Монгол Улас Монгол Улс
Т?рын туг Т?рын ??лдэ
Т?рын дуулалай нэрэ: ≪ Монгол уласай т?рын дуулал ≫
Ниислэл		Улаан Баатар
Албан хэлэн		Монгол хэлэн
Арад т?мэн		95.1% - Монгол ?ндэ?этэн   3.9% - Казак ?ндэ?этэн   1.0% - бусад арад т?мэн
Т?рэ засаг		Б?гэдэ найрамдаха улас
-	Юрэнхылэгшэ	Халтмаагийн Баттулга ( АН )
-	Юрэнхы сайд	Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ ( МАН )
Уласай хурал		Монгол Уласай Ехэ Хурал
Дэбиcхэр газар
-	Б?хэлид??	1,566,600 км 2
-	У?анай процент (%)	0.43 %
Х?н зон
-	Тоосоо (2015)	3,000,000
-	Х?н зоной нягтарал	1.76 х?н/км 2
ДНБ  ( ХАШТ )		2011 оной тоосоо
-	Б?гэдэ	$13.264 тэрбум [1]
-	Нэгэ х?ндэ	$4,743 [1]
ДНБ (Нэрлэ?эн)		2011 оной тоосоо
-	Б?гэдэ	$8.506 тэрбум [1]
-	Нэгэ х?ндэ	$3,042 [1]
ОТББЭ  (2005)		33.0 [2]  ( дундаж )
ХХИ  (2011)		0.653 [3]  ( дунд ) ( 100 )
М?нгэн тэмдэгтэ		[[ Д?хэриг (?)]] (MNT)
Сагай б??э		+7 … +8
Интернет домэйн		.mn
Телефоной код		+976

Монгол Улас болбол З??н болон Т?б Азида байрладаг улас юм. Хойто талаараа ОХУ , бусад талаараа БНХАУ -тай хиллэдэг, баруун з?гтэ Казахстантай ойро (хилын сэг??д 38 километр зайтай) байрладаг. Ниислэл болон эгээн томо хотонь ниитэ х?н зоной 40 хуби шахуу оршон ?уудаг Улаан Баатар хото юм. Улас т?рын засаглалай хэлбэрын хубида нэгэ танхимда парламенттай б?гэдэ найрамдаха улас болоно.

Монгол ?ндэ?этэн (95 %), хасаг (3.9 %), уряанхай арад т?мэн??? б?ридхэжэ 3 сая (миллион) х?н зонтой. Монгол улас далайда гарсаг?й б?гэдэ Бурханай шажан диилэнхэй х?н зоной ш?тэлэг юм. Газар нютагай хэмжээгээр дэлхэйн 19-дэхи ?уурида байна, 1,564,116 д?рбэлжэн километр нютагынь дунджаар далайн хэмжээн?ээ дээшэ 1,580 метр ?ндэртэ ?ргэгдэ?эн байдаг. Нютагай ехэнхинь тала , хээрэ б?гэдэ хойто болон баруун талаар Алтай , Хангай , Хэнтэй нюруунууд, бусад ?албари ууланууд ?унан тогто?он, урда талада Гоби зонхилно. Х?д?? ажахын ?албарида бэлшээриин мал ажахы эрхэлдэг, м?н гол м?рэн??дэй ай ?аба газарнуудаар улаан буудай , х?нэ?энэй ногоо голшолон таряалдаг. Н??р?эн , т?мэрэй х?дэр , зэд зэргын ашагта малтамал баялиг.

Монгол орон?оо эртын шэмэ шудалалай олдобори баян олдодог. Евразиин н??дэлшэдэй анханай т?рэтэ улас гэжэ алдарша?ан Х?нн? МЭ? 209 ондо Монгол орондо т?блэн байгуулагдажа байба. Тэрэн?ээ хойшо Т?рэг болон ?бгэ Монгол хэлэтэй олон улас ээлжэлэн оршон бай?ан болоод 13-р зуунай эхеэр тархай Монгол аймагуудые Чингис хаан нэгэдхэжэ Ехэ Монгол Улас байгуулагда?ан. 1234 ондо ?гэдэй хаан залгамжалжа, хожомынь 1279 ондо Чингис хаанай аша Хубилай хаан Юань уласые Хитадта т?блэн байгуул?ан байна. Юань улас уна?анай дараа XIV зуунай ?е??? Монголшууд Сагаан хэрэм ?ээ хойшохи орондоо дотоодоо дайн самуунтай бага хаадай ?е туулаа. 1604?1634 ондо хаан ?уу?ан Лигдэн хаан манжуудта эсэрг?? Монголшуудые дахин нэгэдхэхые оролдо?он болобошье тэрэнэй на?а бара?анай дараагаар Чин уласай эрхэшээлдэ субаран орсогоо?он. 1911 ондо Чин г?рэн нурахань тодорхой боло?оноор Монголшууд тусгаар тогтонолоо зарлан тунхаглажа Богдо хаанта Монгол улас байгуулагда?аншье 1921 он х?рэтэр б?ринээр тусгаар тогтоножо шадааг?й. 1945 ондо СССР -?ээ бусад гадаадын уласуудаар х?леэн з?бш??рэгдэжэ, 1961 ондо Н?Б -ын гэш??н, б?рин эрхэтэ улас боло?он. 1924 оной ?ндэ?эн хууляар Б?гд Найрамдах Монгол Арад Улас нэрэтэй боложо, СССР -эй н?л??г??р коммунис улас т?рын дэглэм, ниигэм журамай эдэй засагаар замна?ан. 1990 ондо бусад социалис уласуудын адли арадшал?ан дэглэм, заха зээлиин эдэй засагта шэлжэ?эн.

Т??хэ [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Гол ?г??лэл: Монголой т??хэ

Эртэ ?е [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Эртэ дээр ?е??? м?н??нэй Монгол уласта бэлшээриин н??дэлшэд амидаржа бай?ан ба хааяа нэгэдэжэ томо улас г?рэн??дые байгуулжа бэлэй. Эдэ?ээ анханайхинь болохо Х?нн? г?рэн МЭ? 209 ондо Модун шаньюйгаар ударидуулан т?рэтэ улас ??схэ?эн юм. Энэ г?рэн богони хугасаанай дотор Цинь уласта аюул ушаруул?ан эгээн гол х?сэн боложо, уламаар Сагаан хэрэм баригдаха шалтагааниинь боло?он. Сагаан хэрэм ??р?? жанжан Мэнь Тианай ?едэ 300,000 сэрэгээр хамгаалагдажа байба. Х?нн?гэй дараа Сяньби , Жужан улас , Муюн , Тоба зэргэ эртын Монголшуудай байгуул?ан уласууд оршожо яба?аар 6-р зуунда Т?рэг??дтэ дарагдаж , 8-р зуунай ?едэ уйгурнууд залгамжалан улас байгуулжа, тэрэнэй дараа Киданууд залгамжал?ан байна. 10-р зуун?аа эхилэн зэргэсэ?эн олон аймагууд байгуулагда?ан болоод, 1182?1206 онуудта Чингис хаанай Хамаг Монголой ханлигта б?гэдэ нэгэдхэгдэжэ, Ехэ Монгол Улас байгуулагда?ан.

