?ытай Халы? Й?м??ри?те
????ти ?ытайса 中國/中?,
ябай 中?人民共和?
|
|
Гимн: ?ытай гимны
|
Ниге? ?алын?ан
|
1949
|
Р?сми телд?р
|
?ытай теле
|
Баш ?ала
|
Пекин
|
И? ?ур ?алалары
|
Чунцин
,
Шанхай
,
Пекин
,
Тяньцзинь
,
Гуанчжоу
|
Идара ите? форма?ы
|
Парламент республика?ы
|
Д??л?т башлы?ы
Премьер-министр
|
Си Дзиньпин
[1]
Ли Кец?н
[2]
|
Территория
? Бары?ы
? % ?ыу.
|
3 урын
9 596 960 км²
8,62
|
Халы?
? Бары?ы (
2007
)
?
Ты?ы?лы?
|
1 урын
1 317 000 000
140 кеше/км²
|
Валюта
|
юань (женьминьби)
(CNY, код 156)
[3]
|
Интернет-домен
|
.cn, .中?, .中國, .公司, .??
|
Телефон коды
|
+86
|
С???т б?лк?те
|
UTC +8
|
?ытай, ?ытай Халы? Республика?ы (?ХР)
(?ытайса ????ти
中國/中?,ябай 中?人民共和?
) ?
К?нсы?ыш Азияла?ы
социалистик д??л?т. Халы? ?аны буйынса (1,36 млрд-тан к?бер?к
[4]
)
донъяла
? беренсе, май?аны буйынса
Р?с?й
мен?н
Канаданан
?ала ?с?нс? урында тора. Р?сми тел ?
?ытай
(путунхуа;
Тайванда
??м
Макаола
? кантон) теле. Ил хал?ыны? к?пселеге ? этник
?ытай?ар
, ??атама ?
хань
.
Донъяла ю?ары бойондоро??о? д??л?т (держава) булып и??пл?н?,
Берл?шк?н Милл?тт?р Ойошма?ы
Именлек советыны? даими а?за?ы.
Ер шарында
космосты яулау буйынса алдын?ы илд?р?е? бере?е, х?рби хе?м?тк?р??рене? ?аны буйынса донъяла?ы и? ?ур армия?а ??м й??р? ?оралына эй?.
2014 йылды? декабрен?н
Эске тулайым продукт
к?л?ме буйынса донъяла беренсе урын?а сы?ты. ?ытай т?рл? халы?-ара ойошмалар?ы?, шул и??пт?н
БМО
,
АТЭС
,
G20
,
Б?т? донъя сау?а ойошма?ы
,
ШОС
??м
БРИКС
-ты? а?за?ы булып тора.
1949 йылда ?ытай Халы? Республика?ы ойошторол?андан алып илде Комунистар партия?ы ет?кл?й.
?ытай 14 ил мен?н сикт?ш.
Д?й?м тарал?ан фараз буйынса, ≪
?ытай
≫ ≪
?атай
≫ ???ен?н алын?ан тип и??пл?н?. Уны? сы?ышы ?? сиратында
кидань (китай)
исемле манжур к?см? ??бил?л?рен? барып тоташа. 907 йылда улар Т?нья? ?ытай?ы ба?ып ала ??м унда ????рене?
Ляо
д??л?тен ойоштора. XII?XIII быуаттар?а улар?ы? урынына баш?а к?скенсел?р ?
джурдженд?р
??м
монголдар
килеп ултыр?а ла, т??ге этноним Т?нья? ?ытай топонимы булып ны?ынып ?ала.
Европа
с????г?р??ре, атап ?йтк?нд?,
Марко Поло
, был исемде? ≪
Катай
≫ (≪
Cathay
≫) форма?ын урта быуат К?нбайыш Европа?ына алып ?айта, ??м ул унда бы?а тиклем ?улланыл?ан
латин телен?н
алын?ан ≪
China
≫ ???ен ?ы?ыры?лап сы?ара. Артабан был я?ы исем
славян телд?рг?
к?с? ??м улар?а ≪Китай≫ булып ны?ына. К?нбайышта ≪
Катай
≫ ?ытай?ы? ши?ри исеме булара? ара-тир? х??ер ?? ?улланыла.
?ытай тарихы я?ма сы?ана?тар?ы? т?рл?л?г? мен?н ??енс?лекле. Улар археологик м??л?м?тт?р мен?н берлект? с?й?си ??м социаль х?л-ва?и?алар?ы бик борон?о замандар?ан алып терге?е? м?мкинлеген бир?. Изгел?р тип таныл?ан дини-ф?лс?ф?уи ??м тарихи й?км?ткеле текстар ? бигер?к т?
