| Дэлхэйн нэгэд?гээр дайн
|
|
|
|
| Байлдагша таланууд
|
 Британи
 Франци
 Ород
 Италии хаанта улас
 АНУ
бусад
|
 Германи
 Османай эзэнтэ г?рэн
 Австри-Унгар
 Болгари
бусад
|
| Ударидагшад
|
Девид Ллоид Джордж
Жорж Клемансо
II Николай
III Виктор Эммануил
Вудроу Вильсон
бусад
|
II Виль?ельм
V Мехмед
I Франц Йозеф
I Фердинанд
бусад
|
| Хохирол
|
Сэрэг??д ?хэ?эн
:
5,525,000
Сэрэг??д шархад?ан
:
12,831,500
Сэрэг??д ?урагг?й
:
4,121,00
|
Сэрэг??д ?хэ?эн
:
4,386,000
Сэрэг??д шархад?ан
:
8,388,000
Сэрэг??д ?урагг?й
:
3,629,000
|
Дэлхэйн нэгэд?гээр дайн
(ДД I) ? 1939 ондо боло?он cаг?аа хойшо Дэлхэйн дайн, г?, али Ехэ Дайн гэжэ нэрлэгдэжэ бай?аншье т??н?ээ хойшо Дэлхэйн нэгэд?гээр дайн г?, али Нэгэд?гээр дэлхэйн дайн гэжэ нэрлэгдэ?эн. Энэ дайн 1914 оной 07 ?арын 24-??? 1918 оной 11 ?арын 11 х?рэтэр Европодо т?блэр?эн томохон дайн юм.
[1]
Энэнь дэлхэйн хамагай томо х?cэн??дые Холбоонойхид (гурбал?ан Антанта
Франци
:
Entende
эрьен тойрондо т?блэр?эн) болон Т?б х?cэн (гурбал?ан нэгэдэлэй эрьен тойрондо бии боло?он) гэ?эн 2 х?cэндэ хубаа?ан юм. 70?аад сая?аа багаг?й сэрэгэй х?н, 60-аад саянь Европо энэ дайнда оролсо?он т??хэдэхи хамагай томо дайнуудай нэгэ юм. 9 сая?аа багаг?й х?н ?рэгдэ?эн болоод, энэнэй шалтагаан галта зэбсэгэй х?гжэл болон тэрэнэй эсэрг??сэхэ х?гж??г?йтэй холбоотой юм. Энэнь дэлхэйн т??хэдэхи 6-дахи томо х?н??лтэй дайн юм.
Т?б х?cэн
:
Германиин эзэнтэ г?рэн
,
Австри-Унгарай эзэнтэ г?рэн
,
Османай эзэнтэ г?рэн
,
Гурбадугаар Болгариин Хаанта Улас
.
Антанта
:
Ородой эзэнтэ г?рэн
,
Гурбадугаар Франциин Б?гэдэ Найрамдаха Улас
,
Британиин эзэнтэ г?рэн
Антантын эб нэгэдэхшэд
:
АНУ
,
Япон эзэнтэ г?рэн
,
Сербиин Хаанта Улас
,
Италии хаанта улас
(1915 он хойшо),
Черногори Хаанта Улас
,
Бельги
,
Египет
,
Португал
,
Румыни хаанта улас
,
Греци хаанта улас
,
Бразил
,
Б?гэдэ Найрамдаха Хитад Улас
,
Куба
,
Никарагуа
,
Сиам
,
?аити
,
Либери
,
Панама
,
Гватемала
,
Гондурас
,
Коста-Рика
,
Боливи
,
Доминикана Б?гэдэ Найрамдаха Улас
,
Перу
,
Уругвай
,
Эквадор
.
Танк
Левиафан
Дэлхэйн нэгэд?гээр дайнда оролсогшодын газарай зураг: Холбоотоной х?сэниие ногооноор, т?б х?сэниие шаргал, оролсоог?й уласуудые ?ааралаар тэмдэглэбэ.
Дэлхэйн нэгэд?гээр дайнай холо урда Германи, Австри-Унгар, Франци, Ехэ Британи, Ород хороондо асаталгууд урга боложо байгаа.
XIX-р зуунда Европын томо х?сэн??д Европын х?сэ шадалай тэмсэбэриие хадагалха гэжэ оролсожо бай?ан болоод энэнь 1900 он гэхэдэ улас т?рэ болон сэрэгэй согсо холбоотонуудые т?би даяар ??дхэ?эн юм. Энэнь 1815 ондо Прусси, Ород, Австриин
Гэгээн нэгэдэлээр
(≪Священный союз≫)
эхил?эн юм. ??нэй дараа 1873 ондо Германиин
канцлер
Отто фон Бисмарк
Австри-Унгар, Ород, Германиие оролсуулан Гурбан хаанай холбоо (герман:
Dreikaiserbund
) гэ?эн хэрээе байгуул?ан. Энэ хэлэлсээр Австри-Унгар болон Ородой таланууд Балканай талаархи бодолгон дээрэ тохиролсоондо х?рэжэ шадааг?й??? шалтагаалан ?алажа Германи Австри-Унгарын хос нэгэдэл 1879 ондо бии болоо. Энэ холбоо Оттоманай эзэнтэ г?рэн ?уларжа байгаа болон Ородой Балкандахи н?л??лэлые эсэрг??сэхэ зорилготой байгуулагда?ан юм. 1882 ондо Холбоо дэлгэр??лжэ Италие оролсуулан
Гурбал?ан Холбоо
(≪Тройственный союз≫)
боло?он.