Эзэнтэ г?рэн [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Гол ?г??лэл: Ехэ Монгол Улас

Монгол Уласай т??хэдэхи эгээн х?сэрхэг бай?ан ?е болбол Чингис хаан 1206 ондо Монголой обог, аймагуудые нэгэдхэн Ехэ Монгол Уласые байгуулжа, Ази , Европын оронуудые сэрэгэй х?с??р байлдан дахуул?ан ябадал юм. Чингис хаанай залгамжалагша хаад ?ргэлжл??лэн аян дайн ??схэжэ, нютагаа тэл?энээр дэлхэйн т??хэдэ эгээн уудам газар нютагта (33,000,000 ам д?рбэлжэн километр) Монголой эзэнтэ г?рэн гэжэ тодоор тэмдэглэгдэ?эн. Монголшуудай аян дайн баруун з?гтэ Адриатын тэнгис , Мамлук , з??ндэ Япон , урдада Филиппинэй Ява арал х?рэбэ. ^[4] Монголой эзэнтэ г?рэнэй Сагаадай Алтан ордоной уласынь торгоной зам утаашань оршожо дэлхэйн худалдаанай гол т?б боложо тухайн ?едэ оршон тогтоножо бай?ан газар нютагтаа олон хото ?уурин бии болго?он. Тэрэ ?едэ хитадай луужан шаажан зэргэ томо нээлтэн??д бии боло?он. Иимэ?ээ Монголшууд дэлхэйн х?гжэлдэ маша томо хуби нэмэри оруул?ан Гэвч 14-р зуунай дунда ?е??? дотоодын з?ршэл тэмсэл, гадна бодолго, ябуулга Монголой эзэнтэ г?рэн, Юань уласые задалан бутаргажа, бусадай эрхэшээлдэ ороходо х?ргэ?эн.

Манжын эрхэшээлдэ [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

17-р зуунай ?е??? Манжууд з??н Азида х?сэрхэгжэжэ эхил?эн юм. 1636 ондо Алтан урагай ???лшын хаан Лигдэн ??д боло?оноор ?бэр Монголые эрхэндээ оруулжа, 1691 ондо халханууд дагаар оро?он юм. Иигэ?энээр Ойрад ?аа бусад Монголшууд Манжа Чин Уласай б?рэлдэх??ндэ оробо. 1696 ондо Манжын т?римхэйлэлдэ Галдан хаан илагдан на?а бара?аншье 1755 он х?рэтэр З??нгарай хаанта улас тусгаар бай?ан. Ехэнхи т??хэшэд Монголшууд 1691 ондо Манжын даралалда оро?он гэжэ ?зэдэг болобошье энэнь этигэшэг?й ойлголто юм. Ушарынь одоогой баруун Монгол г?, али Ойрадууд тэрэ ?едэ тусгаар уласай шэнжээ хадагалжа оршон бай?ан болоод 1758 ондо х?рэтэр энэ байдалаа хадагалжа бай?ан гэжэ ?зэжэ ?ндэ?этэй юм. 1636 ондо ?бэр Монгол, 1691 ондо Ара Монгол, 1755 ондо Баруун Монгол Манжада эзэлэгдэ?эн гэжэ ?зэбэл ?л?? зохистой мэтэ. Манжын ?еын Монголдо хамжалгата ё?о тогтожо, алибаа эргэншэл бии болохонь хаалтатай бай?ан. 20-р зуунай эхинэй Манжын ≪Шэнэ засагай бодолго≫ монголшуудые шууд усадхаха бодолго бай?ан тула монголшууд тусгаар уласаа дахин байгуулхаар тэмсэн эхилээ ?эн. Энэ ?едэ Манжа улас нуража унахань нэгэнтэ тодорхой боло?он бай?ан болоод Да лам Цэрэнчимэд, Богдо гэгээн зэргэ х?н??д тэмсэлые ударидажа байба.

Тусгаар тогтони?он [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

20-р зууны эхээр Манжа Чин улас доройтож м?х?х боло?он завшаанаар Богд Гэгээн тэрг??тэй Ар Монголын ба бусад Монгол ноёд ударидан Манжын засаглалыг халж, 1911 оной 12 ?арын 29 -нд тусгаар тогтоносон Богд Хаант Монгол Уласые зарлав. Нийслэл Х?рээ , Улиастай , Ховд дахь амбан болон дарангуй цэрг??дийг 1911?1912 онуудад Монгол цэрг??д х??ж, ?бэр Монголые ч?л??л?х аян мордож Хаалган х?рэтэр давшсан ч, Хаант Орос , Хитад хоёр орны шахалтаас боложо, бусад Монголшуудаа нэгэдхэжэ чадааг?й. 1915 оной Хиагтын гэрээгээр Хаант Орос ба Хитадын шахалтаар Монгол уласые Хитадын б?рэлдэх??н дэх автономит (??рт?? засах эрхт) улас болголоо. 1919 ондо Хитадын цэргийн эрхтэн Ар Монголой нийслэл ?рг??г эзэлж, ??рт?? засах эрхийг устгав. Энэ х?нд н?хц?лд Монголой хубисхалшад Оросын улаан армийн дэмжлэгтэйгээр 1921 ондо эх орноо гадаадын дарангуйллаас ч?л??лж, тусгаар тогтонолоо сэргээн зарлалаа. ??ний дараа 1924 оной 11 ?арын 26 -нд анханай ?ндэ?эн хуулиа баталж тусгаар тогтонолоо тунхагласан юм. Монголой тусгаар тогтони?он хэд хэдэн удаагийн шалгалт туул?ан юм. 1939 ондо Японы т?римхэйлэгчид Халхын голоор нэвтрэн орж ирж дайн ?д??с?н болоод ЗХУ -тай 1936 ондо байгуул?ан Харилцан туслалцах протоколын ё?оор ЗХУ тусламж ?з??лж Г. К. Жуковоор ударидуул?ан Шэбэр , ?бэр Байгал, Уралын цэргийн тойргийн дивиз??дээс б?рдсэн Монгол-З?вл?лтийн арми байгуулж ялалт хийсэн.

дэлхэйн хоёрдугаар дайны дараа 1945 ондо боло?он Ялтын бага хурлын ?р д?нд Монгол уласай тусгаар тогтонолыг ЗХУ, БНХАУ-ууд албан ёсоор х?леэн з?бш??рч Монгол уласай тусгаар тогтони?он олон уласай хэмжээнд б?рэн баталгаажжээ.

Эв хамт дэглэмт [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Гол ?г??лэл: Б?гэдэ Найрамдаха Монгол Арад Улас

Монгол улас хэдийгээр б?рэн тусгаар тогтоносон болобошье 1921 оной хубисхалаас хойшо 68 жилийн турш ЗХУ -ын н?л??нд, улас т?р, эдэй засагай хубид З?вл?лтийн загварыг баримтлан х?гжиж ирсэн юм. Гэвч т??хийн энэ ?едэ Монголд соёл, шинжлэх ухаан, техник технологийн томохон ??рчл?лтийг хийсэн юм. 1924 ондо Монголой с??лчийн хаан 8-р Богд Жавзандамба хутагт на?а бара?ан болоод м?н ондо Богдын д?р тодруулахыг хоригложээ. 1924 он 11-р ?арын 26-ны ?д?р анхдугаар ?ндэ?эн хуулиа баталж Б?гд найрамдах уласай зарлан тунхаглажээ. Ингэснээр хаант уласай хэлбэрээс татгалзсан юм. Т??нчлэн 1940, 1960 ондо ?ндэ?эн хуулийг дахин шинэчлэн баталж байжээ. Энэ нь улас орны тухайн ?еийн х?гжил, улас т?рын х?рээнд дэвш??лсэн зорилтоос хамаарч байжээ. Социализмийн ?едэ Соёлын довтолгоо, Нэгэдэлжэхэ х?д?лг??н, Атрын аян зэргэ томохон х?д?лг??н, аян улас орон даяар ?рг?ж байба. Энэ нь манай орныг х?н зоной соёл, амьдрах хэв маяг, эдэй засагай б?тэц, тогтолцооной хубид эрс ??рчл?лтийг авч ирсэн юм.

Арадчил?ан дэглэмт [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

1989 ? 1990 ондо ЗХУ болон дорнод Европын орнуудад ?рн?с?н арадчиллын т?л??х тэмцэл Монгол уласта ч н?л??лж 1989 оной 12 ?арын 10-нд Арадчиллын т?л??х анханай цуглаан боложо Монголой Арадчил?ан Холбоо байгуулагда?анаа зарлажээ. ??ний дараа шил шилээ даран олон жагсаал, цуглаан зохиогдох боложо олон ч х?д?лг??н холбоод байгуулагджээ.

