Дуьненан хьалхара т?ом
Терахь	1914 28 июль ? 1918 11 ноябрь (4 шо, 3 бутт, 2 к?ира)
Меттиг	Европа , Африка , Гергара Малхбале (к?еззига Цийчохь а, Тийна океанан г?айренаш т?аьхь)
Бахьна	Экономикин империализм , мехкан а, экономикин а къийсамаш, махлелоран дуьхьалонаш, милитаризм , автократи , ницкъийн баланс , Европин пачхьалкхийн бартхойн декхарш.
Жам?	Антантан толам. Российн имперера Февралан а, Октябран а революцеш , Германин имперера Ноябран революци а. Российн , Германин , Хункаран , Австро-Мажаройчоьнан импереш йохар. Йерриг германин колонеш толамхоша шайна йукъахь йекъар. Версалан барт
Мостаг?ий
Антанта а, цуьнан бартхой а: Серби   Российн импери ( 1917 кхаччалц)   Российн республика ( 1917 кхаччалц) Франци Йоккха Британи а, доминионаш а: ?   Австрали ?   Британин Х?инди ?   Канада ?   Керла Зеланди ?   ЮАС Бисина декъашхой: ? Черногори ?   АЦШ (1917 дуьйна) ?   Бельги ?   Итали паччахьалла ( 1915 дуьйна) ?   Японин импери ? Румыни ( 1916 ?07.05. 1918 , 10?11.11. 1918 ) ? Желтойчоь ( 1917 дуьйна) ?   Португали ? Цийчоь ?   Сиам ?   Сан-Марино ?   Хьиджаз ?   Мисар кхин дерш а Йуккъера пачхьалкхаш :   Австро-Мажаройчоь   Германин импери   Хункар-мохк   Болгари ( 1915 дуьйна) Бартхой а, сателлиташ а: ?   Джебель-Шаммар [1] [2] ? Дарфуран султанат ( 1916 кхачале) [3] [4] ? Болгарин г?овттамхой Македонехь ? Ливин г?овттамхой [5] ? Азербайджан (1918) ? Польшин паччахьалла (1916-1918)
Б?аьччаш
Р. Пуанкаре Ж. Клемансо Ж. Жоффр Йуьззина исписка Ф. Фош Р. Нивель А. Петен Ю. Лиотэ Л. д’Эспере Ж. Галлиени   † Ш. Манжен М. Монури О. Дюбай Н. де Кастельно М. Саррай Николай Николаевич Жимахверг Николай II   † А. В. Колчак Георг V Г. Асквит Д. Ллойд Джордж Йуьззина исписка Д. Хейг Дж. Джеллико Кристофер Крэдок   † Г. Китченер   † Л. Денстервиль Пётр I Карагеоргиевич принц-регент Александр Р. Путник   † Ж. Мишич С. Степанович П. Бойович П. Юришич-Штурм Альберт I Никола I Я. Вукотич Виктор Эммануил III Л. Кадорна А. Диас принц Луиджи Фердинанд I К. Презан А. Авереску Т. В. Вильсон Дж. Першинг П. Данглис Окума Сигэнобу Тэраути Масатакэ Ян Христиан Смэтс Юань Шикай Ли Юаньхун Дуань Цижуй Фэн Гочжан Вачиравуд Хьусайн Камиль Франц Иосиф I   † → Карл I Ф. фон Гётцендорф А. фон Штрауссенбург Вильгельм II Э. фон Фалькенхайн Пауль фон Гинденбург Х. фон Мольтке (Младший)   † Р. Шеер Э. Людендорф Шпее, Максимилиан фон   † кронпринц Рупрехт Мехьмед V   † Мехьмед VI Энвер-паша Фердинанд I В. Вазов Н. Жеков Г. Стоянов-Тодоров
Массон ницкъаш
Мобилизаци йина берриг т?амехь: 12 000 000 стаг, 8 840 000 стаг 8 660 000 стаг, 5 615 000 стаг, 4 740 000 стаг, 1 234 000 стаг, 800 000 стаг 708 000 стаг, 380 000 стаг, 250 000 стаг, 50 000 стаг, Берриш: 43 277 000 стаг Мобилизаци йина берриг т?амехь: 13 250 000 стаг 7 800 000 стаг 3 000 000 стаг 1 200 000 стаг Берриш: 25 250 000 стаг.
Белларш
Т?емлой белла: 5 953 372 Т?емлошна чевнаш йина: 9 723 991 Т?емлой т?епаза байна: 4 000 676 [6] Т?емлой белла: 4 043 397 Т?емлошна чевнаш йина : 8 465 286 Т?емлой т?епаза байна: 3 470 138 [6]
Медиафайлаш Викилармехь