[2]
1870 оной дараа Европын м?ргэлд??н маша нарин тоосоол?он Канцлер Бисмаркын зохёон байгуул?ан Германи болон Европын бусад оронууд хоорондын хэрээгээр нилээд хугасаанда зогсо?он юм. Тэрэ Ородой армиие али болохо Германиин талада бариха боло?он Франци болон Ородтой хоёр фронтын дайн хэхые х?с??г?йдэ бай?ан юм.
Хоёрдугаар Вильгельм
хаан шэрээе ?бэлэн абажа Германиин эзэн хаан (Кайзер) боло?оноор Бисмаркын хамсаатанууд шухала бэшэ мэтэ боло?он. Жэшээнь Кайзер Ородтой 1890 ондо н?хэн олголтын хэрээе шэншэлхэеэ татгалза?ан. 2 жэлэй дараа Франци Ородой нэгэдэл
Гурбал?ан Холбооной
х?сэниие эсэрг??сэхын тулада байгуулагда?ан юм. 1904 ондо Холбоотой Хаанта Улас Францитай холбоо болохо
З?рхын з?бш??лэй
(франц.
Entente Cordiale
) хэрээе хэ?эн м?н 1907 ондо Ехэ Британи Ород хоорондын Англи-Ородой хоорондын хэрээндэ гарай ?зэг зура?ан. Энэ хоёр талада хэрээнь Гурбал?ан
Антанта
??зэх хэрээнь боложо ?гэ?эн юм.
[1]
HMS Dreadnought, Холбоото Хаанта улас болон Германи хоорондо оршон тогтони?он у?ан сэрэгэй х?сэн.
Германиин ?йлэдбэрилэл болон эдэй засагай х?сэн Ехэ г?рэнэй нэгэдэлэй дараа маша хурдасатайгаар ??э?эн. 1890-ээд оной дунда ?е??? II Вильгельм энэ баазада ехэ хэмжээнэй
х?рэнгэ
гаргашал?ан
Германи эзэн хаанай у?ан сэрэгые
(
Kaiserliche Marine
) Адмирал
Альфред фон Тирпитц
байгуул?ан болоод энэнь дэлхэйдэ у?ан сэрэгээр ноёрхохоор Британитай ?рдилдэ?эн юм.
[3]
Энэнэй ?рэ д?ндэ хоёр улас хоорондоо ехэ х?лэг онгосын д?римээр бэе бэеынгээ дабажа байгуулхаар тэм??л?эн юм. HMS "Dreadnought"ые 1906 ондо гарга?анаар Британиин хаанта улас Германи м?рысэлдэгшэ??? томо хэмжээнэй дабуу талые оложо аба?ан юм.
[3]
Германи Британи хоёрой хоорндохи м?рысэлд??н удалтаг?й Европо даяар болон тарха?ан юм. 1908-?аа 1913 он х?рэтэр Европын сэрэгэй ?албарида зарсуулагдаха х?рэнгэ 50 хубяар ехэдхэ?эн байдаг.
Гаврило Принцип
Австриин Ехэ Г?н
Франц Фердинандые
ала?ан
Босни-Сербиин оюутан,
Гаврило Принцип
Австриин Ехэ Г?н
Франц Фердинандые
ала?анай дараа шууд баригда?ан юм. Австри-Унгар 1908?1909 ондо Босниин химаралые далимдуулан 1878 он?оо хойшо Оттоманиие газар нютаг бай?ан
Босни ба Герцеговинагай
нютагые албан ё?оор ??рт?? нэгэдхэ?эн. Энэнь Сербиин хаанта улас болон тэрэнэй дагуур
Панслав
болон
православна
Ородой Эзэнтэ уласые ехээр сухалдуул?ан. Ородой улас т?рын манёвр ?мэнэнь ганхажа бай?ан эб найрамдалые б?ри ?гы болго?он.
[4]
Russian political manoeuvring in the region destabilised peace accords that were already fracturing in what was known as ≪the
powder keg of Europe
≫.
[4]
1912 болон 1913 ондо Балканай Холбоо болон ганхажа г?, али Оттоманай эзэнтэ г?рэндэ эсэрг??
Нэгэд?гээр Балканай дайн
боло?он юм. ?рэ д?ндэнь
Лондоной тулгаха бэшэг
х?ргэгдэ?эн болоод ??нэй ?рэ д?ндэ Оттоманай Эзэнтэ г?рэн улам бага бололхын зэргэсээ Болгар, Серби, Черногори, Грек зэргэ уласуудай газар нютаг ехэдхэжэ Албаниин можо бэе даанги шэнжэтэй боложо эхил?эн юм. Болгар Серби болон Грек р?? 1913 оной 6-р ?арын 16-да добтолоходоо Македоной ехэнхи хэ?эгэй Сербида, Грек болон
Урда Добруджа
(≪Южна Добруджа≫)
Румынида 33 ?дэр ?ргэлжэл?эн хоёрдугаар Балканай дайнда алда?анаар усдаха аюулда улам ехээр ойрто?он юм.
[5]
1914 оной 6-р ?арын 28-да Босни-Серби оюутан Залуу Босниин гэш??н
Гаврило Принцип
Австри-Унгарай хаан шэрээнэй залгамжалагша Австриин Ехэ Г?н Франц Фердинандые Босниин
Сараеводо
х?н???эн. Энэнь хэ?эг зуурын Австри-Унгар, Германи, Ород, Франци болон Британи хоорондын улас т?рын манёвр хэжэ бай?ан болоод энэниие 7-р ?арын химарал гээн нэрлэдэг. Сербиин Боснидахи н?л??е бага болохо ??дэн?ээ Австри-Унгар Серби р?? 7-р ?арын тулгаха бэшэгые дайн ?д??хэ зорилгоор боломжог?й 10 шаардалагын хамта таби?ан. Серби 10-?аа 8-ые бэел??лэхээр з?бш??рэхэдэ Австри-Унгар 1914 оной 7-р ?арын 28-иин ?дэр дайн зарла?ан. Старшан: ≪Серби ямаршье харюу, хэзээ ?гэ?эн хамааг?й Австри-Унгар даладуур бодологотой бай?ан. Франц Фердинанд олон ниитые ударидан захирдаг х?н бэшэ м?н тэрэнэй ?хэл эзэнтэ г?рэниие г?н эмгэнэлдэ абтуулааг?й≫ гээн маргаба.