1990 оной 3 ?арын 7-нд МоАХ -ны зарим гиш??д Монголд анх удаа улас т?рын ?лсг?л?н зарлан, тухайн ?едэ т?рын эрх барьж бай?ан МАХН -ын т?б хорооной Улас т?рын товчоог огцрохыг шаарадсан байна. Тэдний шаарадлагыг эрх баригчид х?леэн авч 3 ?арын 9-ний орой Улас т?рын товчоо б?рэн б?рэлдэх??нээрээ огцорч, Монгол уласта олон намын оролцоо б?хий ч?л??т сонгууль явуулах боложоээ.

анханай ч?л??т арчил?ан сонгуулиар байгуулагда?ан Арадай Ехэ Хурал 76 хоног хуралдаж 1992 оной 1 ?арын 12-нд х?ний эрх, эрх ч?л??, хувийн ?мч эзэмшэхэ эрхийг баталгаажуул?ан шинэ ?ндэ?эн хуулийг баталснаар Монгол улас арадчиллын замыг эрьелт буцалтг?й сонгосон юм.

т?рын байгуулалт [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Монголой улас т?рын системийг парламентын засаглалтай арадчилал гэжэ тодорхойлох болоод энэ нь Монгол уласай ?ндэ?эн хууляар захирагддаг. ?ндэ?эн хуули нь ч?л??тэй ?зэл бодлоо илэрхийлэх, х?ний эрх, ч?л??тэй шашинаа ш?тэх зэргэ эрхийг Монгол иргэдэд олгодог. Монголой мэдээллийн ?албари бол телевизийн сувгууд ба компаниудын эзэмшилтэй сонин хэвлэлтэй. Монголой олон улас т?рын намуудаас хоёр нь чухал ??рэгтэй. 2004 оной 7 ?арын 27 х?рэтэр хуучнаар коммунист Монгол Арадай хубисхалт Нам нь зонхилох нам байжээ. эгээн чухал с?р?г х?чин нь 1996 оноос 2000 он х?рэтэр т?рын эрхийг барьсан Арадчил?ан Нам юм.

1992 ондо шинэ ?ндсэн хуулийг баталснаар, Уласай Ехэ Хуралай сонгуулийг арадчил?ан зарчмаар явуулж эхэлжээ.

1992 оной сонгуульд МАХН ялалт байгуулж, УИХ-д 70 суудлыг авчээ. 1996 ондо Монголой Арадчил?ан Холбоо , арадчил?ан намуудын эвсэл тус уласай эдэй засаг ба улас т?рд шинэчлэлт, ??рчл?лтийг г?йцэтгэх шинэ х?т?лб?р боловсруулж оролцсоной д?нд сонгуульд онцгой ялалт байгуул?ан. Энэ санал хураалтаар Уласай Ехэ Хуралай 76 суудлын 50-ийг нь Арадчил?ан Холбоо эвсэл, 25 суудлыг МАХН авсан байна. 2000 оной сонгуулиар МАХН 72 бусад ( АН , машаСН , МИЗН ) 4 суудал авсан юм. Харин 2004 оной сонгуулиар МАХН 38, Эх Орон-Арадчилал эвсэл 34, МБНН 1, бие даагчид 3 суудал авсан байна. 2008 оной парламентийн сонгуульд МАХН ялалт байгуулж арад т?мэн булхайтай гэжэ ?зэж, бослого гаргаж, энэ нь с??лдээ ?ймээн самуун боложо хувирсан. Улас орондо ??ссэн н?хц?л байдалын уламаас МАХН ба АН эвсэхээр шийдвэрлэж хамтарсан Засагай газар байгуулжээ. 2010 оной 10 сарад МАХН нь нэрээ сольж МАН (Монгол Арадай Нам) боло?он болоод МУ-ын 3 дахь ер?нхийл?гч асан Н.Энхбаяр шинээр нам байгуулан тэрэнэйгээ МАХН гэжэ нэрлэжээ.

Ер?нхийл?гч [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

?ндэ?эн Хуулид зааснаар Ер?нхийл?гч нь Монгол Уласай т?рын тэрг??н болоод арад т?мний эв нэгдлийн илэрхийлэгч болно. Уласай Ехэ Хуралай сонгуулиас гадна тус уласай Ер?нхийл?гчийг 4 жил тутамд шууд сонгодог.

Ер?нхийл?гч нь Ехэ хурлын шийдвэр??дийн хэрэгжилтэд хориг тавьж чадна. Энэ шийдвэрийг уласай ехэ хурал 2/3-с дээш хувийн саналаар эсэрг??цвэл ер?нхийл?гчийн хориг м?н х?чинг?й болдог. Монгол уласай ?ндэ?эн Хуули Ер?нхийл?гч болоход 3 шаарадлага тавьдаг. ??нд:

• Монголой иргэн ба Монголд т?рс?н байх
• Доод тал нь 45 настай байх
• Ер?нхийл?гч болохоос ?мн? Монголд таван жил амьдарсан байх ёстой

Одоогийн Ер?нхийл?гч бол Цахиагийн Элбэгдорж юм.

Уласай Ехэ Хурал [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Уласай Ехэ Хурал нь 76 суудалтай ба УИХ-ын дарга ударидана. Одоо м?рд?гд?ж буй сонгуулийн хууляар 21 аймаг ба нийслэлийн 9 д??ргэ нь тус б?рдээ олон мандаттай томсгосон тойргууд болно. УИХ-ын даргыг УИХ-ын гиш??д дундаасаа сонгодог. Одоогийн УИХ-ын дарга бол Дамдингийн Дэмбэрэл юм

Монгол Уласай Ер?нхий Сайд [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Монгол Уласай Ер?нхий Сайд

Ер?нхий сайд нь парламентад эгээн олон суудал б?хий нам эвслээс Ер?нхийл?гчтэй з?вшилц?н санал болгосны ё?оор Уласай Ехэ Хурлаас томилогддог. Одоогийн ер?нхий сайд бол С?хбаатарын Батболд юм.

Засагай газар [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Монгол Уласай Засагай Газар

Засагай газар нь 11 яам, 15 сайдаас (ер?нхий сайдыг оролцуулаад) б?рдэнэ.