Дуьне?нан хьа?лхара т?ом ( 28 июль 1914 ? 11 ноябрь 1918 ) ? адамаллин исторера уггаре шуьйрамасштабан т?еман конфликтех цхьаъ.

Т?ом боло формалан бахьана хилира Сараевора хиламаш , цигахь 1914 шеран 28 июнехь ткъайасса шо долу боснера сербо, студента Принцип Гаврилос вийра австрийн эрцгерцог Франц Фердинанд а, цуьнан зуда Хотек София а.

Дуьненан хьалхарчу т?еман пачхьалкхаш- декъашхой йекъайелира шина дуьхь-дуьхьалчу лагеран:

• Веанна союз : Германин , Австро-Мажаройчоьн , Хункаран импереш а, Болгарин паччахьалла а;
• Антанта : Российн импери , Французийн республика , Британин импери .

Т?еман шерашкахь т?амехь дакъалоцучу эскаршка кхайкхина 70 миллион сов стаг, царна йукъахь 60 миллион Европера, царех велла 9 - 10 миллион стаг. Гражданийн бахархошна йукъара иэшамийн 7 - 12 миллион гергга стаг ^{[7] [8]} ; 55 млн стаг гергга чевнаш йина ^[9] . Т?емах детонатор хилира цхьа мог?а йаккхий революцешна, царна йукъахь 1917 шеран Россера Февралан буржуазин а, Октябран социалистийн а, 1918 шеран Германера Ноябран а ^[10] . Т?ом бахьнехь дуьнен т?иера йиъ импери : Российн , Австро-Мажаройчоьн , Хункаран , Германин .

Декъашхой [ нисйан | нисйан ]

Т?ом кхайкхоран хронологи

Терахь	Хьа кхайкхийна	Хьанна кхайкхийна
1914
28 июль	Австро-Мажаройчоь	Серби
1 август	Германи	Росси
3 август	Германи	Франци
4 август	Германи	Бельги
	Британи	Германи
5 август	Черногори	Австро-Мажаройчоь
6 август	Австро-Мажаройчоь	Росси
	Серби	Германи
9 август	Черногори	Германи
11 август	Франци	Австро-Мажаройчоь
12 август	Британи	Австро-Мажаройчоь
22 август	Австро-Мажаройчоь	Бельги
23 август	Япон	Германи
25 август	Япон	Австро-Мажаройчоь
1 ноябрь	Росси	Хункар-мохк
2 ноябрь	Серби	Хункар-мохк
3 ноябрь	Черногори	Хункар-мохк
5 ноябрь	Британи Франци	Хункар-мохк
1915
23 май	Итали	Австро-Мажаройчоь
3 июнь	Сан-Марино	Австро-Мажаройчоь
21 август	Итали	Хункар-мохк
14 октябрь	Болгарин паччахьалла	Серби
15 октябрь	Британи Черногори	Болгарин паччахьалла
16 октябрь	Франци	Болгарин паччахьалла
19 октябрь	Итали Росси	Болгарин паччахьалла
1916
9 март	Германи	Португали
15 март	Австро-Мажаройчоь	Португали
27 август	Румыни	Австро-Мажаройчоь
	Итали	Германи
28 август	Германи	Румыни
30 август	Хункар-мохк	Румыни
1 сентябрь	Болгарин паччахьалла	Румыни
1917
6 апрель	АЦШ	Германи
7 апрель	Куба	Германи
10 апрель	Болгарин паччахьалла	АЦШ
13 апрель	Боливи	Германи
20 апрель	Хункар-мохк	АЦШ
2 июль	Желтойчоь	Германи Австро-Мажаройчоь Хункар-мохк Болгарин паччахьалла
22 июль	Сиам	Германи Австро-Мажаройчоь
4 август	Либери	Германи
14 август	Цийчоь	Германи Австро-Мажаройчоь
6 октябрь	Перу	Германи
7 октябрь	Уругвай	Германи
26 октябрь	Бразили	Германи
7 декабрь	АЦШ	Австро-Мажаройчоь
7 декабрь	Эквадор	Германи
10 декабрь	Панама	Австро-Мажаройчоь
16 декабрь	Куба	Австро-Мажаройчоь
1918
23 апрель	Гватемала	Германи
8 май	Никарагуа	Германи Австро-Мажаройчоь
23 май	Коста-Рика	Германи
12 июль	Гаити	Германи
19 июль	Гондурас	Германи
10 ноябрь	Румыни	Германи