[6]
Ородууд
???эдын Балкандахи н?л??г?? Австри-Унгарта алдахаг?йн тулада нэгэ ?дэрэй дараа Серби р?? сэрэг х?дэлгэ?эн. Германиин эзэнтэ г?рэн 1914 оной 7-р ?арын 30-дэ х?дэлгэжэ эхилхэ ?еэр Франци-Пруссын дайнай ?еэр
Эльзасс-Лотарингие
(герм.
Elsaß-Lothringen
) Герман эзэлжэ аба?анда сухалда?ан францишууд 8-р ?арын 1-дэ сэрэг х?дэлэг?эн. М?н тэрэ ?дэр Германи Ородтой дайн зарла?ан. Холбоото Хаанта улас Германтай 1914 оной 8-р ?арын 4-дэ дайн зарла?ан болоод энэ нь Белгие дайнда оролсуулхаг?й талаар тулгаха бэшэгтэ ≪сэдьхэлдэ ниисээг?й харюулта≫ аба?анай дараа боло?он юм.
[7]
Т?б х?сэн??дэй стратеги холбоо ?айн байгааг?й улам?аа нура?ан. Германи Австри-Унгарта Сербиин дайралтада эсэрг?? ту?ална гэ?эн болобошье оршуулгань арай ??р удха агуулашиха?ан юм. ?мэнэнь туршагда?ан т?сэбн??д 1914 оной эхеэр ?олигдо?оншье тэдэниие х?сэд??р дадалагда шалгааг?й юм. Австри-Унгарын ударидагшанар Германиие Россида эсэрг?? тулалдана гэжэ таамаглажа байтал харин Германиин хубида Австри-Унгарые сэрэгын х?шээ Ород руу ябуулан ???эд?? Францитай тулалдана гэжэ таамагла?ан юм. Энэ т??рэгдэл Австри-Унгарын армие Ород болон Сербиин фронтуудта хубааха байдалда х?ргэ?эн юм.
1914 оной 9-р ?арын 9 Германиин канцлер
Теобальд фон Бетманн-Хольвегые
гарга?ан Ю?энд?гээр программда (
Septemberprogram
) Германиин зорилго болон Германиин тала?аа Холбоотоной х?сэнэй д?рслэл зэргэ з?йл?энь тусгагда?ан бай?аншье хэзээшье х?ндэ х?ршэ шадааг?й юм.
Дайнай зарлалта. Австри-Унгарай засагай газар?аа Сербиин засагай газарта ерэ?эн 1914 оной 7-р ?арын 28-ний телеграм
Сербиин арми Австри-Унгарда эсэрг?? Сербиин тулааниие 8-р ?арын 12-до Дрина болон Сава голой хойто ?абаар хамгаалалтай байрлалга эзэлэн тулалда?ан юм. 2 долоо хоногой дараа гэхэдэл Австри-Унгарын х?шэ бут сохигдон буса?ан Холбоотоной эхэнэй илалта бай?ан болоод Австри-Унгарын хилбари илана гэжэ бодожо бай?ан бодолые ?гы болого?он юм. ??нэй ?рэ д?ндэ Австри Сербиин фронтдо эсэрг?? тодорхой сэрэг табин харин Россидо эсэрг?? х?сэнээ ?улруул?ан юм.
1914 он дохо Германиин сэрэг??д т?мэр зам дээрэ, бараанай машина фронт руу ниглэн ябажа байгаа болон машина дээрэхи бэшэг
Парисай
аялал гэжэ бэшэ?эниие харбал али али талань м?ргэлд??ниие т?р хугасааныха байна гэжэ бодо?он юм.
[8]
Мельбурндэ
сэрэг татлагын
саар?ан
абашье ябаа х?н
Шэнэ Зеланд
Герман Самоае
(хожомоо Баруун Самоа) 8-р ?арын 30-да эзэлжэ аба?ан. 9-р ?арын 11-дэ Австралиин нээлтын ябаган болон у?ан сэрэгэй х?сэн
Шэнэ Помераниин
(хожомоо Шэнэ Британи) арал дээрэ буу?ан болоод энэнь
Герман Шэнэ Гвинейн
нэгэн хэ?эг бай?ан юм. Японшууд Германиин Микронезиин колонинуудые,
Циндаогай
б??элэлтын дараа Хитадай
Шандуниин
хахад аралдахи Германиин
н??р?энэй
портые эзэлэн аба?ан. Хэдхэндэ ?арын дотор Холбоотонойхон Германиин Номгон далайн эргэн тойрондохи б?хэй лэ газаруудые эзэлжэ аба?ан юм.
[9]
[10]
Леттов Аберкорн хотодо (м?н??нэй Мбала,
Замби
) баригда?ан
Зарим 1 Британи, Франци Германиин колонинууд оролсо?он анханай байдалаанууд Африкада боло?он юм. 8-р ?арын 7-до Британи болон Франциин сэрэг??д Тоголэндэ даха Германиин бэхилэлтэ р?? добтол?он. 8-р ?арын 10-да Баруун Урда Африкадахи Германиин сэрэг??д Урда Африка руу добтол?он болоод энэ шэр??н тулаан дайн т?гэстэл ?ргэлжэл?эн юм. Хурандаа Паул Эмил Вон Леттов-Ворбекээр ударидуул?ан З??н Африкадахи Германиин колонигой сэрэгын х?шэнь партизанай дайн хэ?эн болоод Дэлхэйн дайн дуу?ажа Европодо н?л??лжэ эхил?эн?ээ 2 долоо хоногой ?мэнэ буужа ?гэ?эн юм.