Хотонууд [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

List of Mongolian cities

Rank	Нэрэ	Монгол хэлэн	Х?н зон (1979 est. [5] [6] [7] )	Х?н зон (1989 est. [5] [8] )	Х?н зон (2000 census [5] [9] )	Х?н зон (est. 2008 [5] )	Change since 1979	Growth Percentage	Administrative Unit
1.	Улаан Баатар *	Улаанбаатар ?????????????	396,300	540,600	711,900	1,008,738	612,438	+5.2 %	Ulaanbaatar
2.	Эрдэнитэ хото	Эрдэнэт ????????	29,100	-	68,310	86,866	57,766	+6.6 %	Orkhon
3.	Дархан хото	Дархан ??????	49,100	-	65,791	74,300	25,200	+1.7 %	Darkhan-Uul
4.	Шойбалсан хото	Чойбалсан ??????????	28,500	37,300	40,123	38,150	9,650	+1.1 %	Dornod
5.	М?рэн хото	М?р?н ?????	16,500	21,300	28,903	36,082	19,582	+4.0 %	Khovsgol
6.	Налайх	Налайх	?	-	23,600	29,115	5,515	+3.0 %	Ulan Bator
7.	Хобдо хото	Ховд ?????	17,500	24,100	25,765	28,601	11,101	+2.1 %	Khovd
8.	?лгы хото	?лгий ??????	18,700	27,200	25,791	27,855	9,155	+1.6 %	Bayan-Olgii
9.	Баян Хонгор	Баянхонгор ?????????????	16,300	21,200	22,066	26,252	9,952	+2.0 %	Bayankhongor
10.	Бага Нуур	Багануур ?????????	?	-	21,100	25,877	4,777	+1.8 %	Ulan Bator
11.	Арбай Хээр	Арвайхээр ???????????	12,300	16,900	19,058	25,622	13,322	+3.6 %	Ovorkhangai
12.	Улаан Гом	Улаангом ??????????	17,900	22,900	25,993	21,406	3,506	+0.67 %	Uvs
13.	С?хэбаатар хото	С?хбаатар ???????????	14,300	19,600	22,374	19,626	5,326	+1.2 %	Selenge
14.	Сайшанда	Сайншанд ??????????	11,100	10,300	18,290	25,210	14,110	+4.2 %	Dornogovi
15.	Даланзадгад	Даланзадгад ????????????	10,000	14,300	14,050	16,856	6,856	+2.3 %	Omnogovi
16.	Сэсэрлиг хото	Цэцэрлэг ????????	14,700	20,300	18,519	16,300	1,600	+0.37 %	Arkhangai
17.	Уляа?атай	Улиастай ???????????	15,400	20,300	18,154	16,240	840	+0.17 %	Zavkhan
18.	Алтай хото	Алтай ?????	13,700	18,800	15,741	15,800	2,100	+0.5 %	Govi-Altai
19.	З??н Хараа	З??нхараа	11,400	?	15,000 (2004)	?	3,600	+1.1 %	Selenge
20.	?ндэр Хаан	?нд?рхаан ????????	11,100	14,400	18,003	14,800	3,700	+1.1 %	Khentii
21.	Зуунмодо	Зуунмод ?????????	9,800	15,800	14,837	14,568	4,768	+1.6 %	Tov
22.	Баруун Ута	Баруун-Урт ??????? ????	11,600	16,100	15,133	12,994	1,394	+0.4 %	Sukhbaatar
23.	Замай ??дэн	Замын-??д ?????? ?????	?	-	5,486	11,527	6,041	+13.8 %	Dornogovi
24.	Булган хото	Булган ???????	11,300	12,800	12,681	11,198	?102	-0.03 %	Bulgan
25.	Мандал Гоби	Мандалговь ??????????	10,200	16,100	14,517	10,299	99	+0.03 %	Dundgovi
26.	Хара Хорин	Хархорин ???? ?????	?	-	8,977 (2003)	?	-	n/a%	Ovorkhangai
27.	Боро ?ндэр	Бор-?нд?р ????-?????	?	-	6,406 (2001)	8,902	2,496	+3.5 %	Khentii
28.	Шойр	Чойр ?????	4,500	-	8,983	7,998	3,498	+2.6 %	Govisumber
29.	Шарын Гол	Шарынгол ????????? ????	?	?	8,902	7,798	?1,104	-2.8 %	Darkhan-Uul
	Mongolia	Монгол улас	1,538,980	1,987,274	2,365,269	2,635,000	1,096,600	+2.38 %	Darkhan-Uul

^*  ? city proper, Nalaikh , Baganuur , Bagakhangai not included in this figure, they are separated in the table.

Монголой т?мэр зам [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Монголой т?мэр зам
Монголой т?мэр зам, Гоби
Протяжённость путей:	2215 км
Легенда км Станции                                                                 5650 Улаан ?дэ ?ээ ТрансСибириин магистрал зам ?дэ саана Саянтуй Сэлэнгэ Ганзурино Убукун Сульфат 5769 Загустай Галуута нуур Селендума 5852 Зэдэ Хужир 5895 Ошиг Ород -Монгол хилэ 5925 С?хэбаатар 6023 Дархан З??нхараа 6304 Улаан Батаар Манит Чойр Хара Айраг 6778 Сайншанд 7013 Замын ??д Монгол- Хитад хилэ 7023 Эренхот Sonid Youqi Qahar Youyi Houqi 7356 Цзинин ?аа Хитадай т?мэр зам

Гадаад харилцаа [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Монгол нь АНУ , ОХУ , БНХАУ , Хойд ба ?мн?д Солонгос , Япон зэргэ олон орнуудтай найрсаг гадаад харилцаатай болоод Засагай газар гадаад худалдаа, х?р?нг? оруулалтыг ихэд дэмждэг.

Монгол улас Алматы , Анкара , Бангкок , Берлин , Бээжин , Брюссель , Будапешт , Кайр , Варшав , Вашингтон , Венэ , Вьентьян , ?авана , Дели , Лондон , Москва , Оттава , Парис , Прага , Пхеньян , С??л , Софи , Токио , Ханой , Сингапурт элчин сайдын яамантай болоод Эрх?? , Улаан-?дэ , Х?хэ Хото , Эрээн -д албан ёсны консулын газартай юм. Нью-Йорк ба Женев хотуудад Н?Б -ын дэргэдэх т?л??л?гчид суудаг.

2005 оной арваннэгд?гээр ?арын 21-нд Жорж Буш Монголд айлчил?ан АНУ -ай анханай ер?нхийл?гч боло?он ^[10] . 2004 ондо Европын аюулг?й байдал, хамтын ажиллагааны байгууллагыг Болгар улас толгойлж байх ?едэ Монгол тус байгууллагын Азийн нэгэн хамтран ажиллагч боло?он.

Зэвсэгт х?чин [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Монгол Уласай Зэвсэгт х?чин

Монгол улас нь Н?Б-ын энхийг дэмжехэ ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог. ??ний х?рээнд Монголой цэргийн баг Сьерра-Леонед Н?Б -ийн тусгай ш??хийг хамгаалах ??рэг г?йцэтгэжэ бай?ан. 2005-аас 2006 онуудад Бельги ба Люксембургийн цэрг??дтэй хамт Косово руу цэргийн баг илгээжээ. м?н Африкийн Чад улас уруу зэвсэгт х?чний 800 гаруй албан хаагч б?хий бие б?рэлдэх??нтэй багийг илгээхээр зэхэж байна. Монгол улас 2003 ондо Иракын эрх ч?л?? ажиллагааг дэмжиж Ирак руу, Талибан дэглэмийн эсэрг?? ажиллагааг дэмжиж Афганистан руу цэргийн багуудаа илгээсэн.

Монгол Улас нь ц?мийн зэвсгээс ангид б?с нютаг гэжэ Н?Б -ээр батлагдсан.

Газарз?й, уур амьсгал [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

1,564,116 км² ^[11] газар нютагтайгаар Монгол улас нь Иран уласай дараа дэлхийд 19-д орно. 20-д бичигдэх Перу орноос хамааг?й томо юм.

Монгол улас нь ?мн?д хэсэгтээ Говь ц?л, хойд ба баруун талаараа х?йтэн ба уулархаг газартай. Монголой нэлээд хэсгийг харьцангуй тэгш тал газар эзэлдэг. Монголой эгээн ?нд?р цэг нь Алтай таван богдын Х?йтэн уул болоод д.т.д. 4,374 м-т оршдог. ОХУ -ын Тува уласта хэсэг нь оршехэ Увс нуурын хотгор нь байгалийн дэлхэйн ?в газар юм.

Монгол улас нь эрс тэс уур амьсгалтай. Уласай ихэнх газарт зун халуун болоод ?в?л маша х?йтэн. 1 ?арын дунджууд ?30 °C-д ^[12] х?рдэг. Хааяа уур амьсгалын ??рчл?лт болох зудад нэрвэгддэг. Улаанбаатар хот нь дундаж температураараа дэлхийд эгээн х?йтэн нийслэлд тооцогддог жилийн дундаж хэм нь -хэмтэй байдаг дэлхэйн цор ганц нийслэл юм. Манай орны нийслэлийн дараа Канадын Оттава хот х?йтнээрээ орно.