• Можачу басар т?ехь йаздинчо гойту дипломатин йукъаметтигаш йохар, ца гойту т?ом кхайкхабар.

Девнан хьалхара истори [ нисйан | нисйан ]

Йаккхийчу пачхьалкхашна йукъахь барт ца хилар ? Германин , Австро-Мажаройчоьн , Италин , Францин , Йоккха Британин , Российн ? алсама долуш дара т?ом болабалале дуккха хьалха дуьйна.

1870?1871 шерийн франко-пруссийн т?амехь толам баьккхинчул т?аьхьа Къилбаседагерманин бартах марталлин Германин импери еш, канцлер Бисмарка кхайкхийра шен пачхьалкх политикин а, экономикин а олалла лоьхуш йац Европехь аьлла.

Онда Германин лаьа, ша парг?ата йуьтийла, дуьненахь кхуьийла, цундела онда эскар хила деза, цхьа а баттахь тур дерг т?елата ца вахьийта… Массо пачхьалкхашна, Франци йоцучунна, тхо оьшу, шайга ма-тохало, са тухур ду тхуна дуьхьала коалици ца еш, вовшашца къовсам болун дела ^[11] .

1880-г?а шерашна йуккъехь экономикин а, т?еман а аг?ора ч?аг?йелла, Германис хийцира арахьара политикин хьалхенаш. Мохк йукъабахана ца ?ийра Европин къовсамна, амма кхевдира дуьненан экспансе. Германи дуьне колонешна декъаран ≪т?ехьайисина хиларо≫, цуьнан капитал х?ордал дехьара махлелоран базаршка ца кхочура, царна монополи йинера ширачу колонеш йолчу пачхьалкхаш. Йуха дуьне Германин а, германин капиталан а пайденна декъа, йукъадаьккхира ч?аг?дарш сиха кхуьучу Германин бахархошна баха меттиг ца тоар , сурсаташ къелур хилар .

Оцу хабарех схьадолура, и бала листа Германин оьшу х?аллакйан Франци а, Ингалс а хьалха шайна йукъахь колонеш йекъна пачхьалкхаш йолун дела, ткъа кхин а Росси, 1891 шарахь Российс а, Францис а т?еман барт бира ≪Деган барт≫ ц?е а тиллина (фр. Entente Cordiale ? Антанта . 1907 шарахь цунах кхийтира Ингалс.

Шен аг?ора, гуттаренна а цхьаьнаэшшара боцу кхерч хилла Европехь латтара Австро-Мажаройчоь . И дуккха а къаьмнаш деха импери г?ертара Берлинан конгрессехь кхаьчна, 1908 шарахь д?алаьцна Босни а, Герцеговина а (хьажа: Боснийн кризис ) латто. Цуьнца цхьаьна иза г?ертара, Балканашкахь берриг славянийн турсло хилла лаьтта, Российна дуьхьала латта. Шен аг?ора къилба славянаш цхьаьнатохаран йукъ хила таро йара Сербин а, Российн бартхочун.

Билгалдахарш [ нисйан | нисйан ]