[11]
Дэлхэйн нэгэд?гээр дайн гараха сагаар Германиин армиин
Шлиффен планай
(герм.
Schlieffen Plan
) ?айнжаруул?ан хубилбарые ашагла?ан болоод энэнь Францие Бельгиин нютагаар орон Франциин армие Германиин хилэ дээрэ б??элэн абаха бай?ан юм. Энэ дайралтань Германиин баруун жиг??рые
Парис
руу оруулан Герман ажалтатайгаар хилэ хоорондын дайниие эх?л??л?эн юм (8-р ?арын 14-24). 9-р ?арын 12 гэхэдэ Франци Британиин сэрэгэй ту?аламжатайгаар Парис руу орожо ерэ?эн сэрэг??дые зогсоо?он юм (9-р ?арын 5-12). Энэ дайнай ???лын ?дэрн??д баруунай х?дэлэг??нтэ дайнай д??ргэл боложо бай?ан юм.
Харин Дурнадада 1 лэ тулаанай арми Пруссиин Барууниие хамгаалажа бай?ан болоод ородууд энэ б??э р?? добтолходо баруунай сэрэг??дые энэ тулаанда абширахада х?р?эн юм. Герман анханай Танненбергын тулаан болохо хэдэ хэдэн тулаанда илан Ородой х?сэниие буулган аба?ан юм. Гэхэдээ сэрэг??дээ з???эн Германиин генералай тоосоолоог?й хугасаа ехэхэн алда?ан юм. Т?б фронтдо т?ргэн илагдал х?леэ?эн ушир 2 фронт дээрэ тулаан ?ргэлжэ?эн юм. Германиин арми ?айн хамгаалан тулалда?ан болоод Францида ???эдын сэрэг?ээн ?л?? 230 мянган сэрэгые жагсаалта?аа гарага?ан юм. ??н?ээ гадна холбоо харилсаа х?гж??г?й болон эрьелзэмээр тушаалнууд Германиин эртэ илалта абаха боломжые ?гы хэ?эн юм.
Британиин армида
Сёр Уинстон Черчилль
, 1916 он
Дэлхэйн 1-р дайнай ?мэнэ зохёогдо?он тулаанай тактикууд эрин зуунтайгаа м?рэ зэргэсэжэ шадаха болобо. Энэ дабуу таланууд хамгаалалтые маша ?ндэртэ т?бшиндэ х?ргэжэ бай?ан болоод он сагаа ?нгэр???эн тулаанай тактикууд хамгаалалтые нэбтэлэхэнь хомороор бай?ан юм. 1870-аад оной ?едэ х?н??лтэй бай?ан ехэ буу, автоматтай ниилэн задгай тулалдахада ехээр х?шэрхэн болгожо бай?ан юм. Германшууд
хоронто хиие
нээ?эн болоод энэнь удалг?й али али талань ашаглаха боло?он болоод энэнь тулааниие илажа ябаа ?едэ бол ашагламаарг?й зэбсэг юм. Энэ зэбсэг ихээхэн зэрлэг, удаан болоод шаналалта ?хэлые ушаруулажа бай?ан болоод удалг?й энэнь дайнай хамагай аймшагтай болоод хамагай х?н??дэй з?рхэндэ ?лэ?эн дурсамжа юм.
Гэхэдээ энэ ?е шэнэ добтолгооной зэбсэгн??дые туйлажа эхил?эн болоод ??нэй нэгэ жэшээнь
танк
юм. Британи Францинь гол ашаглагшад бай?ан болоод Германшууд Холбоотон?оо эзэл?эн танкууд?аа гадна ???эдын загбарай ?с??н хэдэн танкые ашаглажа бай?ан юм. Марнегийн эхинэй тулаанай дараа Антанта болон Германиин хчсэн??д ара?аа дайраха аргуудые ашагла?ан болоод энэниие ≪Тэнгис х?рэтэрхэ уралдаан≫ гээн нэрлэдэг. Британи, Франци удалтай Лотарингиин?оо Бельгиин эрье х?рэтэр тогто?он Германиин х?сэнтэй тулалдажа байгаагаа мэдэ?эн юм. Британи, Франци дайршье, Герман хамгаал?аар байгаад Герман м?рысэлдэгшэд????? хамааг?й ?л?? дабуу талые оложо аба?ан бай?ан юм. Харин Англи-Франциин х?сэн??д Германиин хамгаалалтые задлаха гэжэ т?блэрдэг хэ?эг зуурынха лэ байба. Али али талань
шэнжэлхэ ухаанай
ололто амжалтануудые ашаглан асан шалаан?аа гарахын оролсожо байба. 1915 оной 4-р ?арын 22-да Ипрдэхи хоёрдохи тулаанда, Германи (Гаагын хэрээе з?ршэн) хлорын хиие баруун фронтдо анха удаагаа ашагла?ан. Алгершууд хорто хиинд хордон 6 км газар ухран энэниие Германчууд ашаглан Холбоотонуудой хамгаалалтые с?мэ сохи?он. Канадын сэрэг??д
Ипр хоёрдохи байлдааные
зогсоосон юм. Иприин гурбадахи тулаан Канада болон АНЗАК-ийн сэрэг??д Пасчендаелийн тосгонго эзлэн аба?ан.