?нд?р газарт оршдог, х?йтэн ба салхи ихтэй орон. ?в?л нь удаан ?ргэлжилж маша х?йтэн болоод зун нь богонихон ба энэ л ?едэ ихэнх хур тунадас нь унадаг. Уласта дунджаар 257 нартай ?д?р тохиодог ба голдуу ?нд?р даралттай орчны дунд оршдог. Хур тунадас нь хойд талаараа эгээн ехэ (жилд дунджаар 20-35 см)зарим хур тунадас ихтэй жилдээ 600 мм г?, али 60 см х?рэтэр, ?мн?д хэсэгтээ эгээн бага (жилд дунджаар 10-20 см). эгээн ?мн?д хэсэгт Говь ц?л оршехэ болоод энэ газарт жилд ямар ч хур тунадас унахг?й тохиолдол элбэг.

Говь бол ердийн ц?л биш, харин хээр ц?л юм. Энд тарвага амьдрах хэмжээний ургамал байхг?й ч тэмээ бол амьдрах боломжтой. Говийн бэлшээринь маша хэврэг болоод талхлалтын улмаас амархан устдаг. ??нээс боложо жинхэнэ ц?лийн хэмжээ ихсэх аюултай болох ба энэ нь чулуулаг болоод, тэмээ ч амидаржа чадахг?й газар байдаг.

Байгаль орчин [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Байгалийн б?с, б?сл??р [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Монгол уласай хойд талаас урагш явахад ойт хээр, хээр, говь, ц?лийн гэсэн ?рг?ргийн 4 б?с, ?нд?р уулс, ялангуяа ойт хээрийн б?сийн уулас авирахад тайгын ба тагийн б?сл??р ажиглагддаг. Монголой байгалийн б?с, б?сл??р, гадаргын байдлыг харгалзан Хангай, Хэнтийн, Алтайн уулархаг, Дорнодын талархаг, Говийн гэжэ д?рв?н ехэ мужид хуваадаг.

Газрын х?рс [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Монголд х?рэн, хар х?рэн, цайвар х?рэн, хар шороон, нугын х?рэн, говийн бор, ц?лийн бор саарал, нуга намгийн болон мараалаг, давсархаг зэргэ олон т?рлийн х?рс байдаг. ??ний дотор ?ржил шимт х?рэн х?рс тавь орчим хувийг эзэлдэг. Газар таряалан эрхэлж болох газар нь газар нутгийн 0,76%-г эзэлдэг. Усжуулалттай газар 840 км² байна.

Ус агаар [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Монгол уласта 67000 км урттай 3811 гол горхи, 500 м³ эзлэх??нтэй 3500 гаруй нуур 7000 орчим булаг шанд, 540 м² талбай б?хий 190 гаруй м?с?н гол 250 гаруй Рашаантай болоод газрын доорх усны 139 орд газар байна. Улаанбаатар хот бол хот дотроо рашаантай байдаг дэлхэйн 2-хон нийслэлийн нэг юм. Монгол уласай эгээн томо м?с?н гол бол Алтай Таван богд дахь Потанни м?с?н гол болоод 20 км орчим урттай юм. /Гэхдээ дэлхэйн цаг уурын ??рчл?лт??с шалтгаалан ??нээс богонихон боло?он байна лээ гэсэн мэдээг харамсалтайгаар дуулгаж байгааг ?рш??н ??/

Монгол уласай гол м?рнийг хойд м?с?н далайн, номгон далайн болон т?б азийн гадагшаа урсгалг?й ?аба газрын гэжэ гурав хуваана. Орхон бол Монголой эгээн урт гол юм (Урт нь 1124 км, усаа цуглуулах талбай 133000 км²). Харин БНХАУ-д урсдаг уртыг нь оруулж тооцвол Хэрлэн гол Монголой эгээн урт гол /1200 км/ юм. ??нээс 1090 орчим км нь Монголой нудхаар урсдаг. эгээн ус ихтэй гол нь Сэлэнгэ м?рэн юм. Жилийн дундаж урсац нь 300 мкуб/сек байдаг. эгээн томо нуур нь Увс нуур (3350 км²), эгээн г?нзгий нуур нь Х?всг?л нуур (262.4 м) х?всг?л нуурын тухайд т?ний г?нийг 268 метр, 261 метр гэсэн з?р??тэй хэмжээ тааралддагыг дурьдах хэрэгтэй байх.

Ургамал, амьтан [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Монгол уласта нэг ба олон наст, модлог, бутлаг, хагас бутлаг зэргэ 4000-аад з?йлийн ургамал, ногоо ургадаг болоод 7 баг, 24 овог, 70 гаруй т?р?лд хамаарагдах 140 гаруй з?йлийн х?хт?н , 390-ээд з?йлийн жиг??ртэн оршоно. тэрэнэй дотор тахь , хавтгай , мазаалай зэргэ амьтан , монгол алтан хундага , тарваган шийр , дорогостойн вансэмбэр?? зэргэ дэлхийд ??р аль ч газарт байхг?й ургамал бии.

Засаг захиргааны хуваарь [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Монгол Уласай аймагууд , Монгол Уласай сумд Монгол уласай нютаг дэвсгэр засаг захиргааны хорин нэгэн аймаг , нэг нийслэл хотод хуваагдана. Аймаг нь сум, сум нь багт хуваагддаг ба Нийслэл хот нь дотроо д??ргэ, д??ргэ нь хороондо тус тус хуваагдана.

Улаанбаатар Архангай Баян-?лгий Баянхонгор Булган Говь-Алтай Говьс?мбэр Дархан-Уул Дорноговь Дорнод Дундговь Завхан

Орхон ?бэрхангай ?мн?говь С?хбаатар Сэлэнгэ Т?в Увс Ховд Х?всг?л Хэнтий

эдэй засаг [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Монголой эдэй засаг нь х?д?? ажахы ба уул уурхайд тулгуурладаг . Монголд ашагт малтамал элбэг байдаг болоод ?йлдвэрлэлд зэс , н??р?эн , молибден , сагаантугалга , вольфрам , алтны олборлолт ихэд ач холбогдолтой.

Одоогийн байдлаар Улаанбаатар хотод т?вл?рч 30,000 гаруй хувийн бизнес ?йл ажиллагаа эрхэлдэг. Харин хотоос гадуурх х?н ам нь мал ажахыг ( хонины , ямааны , ?хрийн , морины , тэмээний ажахы ) голчлон эрхэлдэг. Газар таряаланд голдуу улаан буудай , арвай , х?нэ?энэй ногоо , улаан лооль , тарвас , чацаргана , малын тэжээл ургамал таряалдаг. 2006 ондо 1 х?нд оногдох ДНБ нь $2,100 байба ^[13] . ДНБ нь 2002 оноос хойшо тогтвортой ?с?ж (2006 оной албан ёсны тооцоогоор жилд 7,5%-р) байгаа ч гэсэн томо хэмжээний импорт, экспортын тэнцвэрг?й байдлыг н?х?ж амжааг?й л байна. ОХУ-д ?г?х $11 тэрбум долларын ?рийг 2004 ондо $250 сая доллараар Монголой засагай газар хэлэлцээрээр т?лжээ.

