Абал?цыян?зм ( англ. : abolitionism ) ? рух за адмену рабства ? Злучаных Штатах Амерык? . Найбольшую ?вагу грамадства абал?цыян?сты прыцягнул? ? першай палове Х?Х ст., кал? пашыралася тэрыторыя ЗША, у тым л?ку ? за кошт стварэння новых раба?ладальн?цк?х штата? ? пачалося масавае вырошчванне баво?ны на По?дн? кра?ны. Абал?цыян?зм не бы? прадста?лены нейкай адз?най пал?тычнай партыяй; наадварот гэта бы? рух, як? склада?ся з тысяч дробных арган?зацый, аб’яднаных агульнай мэтай - вызваленне ?с?х рабо? у кра?не.

С?стэма "баво?на-рабы" ? палажэнне рабо? на По?дн? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У 1830-х гг. на По?дн? ЗША распача?ся прыбытковы б?знес па вытворчасц? баво?ны на плантацыях , як? спарадз?? гаспадарчую с?стэму "баво?на-рабы" (арыг. "cotton-slave" system). Да гэтага часу плантатары займал?ся пераважна развядзеннем тытуню ? цукровага трысця. Баво?на патрабавала больш масавага выкарыстання рабо?. Пры гэтым раней аднос?ны гаспадаро? да сва?х рабо? был? ? некаторай ступен? патрыярхальныя: рабы был? ? некаторай ступен? членам? сям’? гаспадара, карыстал?ся яго пратэкцыяй. Пакольк? рабы был? ?ласнасцю, аб ?х здаро?? ? працаздольнасц? дбал? ?х гаспадары. Але масавая вытворчасць баво?ны прывяла да пашырэння колькасц? загадчыка? ? ?х па?намоцтва?, як?я был? зац?ка?лены ? пастаянным павел?чэнн? эксплуатацы? дармавой рабочай с?лы ? зло?жыванн? як?х было цяжка кантраляваць. Так?м чынам, выпадка? празмернай працо?най эксплуатацы?, здзека? над прав?н??шым?ся нявольн?кам? (? тым л?ку ? ф?з?чныя пакаранн? за "нявыкананы план"), а таксама выпадка? прымушэння несвабодных жанчын ? дзя?чат да сексуальных кантакта? з белым? гаспадарам? стала ?сё больш. Рабам дазвалялася мець сям’ю, часам гаспадары нявольн?ка? сам? жан?л? ?х, але с?стэма масавага вырошчвання баво?ны павял?чыла колькасць выпадка? розн?чнага продажу рабо?, што азначала раздзяленне сем’я?. Пры скасаванн? с?стэмы нявольн?цтва ва ?с?х штатах ЗША, было б цяжка перавесц? так? маштабны б?знес з дармовай працы рабо? на фермерск?я гаспадарк? ? працу парабка? без наступства? для эканом?к? ?сёй кра?ны. Плантатары По?дня наадварот был? зац?ка?лены ? распа?сюджанн? бава?няных плантацый ? рабскай працы на новыя земл?. Усю першую палову Х?Х ст. ?шло акты?нае засяленне зямель у заходн?м напрамку ад атлантычнага ?збярэжжа ЗША. Пакольк? Сенат ЗША бы? прадста?н?цтвам штата?, новыя штаты ?ваходз?л? ? склад кра?ны па с?стэме "адз?н раба?ладальн?цк?-адз?н свабодны". Кожны раз далучэнне новых штата? спараджала напружаныя аднос?ны пам?ж раба?ладальн?цк?м По?днем ? свабоднай По?наччу.

Паз?цыя ? дзейнасць абал?цыян?ста? ? амерыканская грамадска-пал?тычная думка [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Як ужо адзначалася вышэй, абал?цыян?зм бы? неаднастайным рухам, як? аб’ядно?ва? людзей з розным? грамадск?м? ? пал?тычным? поглядам? вакол ?дэ? адмены рабства ? ЗША. Далёка не ?се абал?цыян?сты верыл? ? ?дэю ро?насц? людзей чорнай ? белай расы ^[1] . Грамадская думка тагачасных Злучаных Штата? разглядала ?ндзейца? ? цёмнаскурых людзей як дз?к?х ? не цыв?л?заваных. По?нач мог прыняць як ро?нага члена грамадства ?ндзейца ц? афраамерыканца тольк? кал? тыя атрымал? е?рапейск?я адукацыю ? выхаванне ? раздзялял? агульныя кашто?насц? з белым? грамадзянам? па?ночных штата?. У некаторай ступен? рух абал?цыян?ста? можна пара?наць з рухам "зялёных" ХХ-ХХ? стст: розныя погляды на сутнасць праблемы ? розныя праграмы яе рашэння, як?я падчас зус?м не ?л?чваюць наступствы так?х варыянта? рашэння для эканом?к?. Як ? сучасныя "зялёныя", абал?цыян?сты не мел? шырокай грамадскай падтрымк? н? на По?начы, н? на По?дн? Злучаных Штата?, бо по?нае скасаванне рабства магло б прывесц? да сур’ёзных эканам?чных ? пал?тычных цяжкасцей. Акрамя "бава?нянай" праблемы, скасаванне рабства закранала праблему адчужэння маёмасц?: ц? разглядаць рабо? як людзей з патэнцыяльным? правам? ? свабодам?, ц? як маёмасць, якую можна канф?скаваць тольк? ? надзвычайных абстав?нах ? за разумнае ?знагароджанне? Да таго ж заставалася праблема: што раб?ць з вызваленым? рабам?: адправ?ць ус?х у Афрыку (а мног?я нявольн?к? ?жо пакаленням? жывуць у Амерыцы) ц? дазвол?ць ?м застацца ? зраб?ць ?х фермерам?, як?я б працавал? на зямл? былых гаспадаро?. Таму шырокае кола грамадства, як ? пал?тычная эл?та Амерык?, не ц?кав?лася праблемай вызвалення чорных нявольн?ка?.