Нюубшада
?уудаг Ирландын сэрэг??д, 1916 оной 7 ?арын 1
191 оной 7-р ?арын 1-дэ Британиин армииин хубида хамагай ехэ шу?ан урасха?ан ?дэр боло?он. Энэ ?дэр 57470 х?н гэмтэжэ ??н?ээ 19420 х?н на?а н?хэжэ?эн болоод энэнь
Сомме голой тулалдаанай
эхэнэй ?дэр бай?ан юм. Ихэнх гэмтэ?эн х?н??д дайралтын эхинэй сагта гэмтэ?эн байдаг. Сомме голой тулалдаан бараг лэ хахад сая х?нэй ?нэтэй бай?ан юм.
Германшуудые добтол?он францишууд
Алишье талань эсэрг?? талаа дараагай 2 жэлын турша бут сохижо шадахг?й бай?ан хэдышье 1916 оной Вердендэхи Германиин ?йлэдэл, Соммедохи шу?а урасхалтань с?хэр?эн Францишуудые м?хэлэлэй эрмэг дээрэ байрлуул?ан юм. ?р д?нг?й фронтын дайралтууд Британи, Франциин али алинда гарза ?ндэртэй бай?ан болоод энэнь эсэстээ бо?ологоор дуу?ашье бай?аншье удаатай юм, илангаяа
Нивелиин добтолго
?еэр ехэхэн бо?ологууд гаршье бай?ан юм.
1915?1917 оной хоорондо Британи, Франци хоёр Герман?аа ?л?? хохирол ам?а?ан болоод энэнь стратеги болон тактикын сонголт?оо шалтгаал?ан юм. Стратегиин хубида, Германшууд з?бхэн Верденда т?блэрэн добтоложо бай?ан бол Холбоотонууд хэдэ хэдэн Германиин шугамые с?мэ сохилхые оролсожо байба. Тактикын хубида, Германиин командовалагша
Эрих Людендорффын
уян хатан хамгаалалтань жалганай байлдаанда яга тохиршо байба. Энэнь урда талада тааруухан хамгаалалта хэжэ, ехэхэн хэмжээнэй зайнай арад гол х?сэнээ байрлуулан шууд болон х?сэрхэг дайралтада эсэрг?? х?сэниие илгээж боложо бай?ан юм.
[12]
[13]
Людендорфф 1917 ондо хэ?эн тулалдаан тухай бэшэ?эн:
|
8-р ?арын 25 Фландриин тулалдаанай хоёрдугаар шатаяа г?йсээ?эн. Энэ бидэндэ хорон ехэтэй бай?ан..... Фландри болон Вердендэхи 8-р ?арын хорон ехэтэй тулалдаанууд ?рэнын сэрэг??дтэ томохон хэмжээнэй хорон ушаруул?ан. Зарим 1 талаараа би болон командовалагшанар х?сэн х?леэжэ бай?ан хатуу шанга байдалые ?з??лэхээ байлаа. Дайсанай талынхан бидэнэй дайралта эсэрг??сэхэ аргада ?уралса?ан байна.... Минии бэе аймшагта зоблонто уна?ан байна. Урдада байгаа байдал?аа боложо бидэнэй бусад газаруудтада хэхэ ё?отой ажилалагаануудаа хэжэ шадахг?й байна. Бидэнэй хорон минии т????лжэ бай?ан?аа хэтэ ехэ байгаа тула тан?аа би х?лсэл ?шэжэ байна. М?н 9-р ?арын 20-да бидэнэй шугаманда аймшагтай дайралтанд ?ртэ?эн..... 20-да хэ?эн дайсанай дайралта амжалтатай боло?он, энэнь добтологоо Ю Завинай аюулые 1917 ондо бага?ага?ан энэ ?едэ худалдаанай онгосууд тусхай харуул хамгаалалтатайгаар далайгаар аилажа эхил?эн. Энэ тактика нь юу забинуудай хубида байгаа онилоходонь маша х?ндрэлые абширжа бай?ан. Худалдаанай забинуудые дагажа ябажа байгаа хамгаалалтынхан тодорхой зорилготойгоор шумбагша онгоснуудые жиб??лжэ бай?ан.
[14]
|
|
Австриин сэрэг??д 1917 ондо Сербие эзэл?эн энэ ?еын Серби 850000 х?н амаа алда?ан. эдын д?рбэнэй нэгэ хуби дайнай ?мэнэ ами на?аа алда?ан.
Ород, Австри-Унгар армиингаа 3-най 1 х?с??р Серби руу добтол?он. Австришууд Сербиин ниислэл
Белградые
богони хугасаанда эзэлжэ аба?ан. Сербишууд
Колубарын тулалдаанда
маша х?сэнтэй дайралта хэжэ 1914 оной эсэс гэхэдэ тэдэниие эхэ орон?оон х??хэ гаргажа шада?ан. 1915 оной эхэнэй 10 ?арада Австри-Унгаршууд сэрэгэй ехэнхи н??с?? Италитай тулалдахада ашагла?ан. Герман Австри-Унгарын дипломатууд Болгарие Серби руу хамтран добтлоход ухуйл?ан. Словани Хорват Боосни газар нютагта Австри-Унгарын cэрэгые байлдуулжа Серби руу добтол?он болоод м?н Ород Италитай байлда?ан. Черногори Сербитэй ??рын ашаг сонирхолой ??дэн?ээ нэгэдэ?эн.