Монголой эдэй засаг хэдийгээр ?с?ж байгаа ч гэсэн 2006 оной байдлаар х?н зоной ядуурлын хэмжээ нь 32,2 % ^[14] , ажилг?йдэл ба инфляцийн т?вшин нь тус тус 3,3 % ба 9,5 % байна. Монголой эгээн гол худалдааны т?нш бол Хитад орон байна. 2006 оной байдлаар Монголой нийт экспортын 68,4 % нь Хитад руу явсан ба Монголой нийт импортын б?тээгдэх??ний 29,8 % нь Хитадынх байлаа. ^[15]

1991 ондо Улаанбаатар хотод байгуулагда?ан Монголой х?р?нгийн бирж нь нийт хубицааны хэмжээгээрээ дэлхийд эгээн жижигт тооцогддог байна. ^{[16] [17]}

Аж ?йлдвэр [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

ДНБ-ий 21,4%-г аж ?йлдвэр хангадаг ба х?д?? ажахын ?албаритай тэнц??хэн байна (20.4 %). Аж ?йлдвэрлэлд барилгын материал , уул уурхай ( н??р?эн , зэс , молибден , хайлуур жонш , сагаан тугалга , вольфрам , алт ), газрын тос , х?нс ба ундааны б?тээгдэх??н, малын гаралтай б?тээгдэх??н боловсруулалт, ноолуур , байгалийн нэхмэл ?йлдвэрлэл зэргэ орно. Аж ?йлдвэрлэлийн ?с?лт нь 2002 ондо жилд 4,1 % байба. Уул уурхайн ?албари нь Монголой эгээн гол чухал аж ?йлдвэрлэлийн ?албариуудын нэг боложо х?гжс??р байна. Энэ нь Хитад, Орос, Канадын уул уурхайн компаниуд Монголд ?йл ажиллагаагаа эрхлэх боло?онтойгоор харагдаж байна. Дотоодын хоол х?нэ?энэй ?йлдвэрлэл гадаадын х?р?нг? оруулалтын тусламжтайгаар хурдацтайгаар ?с?ж байна.

Шинжлэх ухаан, технологи [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

1990-ээд оноос арадчилал х?гжсн??р Монгол улас нь технологийн ?албариаа х?гж??лж эхэлжээ. ??ний ?р д?нд нилээд олон тооной технологийн компаниуд ??сгэгджээ. м?н ?мн?д Солонгос , Хитад зэргэ ойр орчмын орнуудын технологийн компаниуд Монголд ?албариаа нээж эхлэж байна. Мэдээсэл харилцааны ба интернетийн ?йлчилгээ олгогч компаниуд ихэссэнээр интернет ба утасны ?албариыг ?рс?лд??нтэй болгожээ. ??нээс эгээн ?рс?лд??нтэй нь ??рэн телефон утасны ?албари болоод одоо Монголой ихэнх нутгийг хамарч байна. Электроник ба механик аж ?йлдвэрлэлтэй харьцуулахад программ хангамж нь Монголд ?йл ажиллагаагаа эрхэлдэг Монголой ба гадаадын компаниудад т?лх?? х?гжиж байна. ыыы

Х?н зон [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

2007 оной 7 ?арын байдлаарх Монгол уласын нийт х?н амыг АНУ -ай х?н ам тооллогын товчоо 2,951,786 ^[18] гэжэ ?зэж байгаа болоод энэ нь дэлхийд 138-д тооцогддог. Харин Н?Б нь х?н амыг 2,629,000 ^[19] гэжэ тооцож байгаа ( АНУ -ай х?н ам тооллогын товчооной тооцооноос 11%-р бага). Монголой ?ндэсний Статистикийн Хороо х?н амыг 2,612,900 гэжэ тооцно.

Хоёр х?рш орон болох Хитад ба ОХУ -ын х?н зонтой харьцуулахад маша ?ч??хэн юм. Монголой х?н зоной ихэнх хувийг Монголшууд эзлэх болобошье Казах , Тува угсаатнууд ц??нх тоотой бии. 2000 оной тооллогоор Монголой х?н зоной ?с?лтийг жилд 1,2 % гэжэ тооцож байна ^[20] . Нийт х?н зоной 59 % нь 30-аас доош насны, ??нээс 27 % нь 14-??с доош насныхан байна. Энэ харьцангуй залуу ба хурдацтай ?с?ж байгаа х?н ам нь бусад х?гжиж байгаа орнуудтай адли эдэй засагт нь х?ндрэл учруулах боложоээ.

х?н зоной 40 % нь Т?вдийн Буддын шашины урсгал болох Шарын шашинг ш?тдэг, 30 % нь шашинг?й, 20 % нь Б??гийн шашинтай, 6 % Христэд итгэгч , 4 % нь исламын шашинтан .

Нягтшил багатай Монгол уласай х?н зоной нилээд хуби нь с??лийн ?е??? хотод амьдрах боложоээ. Тал хуби нь Улаанбаатар ба аймгийн т?в??дэд амидаржа байна. ?рх??д ?в?л тосгонуудад, зун нь гэрт амьдрах хагас н??дэлчин байдал нь х?д?? давамгайлж байна, гэхдээ б?тэн жилийн турш нэг газартаа байх газар таряалан эрхэлдэг ?рх??д ихэсч байгаа. х?н зоной 40 % орчим нь н??дэлчин , эсвэл хагас н??дэлчин амьдралтай.

х?н зоной 85 % нь Монгол ?ндэ?этэн болоод ??н дотроос Халх ястан давамгайлна. Эдгээр ястнууд нь голдуу хэлний онцлогоороо л ялгагддаг. Монгол угсаатнуудын 90%-г Халх эзэлдэг. ?лдэх 10%-г Буриад , хойд хэсэгт Д?рв?д , з??н талд Дарьганга зэргэ эзэлдэг. Т?рэг угсаатнууд ( Хасаг , Тува , Чантуу ) Монголой х?н зоной 7%-г эзлэх болоод ?лдэх х?н амд Тунгус ?ндэстн??д, Хитадууд, Оросууд багтана. 1991 ондо ЗХУ бутарч Монголд ?з??лж бай?ан тусламж дууссанаар ихэнх Оросууд Монголоос гарчээ.

Хэлэн [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Монгол уласын албан ёсны хэл нь Алтай язгуурын Монгол хэлний б?лгийн Монгол хэл болоод бичгийн систем нь Халх аялгуунд тохируул?ан кирилл сагаан толгой юм. м?н уламжлалт сагаан толгой болох монгол бичгийг хэрэглэж буй. Нийт х?н зоной 90 % нь энэ хэлээр ярьдаг ба улас даяар олон аялгуутай. ??нд: Буриад, Ойрад зэргэ ордог. Баруун аймагуудад Казах ба Тува хэлн??д м?н яригддаг. Англи хэл нь Монголд эгээн ехэ яригддаг гадаад хэл, ??ний дараа Орос хэл орно. Энэ нь социализмын ?едэ монголчууд Оростой харилцаа холбоо маша ехэ бай?антай холбоотой ба харин 1990-ээд оноос хойшо англи хэл нь эгээн ехэ яригддаг гадаад хэл боложо байна. Албан ёсоор 18835, хараар 11081 монгол иргэн ?мн?д Солонгост ажиллаж байгаа (2010 оной 9 ?арын 30-ны байдлаар) тул солонгос хэл ^[21] нь бас газар авч байна. Урд х?ршийн хэл болох хитад хэлийг х?н??д с??лийн ?едэ сонирхох боложо, залуучуудын дунд япон хэл ч бас т?г??мэл боложо байна.

Шашин [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

т?б Азийн н??дэлшэдэй адли б??гийн шашин, м?нх тэнгэрийн ш?тлэгийн т?рлн??д одоогийн Монгол уласай нютагт т?г??мэл байжээ. Эдгээрийг аажмаар Т?вдийн Буддизм эзэмдсэн ч гэсэн б??гийн м?рг?л зэргэ нь Монголой шашны соёлд ??рийн ул м?р?? ?лдээжээ. Одоо ч гэсэн ?йлдэгддэг б?? м?рг?лийн уламжлалуудын нэг бол овоо тахехэ ёслол юм.

20-р зуунай ?еэр коммунист засагай газар нь шашны уламжлалт ёслол, ?йл??дийг зогсоож байжээ. Ехэ Хэлмэгд??лэлтийн ?еэр Хорлоогийн Чойбалсангийн ударидлага доор Монголой ихэнх с?м хийд??д ба лам нарыг хэдэн мянгаар нь хороож байжээ.