Метады ?здзеяння абал?цыян?ста? на грамадства ? пал?тычную ?ладу [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Каб звярнуць увагу грамадства ? ?рада кра?ны на праблему абал?цыян?сты шырока карыстал?ся друкаваным словам. Напрыклад, адз?н з найбольш радыкальных л?дара? руху У?льям Ллойд Гарысан заснава? газету "Л?берэйтар" (The Liberator, л?т.: "вызвал?цель"), першы нумар якой выйша? у свет 1 студзеня 1831 г. З дапамогай газеты ён данос?? да шырокай грамадскасц? цяжкасц? палажэння нявольн?ка? По?дня ва ?с?х падрабязнасцях. ? гэта мела пэ?ны поспех: колькасць абал?цыян?ста? у свабодных штатах ЗША пачало расц? ^[2] . Яшчэ адну такую газету, "Нозерн Стар" (у перакладзе на беларускую ? "Па?ночная зорка"), заснава? Фрэдэрык Дуглас , беглы чорны раб, прадста?н?к "Масaчусатскага таварыства за адмену рабства" (Massachusetts Anti-Slavery Society).

Таксама час ад часу, асабл?ва ? 1830-я гг. абал?цыян?сты праводз?л? кампан?? па складанню петыцый у Кангрэс ЗША ? нап?санню прыватных п?сьма? з патрабаваннем адмены рабства, як станов?шча, якое супярэчыла канцэптуальным ?дэям Канстытуцы? ? Дэкларацы? незалежнасц? . У Кангрэсе вял?ся спрэчк? аб магчымасц? заканада?ча адкласц? разгляданне так?х петыцый ? л?ста? на нявызначана адлеглы тэрм?н, што супярэчыла 1-й Папра?цы .

Яшчэ адз?н ? найбольш вядомы метад барацьбы з нявольн?цтвам ажыцця?ляла сетка тайных арган?зацый абал?цыян?ста?. Гэтыя тайныя арган?зацы? дапамагал? рабам По?дня бегчы на По?нач ЗША альбо ? Канаду . Так згодна некаторым ацэнкам з 1830 па 1860 гг. тольк? ? Агайо абал?цыян?сты дапамагл? збегчы 40000 нявольн?ка? ^[3] .

У 1859 годзе Джон Бра?н распача? ня?далую ?зброеную спробу вызвал?ць рабо?.

Рэакцыя раба?ладальн?ка? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Для раба?ладальн?ка? абал?цыян?сты ?я?лял? сабой рэальную пагрозу. Асабл?ва гэта стала зразумела пасля таго як з дапамогай журнал?стык? ? прэс?нгу апошн?я здолел? прымус?ць урад ЗША ? грамадскасць По?начы змян?ць свае аднос?ны да рабства на По?дн?. Да таго ж абал?цыян?сты дапамагал? рабам бегчы з По?дня ? сам?, як ? беглыя рабы был? недасягальным? для заканада?ства па?днёвых штата?.

Адз?н з спосаба? барацьбы, як?м карыстал?ся антыабал?цыян?сты, ? ?нфармацыйная вайна . Кал? ? 1852 г. Гарыет Б?чэр Сто? апубл?кавала кн?гу "Хац?на дзядз? Тома", у якой выкрывал?ся жорстк?я стасунк? плантатара? да рабо? ? нечалавечыя ?мовы працы апошн?х, антыабал?цыян?сты выдал? некальк? рамана? з абвяржэннем перабольшвання?, ап?саных у "Хац?не".

Але магчымасц? м?рнай барацьбы плантатара? з абал?цыян?стам? был? абмежаваны нават пры ная?насц? адносна вял?к?х гроша?. Пал?цыя мела права арышто?ваць тольк? тых абал?цыян?ста?, як?я непасрэдна дапамагал? рабам бегчы на По?нач ? тольк? на тэрыторы? раба?ладальн?цк?х штата?. Канстытуцыя ЗША забараняла якое-небудзь абмежаванне свабоды слова ? распа?сюджвання ?нфармацы?. Таму нярэдка супраць абал?цыян?ста? выкарысто?вал? нато?п. У 1835 г. ? г. Чарльзта?н ( Па?днёвая Карал?на ) нато?п зн?шчы? на пошце ?сю аг?тацыйную л?таратуру абал?цыян?ста?. А ? 1837 г. ? г. Алтон ( ?л?нойс ) нато?п заб?? Э.П.Лавджоя, рэдактара абаляцыян?сцкага друку ^[3] .

Перамог? абал?цыян?ста? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• У 1808 годзе пад ц?скам абал?цыян?ста? Кангрэс ЗША забаран?? гандаль нявольн?кам? з Афрыкай. Але пасля гэтага заставал?ся яшчэ магчымасц? ?воз?ць рабо? з ?ншых рэг?ёна? Амерык?.
• 1 студзеня 1863 годзе падчас Грамадзянскай вайны А?раам Л?нкальн падп?са? Пракламацыю аб вызваленн? рабо? на тэрыторы?, якая яшчэ заставалася пад кантролем арм?? канфедэрата?. Дэ-факта, гэта н?чога не змян?ла, але гэты пал?тычны захад зраб?? магчымасць по?нага скасавання рабства ? ЗША.
• 6 снежня 1865 годзе пачала дзейн?чаць Трынаццатая папра?ка да Канстытуцы? ЗША , якая канчаткова рэал?завала мэту абал?цыян?ста? ? по?ную адмену рабства на ?сёй тэрыторы? Злучаных Штата? Амерык?.

Зноск?