[15]
Серби 1 ?ара гаран хугасаанда нэгэдэ?эн. Энэ тулаан 10-р ?арада эхил?эн болоод т?б х?сэнэйхэн дайралтаяа хойто хэсэг?ээ эхил?эн. 4-н ?дэрэй дараа Болгаршууд з??н з?г?ээ дайрша тулаанд нэгэдэ?эн. Сербиин арми 2 фронттой байлдаанда илагда?ан ушар?аа Албани руу бусажа ухар?ан. Тэдэ з?бхэн Болгаршуудта эсэрг?? багахан хугасаанда дайралтые хэжэ шада?ан. Сербишууд Косовын тулаанда одоогой нэрээр Гнилане ойрол соо буужа ?гэ?эн. 1916 оной 1 ?арын 6-?аа 7-ний хоорондо Черногори Сербишуудые
Мойковаце тулалдаанда
Адриатикын эрье р?? ухраажа шадсымаа гэбшье Австришууд Черногорие барибашал?ан. Сербиин х?сэнэйхиие Грек руу х?лэг онгосоор н??лгэн шэлж??л?эн.
[16]
Нюушада ?уудаг Болгариин сэрэг??д онгосодохи гал т?лэжэ бэлдэнэ
1915 оной ???лээр Франци Англиин арми Грециин
Фесалоникуудта
ошо?он. Тэдэнэй зорилгонь т?бын х?сэндэ эсэрг?? дайн заралхые тус уласай засагай газарта шахалта ?з??лэхэ тэдэндэ ту?аламжа ?анал бологохо зорилготой бай?ан. Харамсалтайнь Германиин хаан
I Константин
тэдэниие х??н зайлуулахые х?ссэн болоод гаднай армие х?сэниие ерэхэ?ээ ?мэнэ
Элипетрос Винизелос
засагай газартай ?зэл бодолой з?ршилд??нтэй бай?ан. Энэ з?ршилд??нэй улам?аа ?ндэ?энэй
схизмын
х?дэлг??н бии боло?он. Энэ х?дэлг??н Фесалоникууд Винизэлосиин шэнэ засагай газар болон б??э Грециин б??э нютагуудые хэдэ хэдэн хэсэгтэ хубаа?ан. Маша х?сэнтэй дипломат хэлэлсээрын дараа
Афина
гадаадын сэрэгэй х?сэн болон хаанай сэрэгэй х?сэнэй хоорондо зэбсэгтэ м?ргэлд??н боложо Грециин хаан, хаан шэрээн?ээ буужа тэрэнэй 2-р х?? Александр хаан шэрээндэ ?уу?ан. Винизэлос 1917 оной 5 ?арын 29-дэ Афинада ерээд грек Афина хоёр нэгэдэ?эн. Грециин арми
Македониин
фронт дээрэ т?бын х?сэнэй эсрэг сэрэгэй тулаанда оро?он.
[17]
Македониин н?хэрсэг харилсаа. З??н?ээ баруун тиишэ: Индохитад, Франци, Синегали, Ехэ Британи, Ород, Итали, Серби, Грек, Энэдхэгэй сэрэг??д
Тулаанай дараа Серби Австри-Унгар Болгари гэ?эн 3 газарта хубаагда?ан. Болгаршууд ???эдынг?? эзэмшэлын б??эд оро?он Сербиин х?н зониие Болгари ?ндэ?этэн бологожо эхил?эн. Тэдэ Серби хэлэн, Серби с?м??дые устагажа эхил?эн. Сербиин х?н зониие 1917 ондо Болгариин армида х?с??р ябуулжа эхил?эн. Энэ ?е??? Сербиин бодолго х?сэнтэй эхил?эн. Сербиин бодолго гаргагшад богони хугасаанай дотор
Копаоник
уула болон урда
Марава голой
эргые эзлэн абашье шада?ан. Энэ бодолго б?ри саашлаад болгар болон Австриин армитай 1917 оной 3-р ?арын эсэс гэхэд тулалдажа эхил?эн. Македониин фронт нэгэ хэбэндээ бай?аар ерэ?эн. 1916 оной 11 ?арын 19-дэ Сербиин х?сэнэйхэн Битолагайе эзэлэн аба?анаар Македониин хэсэгые бусаан абашье шада?ан. Энэ бодолгын т?гэсхэлдэ Антантагай х?сэниие бута сохижо Герман Австри-Унгарай сэрэг??д эхэ орон руугаа буса?ан. Болгаршууд Добра Паулын тулаанда илагдалаа х?леэ?эн, ба?а хэдэн ?дэрэй дараа тэдэ Дойранагай тулаанда Англи Грециин армида бута сохигдо?он. Болгаршууд 1918 оной 9 ?арын 29-дэ тулаанаа зогсоохо хэрээндэ гарын ?зэг зура?ан. Хинденбург ба Людендорфф хоёр т?бын х?сэнэйхиндэ эсэрг?? стратеги болон ?йлэ ажаллалгаяа д??ргэбэри болго?он. Болгариин ??йрэлэй нэгэ ?дэрэй дараа засагай газарай Албаниин арадай хурал зохёон байгуулжа энхэ тайбаниие х?сэмжэл?эн. Македониин фронт устгагда?анаар Будапешт,
Венэ
руу ябаха шэнэ зам нээгэдэжэ Франше д’Эспере генералай 670000 сэрэг??дтэ энэ зам зорюулагда?ан. Т?бын х?сэнэйхэнэй 278 батальон, 1500 бууе Болгаршууд хураан аба?ан.
[18]
Германшууд з?бхэн 7 ябаган сэрэгэй хэ?эг, нэгэ морин сэрэгэй салааг ???эдын болго?он.
[18]
Арменида боло?он Австрали-Канадаар ударидуул?ан тулаан Германиин армиин м?хэлэлэй эхилэл боло?он т?дэйг?й Британиин Армие хойто, Франциин армие Урда з?г р?? дабшалтаяа оруулхада ту?аламжа боло?он юм.