Конфуций
т??лим?тт?ре я?ыл?андары ? ?? сиратында ?ытай м???ни?тене? (цивилизация?ыны?) ??м ?ытай хал?ын донъя?а ?арашыны? артабан ??е?ен? йо?онто я?а?ан.
??р кешене? ер??ге тормошта б?хетк?, байлы? ??м муллы??а ?лг?ше?г? й?н?лтелг?н ю?ары социаль-с?й?си ???емлеге ?ытай м???ни?тен? Конфуций осоронан у? хас була. ??р кемде? я?мышы хо?ай?ы? алдан билд?л??ен? т?гел, ? уны? ?? тырышлы?ына б?йле.
?ытай м???ни?те ? донъяла?ы и? борон?олар?ы? бере?е. ?алимд?р билд?л??енс?, уны? й?ше биш ме? йыл?а ти?, ? бул?ан я?ма сы?ана?тар бары 3500 йылдан к?м булма?ан осор?о я?тырта. Бер-бере?ен алмаштыр?ан династиялар тарафынан та?ы камилл?штерелг?н административ идара система?ыны? бик борондан киле?е ?ытай д??л?те ?с?н ?ис шик?е? ??т?нл?к тыу?ыр?ан. Шу?а ла уны? и?тисады артта ?ал?ан к?ршел?ре-к?см? ??бил?л?р ??м таулы халы?тар мен?н са?ыштыр?анда ны? ??к?н ауыл хужалы?ына ниге?л?н?. Бе??е? эра?а тиклем I быуатта конфуцианлы?ты д??л?т идеология?ы ите? ??м б. э. т. II быуатта бер??м я?ма система?ы индере? ?ытай м???ни?тен та?ы ла ны?ыта.
С?й?си к??лект?н ?ытай бер нис? ме? йыллы?тар барышында цикл р??ешенд? ?абатлан?ан с?й?си бер??млек ??м тар?алыу осор?ары аша ?т?. Ул ?ына ла т?гел, ?ай?ы бер осра?та ?л?шл?т? й? тулы?ынса сит ил д??л?те составына ин? (ми?ал ?с?н
Юань
??м
Цин империялары
). ?ытай бил?м?л?ре ситт?н ??ж?мд?рг? даими дусар бул?а ла, ба??ынсылар?ы? к?бе?е ирт?ме-?у?мы барыбер ≪?ытайлашып≫, ?ытай этносы эсенд? ю?ала, ? улар д??л?тт?репне? ер??ре ????тт? ?ытай?а ?ушыла. Б?г?нг? ?ытай д??л?те ??м й?м?и?те ? быуаттар дауамында тир? я?та?ы к?п ?анлы Азия халы?тарыны? миллионла?ан в?килд?рене? к?сенеп й?р??е ??м хань ассимиляция?ына биреле?е, м???ни ??м с?й?си ??-ара ?теп ине? ??м бер-бере?ен? йо?онто я?ау ????мт??е. Бында шулай у? традицион ?ытай тарихнам??ене? баш?а халы?тар (монголдар, манжур?ар) тарихын ?ан?а ?у?майынса, улар?ы? ??аллы д??л?тт?рен ?ытай?ы? ?л?ш? итеп ?арап, бары?ын да ?ытай хроникаль-династия тарихына индере?ен и?т? тотор?а к?р?к.
- ?ытай тарих ф?ненд? ?абул ителг?н ?ы??аса хронологик таблица
?ытай Халы? Республика?ы ? унитар республика, демократик халы? диктатура?ыны? социалистик д??л?те. Илде? т?п ?ануны ? 1982 йылда ?абул ителг?н
конституция
. Д??л?т власыны? ю?ары органы ? 2979 депутаттан тор?ан бер палаталы Халы? в?килд?рене? б?т?н ?ытай йыйылышы (уры?са Всекитайское собрание народных представителей ? ВСНП). Ул халы? в?килд?рене? т?б?к йыйылыштары тарафынан биш йыллы? срокка ?айлана. Йыйылыш сессиялары йыл ?айын са?рыла. Сессиялар ара?ында Йыйылыш в?к?л?тлект?рен уны? Даими комитеты ат?ара.
?айлау?ар?а бары тик ?ытай коммунистар партия?ы ??м ?ытай?ы? халы? с?й?си консультатив советына (уры?са Народный политический консультативный совет Китая ? НПКСК) инг?н ??м ≪демократик≫ тип атал?ан ?иге? с?й?си фир?? депутаттары ?ына ?тк?рел?. Гонконда?ы К?Р-?ы? махсус администртив райондары бил?м?л?ренд? ??м Макаола ????рене? айырым закон сы?арыу органдары бар.