1991 ондо коммунист засаглал унаснаар шашны эрх ч?л??тэй боложо, коммунизмын ?мн? гол шашин бай?ан Т?вдийн Буддизм дахин сэргэжэ эгээн т?г??мэл шашин боложоээ. Христосын шашин , Исламын шашин ч гэсэн дэлгэрч эхэлжээ. 21-р зуунд зарим судлаач, т?рын з?тгэлтэн нар м?нх тэнгэрийн ш?тлэгийг сэргэх асуудлыг х?чтэй тавехэ боложоээ. 2006 ондо м?нх тэнгэр судлалын олон уласай хурлыг Улаанбаатарт зохион байгуул?ан юм.

Боловсрол [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Социализмын ?едэ боловсролын ?албари нь эгээн амжилттай х?гжжээ. Бичиг ?сэг ?л мэдэх ябадал нь н??дэлчин ?рх??дийн х??хд??дэд зориулагдсан дотуур байртай сургуулиудын тусламжтайгаар бараг б?тнээрээ арилгагджээ.

1911 оной ?ндэ?эний эрх ч?л??ний хубисхалын дараа хойч залуу ?еээ дэлхэйн олон улас т?мний адли эрдэм боловсролд сургах талаар шинэ дэвшилтэт ?зэл санаа сэргэсэн юм. Улмаар 1921 оной арадай хубисхалын ялалтын ?р д?нд анханай бага сургууль (одоогийн 3 дугаар сургууль ) байгуулагда?ан бол 1923 оной 2 ?арын 16-ны ?д?р шинэ Монгол уласай анханай дунд сургууль болох 1 д?гээр сургууль ??сэн байгуулагджээ. Энэ сургуульд Монгол хэл бичиг , Орос , Англи , франц , Герман , Хитад хэлн ??д болон Тооной ухаан , Бодисын з?й , Хувилахуй ухаан , Одон орныг судлахуйн ухаан , дэлхэйн байдал , Т??х , Биеийн х?гжил , Дуу х?гжим , удха зохиол , зэргэ шинжлэх ухаанай хичээл??дийг тодорхой хуваарь, сонголттойгоор заадаг байжээ. 1 д?гээр дунд сургуулийн анханай т?гс?гчид болох 57 х?вг??д охид 1926 ондо Франц , Герман , Орос уласта боловсрол эзэмшихээр 30 х??хэд явсанаас 6 х??хэд нь эмэгтэй бай?ан. Тэд бол шинэ Монголой анханай ?нд?р боловсролтой сэхээтн??д боло?он т??хтэй. 1929 он х?рэтэр ганцхан 1 д?гээр дунд сургууль бай?ан болоод тэрэн?ээ хойшо хот, х?д??д олон дунд сургуулиуд байгуулагда?ан. 1 д?гээр сургууль 1938 ондо анханай б?рэн дунд сургууль г?, али 10 жилийн сургууль боложо ?рг?жс?н юм.

1990-ээд оноос дотуур байртай сургуулиудад хийх х?р?нг? оруулалт багассанаар бичиг ?сэг ?л мэдэх ябадал арай ихэсчээ.

Бага дунд боловсрол нь нийтдээ анх арван жил ?ргэлжилж бай?ан болобошье 2008 оноос 12 жил боло?он ^[22] .

Монголой ?ндэсний ехэ сургуулиуд нь б?гд Монгол Уласай Ехэ Сургууль ба Монгол Уласай Шинжлэх Ухаан, Технологийн Ехэ Сургуулиудаас ??ссэн байна. Монгол х??хд??д олон уласай чанартай математик физик зэргэ олон уралдаан тэмцээн олимпиадад эхний 3 байр эзэлж дэлхийд эх орныхоо нэрийг мандуулж яваа

Эр??л мэндэ [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Эр??л мэнд, асрамжийн байдал Монголд хурдацтай х?гжиж байгаа ^[23] ба ??ний ?р д?нд дундаж наслалт дээшилж байгаа.

АНУ-ай Тагнуулын т?б газрын дэлхэйн мэдээллийн ном (CIA World Factbook)-ынхаар т?р?лтийн хуби хэмжээ (нэг эмэгтэйд ногдох т?р?лтийн тоо) нь 2.25 ^[18] -1.87 ^[20] , х?н зоной дундаж наслалт 67 ^[18] -68 ^[20] , Амьд т?рс?н 1000 х??хдэд ногдох нялхсын эндэгдэл 1,9 % ^[24] -4 % ^[25] ; таван наснаас доошехэ х??хдийн нас баралт 4,3 % ^[26] байна.

2002 оной байдлаар нийт 33273 эр??л мэндийн ажилтантай, ??нээс 6823 нь эмч, 788 нь эм з?йч, 7802 нь сувилагч, 14091 нь дунд т?вшний ажилчид байна. Одоогийн байдлаар 10.000 х?н тутамд 27.7 эмч, 75.7 эмнэлэгийн ор тус тус ноогдож байна.

Соёл [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Баяр ёслол [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Наадам жил б?рийн 7 ?арын 11-нд болдог. Уг баяраар т??хэн монгол спортууд болох хурдан морь уралдуулах, сур харвах, б?х барилдах зэргэ эрийн гурван наадмыг зохион байгуулдаг. м?н жил б?рийн хаврын эхэн сарад болдог Сагаан сараар монголчууд ах д?? т?р?л т?р?гсд??р?? бие биенийдээ зочилж, золгон, бэлэг солилцдог уламжлалтай.

Огноо	Баяр	Тайлбар
1 ?арын 1	Шэнэ жэлэй ?айндэр	Орон даяар амарадаг.
1 ?арын 25-аас 2 ?арын 25-ны хооронд	Сагаан сар	Билгийн тооллын Шинэ жил. Хаврын тэрг??н ?арын шинийн нэгэнд тэмдэглэдэг.
3 ?арын 8	Олон уласай эмэгтэйч??дийн эрхийг хамгаалах ?д?р	Мартын баяр.
6 ?арын 1	Х??хдийн эрхийг хамгаалах ?д?р	Эх ?рсийн баяр болон Х??хдийн баяр зэргэ олон нэршилтэй.
7 ?арын 11-13	Наадам	Б?х нийтээр амарч, уламжлалт баяр наадмаа тэмдэглэдэг.
11 ?арын 26	Улас тунхагласны ?д?р
12 ?арын 29	?ндэсний эрх ч?л??, тусгаар тогтонолын ?д?р	Манжа Чин Уласай дарлалаас гарч, тусгаар тогтонолоо сэргээсэн ?д?р.

• Энд улас даяар амарч тэмдэглэдэг баяруудыг багтаасан болно.

Барилгын ур хийц [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Улалжлалт сууц болох гэр нь Монголой барилга урлалын суурь юм. Гэр нь мод, эсгийг ашаглан ихэвчлэн 5-6 ханатай, унь, тоонондо тулж босдог, дугуй хэлбэртэй, б?мб?г?р дээвэртэй ба угсарадаг оньст б?тээцтэй, н??дэлчин амьдралд тохирсон эртнээс орон сууцаас гадна с?м, хийд, орд, ?рг?? ч болдог байба. 16-17-р зуунаас чулуу, тоосгийг ашаглаж, суурин байрлах гэр хэлбэрийн с?м, дуган баригдаж эхил?эн.

Эрдэмтэн Ч?лтэм Монголой барилгын ур хийцийг Монгол, Т?в?д, Хитад, эсвэл эдгээрийн хослол гэжэ ангил?ан байдаг. Мэдэгдэж буй анханай д?рбэлжэн ханатай хийц бол Занабазарын 1654 ондо байгуул?ан Батсагаан дуган юм. Гэр хэлбэрийн жишээ бол Улаанбаатарт байх Дашчойлин хийдэд байх гэр хэлбэрт с?м юм. Харин 1904 ондо баригдсан Чойжин ламын с?м нь Хитад хийцээр баригджээ. Гандантэгчэнлингийн Цогчин нь Хитад-Монгол хосолмол ур хийцтэй юм.