Англиин 4-р фронт Арменида Германиин добтолгоое х?сэнтэй эсэрг??сэжэ 14 миль дабшалтаяа ахюул?анаар Франциин 1-р арми баруун тала?аань добтолжо 8-р ?арын 10-да 3-р арминь Амьенда нэбтрэн орожо 8 ?арын 16 гэхэдэ дабшалтаяа 4 миль урагшлуулжа Лассиньие б?рэн с?л??лэбэ.
Францын 3-р армиин з??н хэсэгэй Генерал
Шарль Манжен
8-р ?арын 20-да 10-р армие ударида?ан 200 гаруй зэбсэгтэй 8000 оршом хоригдолые барибшал?ан
Вель голой
баруун хойто з?гтэ байрлаха Германиин фронтые айдаста абтахада х?ргэ?эн байна.
[19]
Энэ ?дэрые Эрих Людендорффын хэлэ?энээр ≪хара ?дэр≫ гэжэ нэрлэдэг.
Ехэ Британиин 3-р армиин
Генерал Бинг
маша ?с??хэн сэрэгээр дайсанаа арай ядан барижа бай?ан Ехэ Британиин 3-р армиин Генерал Бинг Вараите руу шэглэ?эн дайсанай байлдажа байгаа фронтые хуурахын тулада дайсанай фронтые нэбтэлжэ гараха 200 танктайгаар добтолхоор ??рэе аба?ан болоод энэнь Альбертай тулаанай эхилэл боло?он юм.
Энэ дабшалтын гол зорилгонь хууран мэхэлэлтээ амжалттай г?йсэтгэхэ?ээ гадна хамагай шухала дайсанай гол х?дэлгэгшэ х?сэниие сарнюулаха ябадал бай?ан билээ.
1918 оной Франциин Вогой (Vaux) м?хэл
9-р ?арын 2-да Хинденбург зурлаае Канадын корпус хууршье Вотан Позицие эбдэ?энээрээ 3-р армие дабшалтаяа ахюулахада ту?алжа, баруун фронтдо асар ехэ хорон хохирол ушаруулаа ?эн. М?н энэ ?дэр ?ндэр Командын Газарда (герм. Oberste Heeresleitung, OHL) Канадын 1-р армиин фронтын байрлажа буй
Хойтын ?убагай
(франц. Canal du Nord) арад Кунденбург зурбаста буй ??рын 6 армиа тулалдаан?аа гаргаха?аа ??р аргаг?й боло?он болоод хойто з?гтэ Лис голой з??н зурбасруу ухаршье 4-р ?арын эхээр ямаршье эсэрг??сэлг?й буужа ?гэшээ.
[20]
≪Скарп?аа Весль х?рэтэрхэ б?хэ фронтые бусаан абахын тулада шаардалагатай бологониие бидэ хэхэ болоно≫ гэдэгые Людендорффын тулаан?аа ойлгоо ?эн.
[21]
8-р ?арын 8най тулаан?аа хойшо ойролсоогоор 4 долоо хоногой дараа 100000 Германиие хорижо 751000 BEF франци ?улалагдаба. Германиин армие тэрэ хара ?дэр??? хойшо Германиин ударидаха б?рэлдэх??н дайнда илагда?анаа х?леэн з?бш??ржэ дайнай т?гэсхэл??р ???эдынг?? сэ0дьхэлые барихые оролсожо байлаа.
Людендорффда боло?он тулалдаанай ?гл???дэрэнь хурандаа Хертц ≪Бидэ дахяада хэзээшье дайнда илагдажа, юушьн дахин алдажа болохог?й≫ гэжэ хэлэбэ. 8-р ?арын 11-да ≪Бидэ шэдбэрлэхэ ?едэ тулаанда орохо ё?отой≫ гэжэ. Харин бидэ х?сэнээ н??сэлжэ байжа дайниие д??ргэхэ болоно гэжэ харюулжа хурандаа Мертцын хэлэ?эн ?гые эсэрг??сэжэ хэлэ?эн Кайзерые албан тушаал?аань т?тгэлз??лэбэ.
8-р ?арын 13-да Спа хотодо, Хинденбург, Людендорфф, Канцлер, Гадаад хэрэгэй ?айд Хинтц д?рбэн ≪Энэ дайн бол сэрэгэйнхэнэй хубида бол дуу?ааг?й болоод Германиин засагай газарай эрхэ баригшад дайнай талбардахи энэ илалтые х?леэн з?бш??р?эн нь х?н ?нэмшмээрг?й з?йл боллоо≫ гэжэ мэдэгдэ?эн байна.
Австри, Унгар уласууд энэ дайниие з?бхэн 12 ?ара х?рэтэр тэсбэрлэжэ шадахаяа ?ануул?ан болоод Людендорфф дээрэ нэн дарюу энэхэй хэлэлсээр хэхэг х?сэ?эн байна.
Хунтайжа Руппрехьт, хунтайжв Максда ≪Манай сэрэгэйхэнэй Бадендахи байдал хурдан доройтожо байна. Бидэ ?бэл х?рэтэр тэсшьн шадна гэжэ бодохг?й байна. Аюул бидэний бодожо бай?ан?аа эртэ н??рлэхэ бололтой байна≫ гэжэ ?ануул?ан байна.
9-р сарын 26-да эхэлсэн Хинденбургын зурбасые нэгэдэ?эн тулаалдаанд АНУ-н сэрэг??д оролсожо байба. Америкэ сэрэг??д газар нютаг, байгаалиин х?ндэ хэс??е дабан туулахада бэрхэ байлаа. Дараагай 7 хоногтонь Франци, Америкын сэрэгыхэн хамтран Бланмон уула тулалдаанда
Шампаньда
с?мэ сохёо ?эн. Белгран тосгон Шотые дайнай галые зогсохо?оо ?мэн с?л??лбэ.
