford County Wexford	Loch Garman	Wexford
An Longfort Contae an Longfoirt	Longford County Longford	An Longfort	Longford
Luimneach Contae Luimnigh	Limerick County Limerick	Luimneach	Limerick
Lu Contae Lu	Louth County Louth	Dun Dealgan	Dundalk
Maigh Eo Contae Mhaigh Eo	Mayo County Mayo	Caislean an Bharraigh	Castlebar
An Mhi Contae na Mi	Meath County Meath	An Uaimh	Navan
Muineachan Contae Mhuineachain	Monaghan County Monaghan	Muineachan	Monaghan
Port Lairge Contae Phort Lairge	Waterford County Waterford	Port Lairge	Waterford
Ros Comain Contae Ros Comain	Roscommon County Roscommon	Ros Comain	Roscommon
Sligeach Contae Shligigh	Sligo County Sligo	Sligeach	Sligo
Tiobraid Arann Contae Thiobraid Arann	Tipperary County Tipperary	An tAonach ( gog ) Cluain Meala ( de )	Nenagh ( gog ) Clonmel ( de )
Uibh Fhaili Contae Uibh Fhaili	Offaly County Offaly	Tulach Mhor	Tullamore

Nodyn: * - Mae'r hen Swydd Ddulyn yn awr yn dair swydd newydd: (i) Contae Atha Cliath Theas / County of South Dublin ; (ii) Contae Fine Gall / County of Fingal ; (iii) Contae Dun Laoghaire?Rath an Duin / County of Dun Laoghaire-Rathdown .

Iaith a diwylliant [ golygu | golygu cod ]

Economi [ golygu | golygu cod ]