Дуу х?гжим [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Монгол нь дуу х?гжмийн уламжлал ихтэй. Х??мий , морин хуур , бусад утсан х?гжмийн зэмсэг, богони ба уртын дуу зэргэ нь б?гд эртний дуу х?гжмийн ?в??д юм. м?н Хубилай хаанай дэргэд 1800 гаруй х?ний б?рэлдэх??нтэй оркестр бай?ан тухай т??хэн сурвалж байдаг ба монголчууд Ази тивдээ эгээн анх дуурийн театртай боложоээ.

20-р зуунаас барууны сонгодог х?гжим монголд орж ирсэн болоод монголын ??рийнх нь сонгодог х?гжимтэй нийл??лсэн хувилбаруудыг х?гжмийн зохиолчид гаргаж ирж байна. Харин одоо рок , поп , транс , хип-хоп х?гжимийг залуу дуучид тоглож газар авч байна.

Кино урлаг [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Социализмын ?едэ МАХН нь киног ашаглаж ??рийн ?зэл, санаануудыг сурталчлах хэрэгсэл болгож бай?ан. анханай кинонууд нь арадай ба хубисхалын баатруудын сэдэвтэй бай?ан бол 1950-аад оноос ажилчин ангийн баатруудын сэдэвтэй боло?он байна. 1970-аад оноос баримтат кинонууд, ?д?р тутмын амьдралын тухай сэдэвтэй кинонууд гарах болов.

Арадчилал гарсны дараа кино урлаг тодорхой цаг хугасааны турш доройтсон болобошье с??лийн ?едэ сэргэжэ байна. Япон-Монголой хамтарсан ≪Чингис хаан≫ кино зэргэ гадаадын байгууллагын тусламжтайгаар кино б?тээх, м?н Доржхандын Т?рм?нх, Даваагийн Бямбас?рэн зэргэ бие даасан найруулагчид гарах боложоээ. Бямбас?рэнгийн ≪ Ингэн нулимс ≫ кино нь 2005 ондо Оскарын шагналын шилдэг гадаад баримтат киноной т?р?лд нэр дэвшиж бай?ан удаатай.

Хоол [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Монголшуудын уламжлалт хоол х?нсэнд мах , сагаан идээ зонхилдог байба. Хонь, ?хрийн махыг эгээн т?г??мэл хэрэглэдэг болоод т?р?л б?рийн с?? боловсруулж сагаан идээ хийдэг. Монголшууд эртнээс хавар, зун, намар нь с?? сагаан идээгээр зусдаг байба. 20-р зуунаас Европ х?нэ?энэй ногоо монголчуудын хоол х?нэ?энэй чухал хэсэг боло?он. С??лийн ?едэ ногоон хоолтон х?н??д ехэ бии боложо байгаа. ?ндэсний хоол нь бууз юм.

Спорт [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Эрийн гурван наадам болох морины уралдаан , сур харваа , ?ндэсний б?х нь Монгол даяар эгээн ехэ тархсан, эгээн олон ?зэгчтэй спортын т?рлн??д юм. Наадмын ?еэр шагай харвах тэмцээн??д ч гэсэн болдог.

эгээн ехэ дэлгэрсэн спорт бол эрийн гурван наадмын гол т?р?л, ?ндэсний б?х юм. Монгол б?хийг анх 7000 жилийн ?мн? ??ссэн гэжэ т??хчид ?зэдэг байна. Монгол б?х??р элдэв маргааныг цэгцлэж шийдвэрлэх ябадал нь Монголой нууц товчоонд ч гарадаг ажээ. Уласай б?хийн тэмцээн??дэд уласай ?нц?г булан б?рээс хэдэн зуун б?хч??д ирж ?рс?лдд?г.

С??лийн ?едэ ширээний теннис , жудо , сагсан б?мб?г , х?лб?мб?г зэргэ спортууд нь дэлгэрч байгаа. Ширээний теннисээр олон уласай хэмжээнд монгол тамирчид оролцох боложо байна.

Олон уласта [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Монгол б?хч??д Японы с?мо б?х?д маша амжилт гаргах боло?он. 2003 ондо Асашёорю? нь анханай Монгол ёкоз?на (с?могийн аварга) боло?он ба 2007 ондо Хак?хо хоёр дахь нь боложоээ.

Одоогоор Монгол уласай тамирчид зуны олимпоос 2 алт, 7 м?нг?, 10 х?рэл медаль х?ртээд буй.

Ж?догийн 100 кг-н жинд Найдангийн Т?вшинбаяр Бээжингийн олимпийн ?еэр Монголой анханай алтан медалийг авчирсан. ^[27]

Буудлагын т?р?лд Монгол эмэгтэйч??д амжилт ?з??лэх боло?он. Доржс?рэнгийн м?нхбаяр нь хоёр удаагийн дэлхэйн аварга, Олимпийн х?рэл медальт (одоо Германы иргэн боло?он), харин Отрядын Г?ндэгмаа болон Цогбадрахын м?нхзул нь 25 метрийн гар буудлагын т?рл??р 2007 оной 5 ?арын байдлаар тус тус дэлхийд 2, 3-т эрэмбэлэгджээ. ^[28]

Боксын т?р?лд с??лийн ?едэ ихээхэн амжилт гаргаж байгаа. Бээжингийн олимпод 4 боксчин оролцсоноос Энхбатын Бадар-Ууган алт, П?рэвдоржийн Сэрдамба м?нг?н медаль авсан. Бадар-Ууган нь м?н 2007 оной дэлхэйн аваргаар м?нг?н медаль х?ртжээ.

Байт харвааны т?р?лд Бээжингийн паралимпаас Дамбадондогийн Баатаржав алтан медаль авсан.

Х?лб?мб?г нь залуучууд, х??хд??дийн дунд т?г??мэл боло?он. 1990-ээд оноос Монголой х?лб?мб?гийн шигшээ нь дахин тоглох боло?он болобошье томо хэмжээний тэмцээнд орж чадааг?й л байна. м?н с??лийн ж?л??дэд марфон г?йлт гар б?мбаг сагсан б?мб?г урьдныхаасаа ?л?? хагжиж байгаа болоод барагМонгол х??хэд б?р гар б?мб?г сагсан б?мб?гийг маша чадварлагаар тоголож байна .2010 ондо Монголоос дэлхэйн шатрын аварга т?р?н гарсан юм Энхэх?? шатарчин нь 10 настай Номин-Эрдэнэ хэмээх охин юм

Нэмэри [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

• Монгол ?ндэ?этэн
• Ангилал: Монголшууд

З??лтэ [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

М?н ?зэхэ [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

• Mongolia , Британника нэвтэрхий толь (англи хэлээр)
• АНУ-ай ТТГ-ын дэлхэйн мэдээллийн ном Архивировал?ан 25 арбан хоёр ?ара 2018 оной. (англи хэлээр)
• Монгол уласай тухай , АНУ-ай т?рын департмент (англи хэлээр)
• Энэх?? ?г??лэлд Конгрессийн Номын сангийн уласуудын судалгаанаас материал авсан. Энэ нь АНУ-ай засагай газрын б?тээл тул нийтэд ?мчл?гдс?н.
• ≪Монголшуудын т??х≫ Плано Карпини, орчуул?ан Л. Нямаа, 2006, Интерпресс

Холбоо?он [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

• Монгол уласай т?рын байгууллагуудын цахим с?лжээ Архивировал?ан 12 зургаа ?ара 2011 оной.
• Монголой нээлттэй засаг  ? Засагай газрын албан ёсны цахим с?лжээ
• Монголой аялал жуулчлалын байгууллагуудын нэгэдэ?эн цахим с?лжээ Архивировал?ан 2 д?рбэ ?ара 2012 оной.
• Монголой уул уурхайн ?албариын талаархи олон уласай мэдээ Архивировал?ан 18 зургаа ?ара 2012 оной.
• Энэ хууда?ан Монгол гэ?эн Викимедиа сангай ангилал холбоо?отой.