АНУ-ай 64-р хороо 7-р армиин ябаган сэрэгэй дивизи 1918 оной 11-р ?арын 11-дэ эблэрэлэй ?ониниие баярлана
Грек уласта табиха хиналтаяа эбсэлэйнхэн шангатгаба. Людендорф хэдэн ?арын турша маша ехэ дарамтанда бай?ан болоод бараг лэ буужа ?гэхэдэ бэлэн болоод байба. Энэнь Герман хамгаалалтаяа удаан тогтоожо барижа шадахаяа боло?ониие харуулжа байгаа.
10-р ?арын 24-да Италишууд Каролеттодо боло?он тулалдаан?аа хойшо газар нютагаа бусаан абаха шиидэбэрлэхэ сохилто хэлээ.
Витторио Венеттон тулаан дээдэ сэгтээ х?ршьн ?айн тулалда?анайа эсэстэ Австри-Унгарын арми бут сохижо т?гэсхэл болгобо.
10-р ?арын ???лын 7 хоногто
Будапешт
,
Прага
,
Загребай
тусгаар тогтонолоо зарла?ан эрхэ мэдэлтэн??д Италие дайн?аа шахан гаргахые 10-р ?арын 29-да х?сэ?эн болобошье Итали улам дабшалтаяа ?ргэлжл??лэн Тренто, Удине, Тристе руу х?ргэ?эн байна.
11-р ?арын 3-да Австри-Унгар Италида т?р эблэрэхэ найрамдалай туг илгээ?эн байна. М?н энэ ?дэр
Падуагай
ойро хажууда
Вилла Жустида
(итал. Villa Giusti) Австритай дайнай галые зогсоохо хэрээндэ гарын ?зэг зура?ан байна.
Нэгэд?гээр дайнай дараахи Европын газар нютагай хубилалтанууд
[
За?аха
|
?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха
]
Дэлхэйн нэгэд?гээр дайн ???лшын Европо
Шэнэ ?ндэ?энэй тэмсэлээр
Польшо
улас бэеэ даанги улас боложо гаршье ерэ?эн энэ зуун?аа хойшо улас б?ри ??рын т?рэ засагтай болохр эхилэл боло?он юм. Сербиин хаанта улас маша олон уласай гол боложо байлаа. Сербиин хаанта уласынь
Словени
гэжэ байгаад
Югослави
гэхэ боло?он.
Чехсловаки
болохоор Унгарай хаанта уласай нэгэ хэ?эг бай?ан. Ород улас?аа
Финланд
,
Литва
,
Латви
,
Эстони
д?рбэн бэеэ даан тусгаар тогтони?он улас болон гаршье ерэ?эн. Оттаманай хаанта улас
Турк
болон хубир?ан. Британи г?рэнэй ?едэ дайн ?ндэ?эрхэг ?зэлые ?гысэгжэ байлаа.
Австрали
,
Шэнэ Зеланд
Галта ?ндэ?этэн боложо дэлхэй дахинда танигда?ан. Энэ бол т?р?? шэнээр бии боло?он улас орон юм. Австрали бол сагтаа Британиин нэрэ доро байлдажа байгаад Австрали нэрэн дооро байлдажа эхил?эн юм. Тиим?ээ нэгэ бодолой т?римхэйшэл?эн энэ дайнай дараа Канадшууд дангаараа улас болон байлдажа эхил?эн. Канадань нэгэд?гээр дайнда ???эдынг?? гол ?ндэ?этэн?ээ ???элтэй гэжэ ?зэдэг бай?ан байна. Тэдэ м?н эхэ оронойнгоо байгаалиин талмай дээрэ амжалта оло?он юм. Тиим?ээ уг дайнай дараа бэеэ даанги х?гжэлтэй х?сэрхэг улас болон х?гжэ?эн байдаг.
| Бомбардировко
|
Нэгэд?гээр дайнай танкууд, 1918 он.
|
- ↑
1,0
1,1
Willmott 2003
, p. 15
- ↑
Keegan 1998
, p. 52
- ↑
3,0
3,1
Willmott 2003
, p. 21
- ↑
4,0
4,1
Keegan 1998
, pp. 48?49
- ↑
Willmott 2003
, pp. 2?23
- ↑
Strachan 2003
, p. 68
- ↑
Daily Mirror Headlines: The Declaration of War, Published 4 August 1914
. bbc.co.uk.
9 February 2010
?дэртэ ханда?ан.
- ↑
Tucker & Roberts 2005
, p. 172
- ↑
Keegan 1968
, pp. 224?232
- ↑
Falls 1960
, pp. 79?80
- ↑
Farwell 1989
, p. 353
- ↑
Heer 2009
, pp. 223?4
- ↑
Goodspeed 1985
, p. 226
- ↑
Ludendorff 1919
, p. 480
- ↑
Neiberg 2005
, pp. 54?55
- ↑
Tucker & Roberts 2005
, pp. 1075?6
- ↑
≪Pyrrhic victory: French strategy and operations in the Great War≫
, Harvard University Press, 2005;, 2005, с. 491,
ISBN 9780674018808
, <
http://books.google.com/?id=vZRmHkdGk44C&pg=PA247&dq=vardar+offensive#v=onepage&q=vardar%20offensive&f=false
>
.
Проверено 3 арба ?ара 2010.
- ↑
18,0
18,1
The Balkan Front of the World War (in Russian)
. militera.lib.ru.
2010-09-27
?дэртэ ханда?ан.
- ↑
Pitt 2003
- ↑
Nicholson 1962
- ↑
Ludendorff 1919