Халы? в?килд?рене? б?т?н ?ытай йыйылышы депутаттарны? бары?ы ла ? коммунистар партия?ы ??м демократтар блогы в?кид?ре.
Д??л?т башлы?ы ? ?ытай Халы? Республика?ы Р?йесе (
Си Дзиньпин
(
?ыт.
?近平
). Ул ил ет?ксел?рене? бишенсе быуын в?киле.
Д??л?тте? ю?ары баш?арма органы ? ?ХР-?ы? Д??л?т советы (???к халы? х?к?м?те). Уны? составы: премьер, уны? урынба?ар?ары, Д??л?т советы а?залары, министр?а, комитеттар р?йест?ре, генераль ревтизор ??м яуаплы секретарь.
Ю?ары Халы? Суды ? ю?ары суд инстанция?ы, ? халы? судтары ? беренсе инстанция ??м кассация судтары булып и??пл?н?. Ю?ары Халы? Прокуратура?ы ??м уны? урында?ы органдары ? прокурор к???те?ен (надзоры) тормош?а ашыра.
Д??л?т власыны? урында?ы органдары булып халы? в?килд?ре йыйылыштары, ? даими эшл??се орган булып даими комитеттар ?анала (улар волостар?а ю?). Урында?ы халы? х?к?м?тт?ре баш?арыу-ет?ксе органдар булып и??пл?н?.
?ытай К?нсы?ыш Азияла урынлаш?ан. К?нсы?ыштан уны
Тымы? океанды?
к?нбайыш ди?ге???ре йыуа. Т?нья?-к?нсы?ышта ул
Корея Халы?-Демократик Республика?ы
??м
Р?с?й
мен?н, т?нья?та ?
Монголия
, т?нья?-к?нбайышта Р?с?й ??м
?а?а?стан
, к?нбайышта ?
?ыр?ы?стан
,
Тажикстан
??м
Аф?анстан
мен?н, к?нья?-к?нбайышта ?
Пакистан
,
?индостан
,
Непал
??м
Бутан
мен?н, к?нья?та ?
Мьянма
,
Лаос
??м
Вьетнам
мен?н сикт?ш. Ил бил?м?л?ре май?аны 9,6 млн км²
[5]
. Был й???тт?н ?ытай
Азияла
и? ?ур д??л?т бул?а,
Ер шарында
, Р?с?й мен?н
Канаданан
?алып, ?с?нс? урында тора. ?ытай?а бер д?й?м с???т б?лк?те билд?л?нг?н ? UTC+8.
?ытай?ы? ди?ге? буйы яр?ары т?нья?та Т?нья? Корея мен?н сикт?н башланып, к?нья?та Вьетнам?а тиклем ?у?ыла ??м д?й?м о?онло?о 14 500 киомет т?шкил ит?. Ил бил?м?л?рен
К?нсы?ыш ?ытай ди?ге?е
, Корея ?улты?ы,
?ары ди?ге?
??м
К?нья? ?ытай ди?ге?е
?ыу?ары йыуа.
Тайвань утрауы
материктан
Тайвань бо?а?ы
мен?н айырыл?ан.
?ытай?ы? ер ??т? т???л?ш? бик т?рл?: бында бейек тау?ар ?а, я?ы таулы? ??м уйпаттар ?а, с?ллек ??м ки? тиге?лект?р ?? бар. Рельеф буйынса ил бил?м?л?ре ?с эре т?б?кк? б?ленеп тикшерел?:
- Тибет ?ал?ыулы?ы
ди?ге? ким?лен?н 2000 метр бейеклект? ?ытай?ы? к?нья?-к?нбайышында урынлаш?ан;
- 200?2000 метрлы тау?ар ??м ю?ар?ы тиге?лект?р б?лк?те илде? т?нья?ында ята;
- т?нья?-к?нсы?ыш, к?нсы?ыш ??м к?нья?та?ы 200 метр?ан артма?ан т?б?нге тиге?лект?р ??м т?п?ш тау?ар?а ?ытай хал?ыны? к?п ?л?ш? й?ш?й.
Т?нья?та
Пекиндан
башлап к?нья?та?ы
Шанхай?а
тиклем й?йелеп ят?ан
Б?й?к ?ытай тиге?леге
,
Хуанхэ
йыл?а?ы ??м
Янцзы
дельта?ы ди?ге? буй?арында берг? ?ушыла.
Ынйы йыл?а?ы
(??м уны? т?п ?ушылды?ы Сидзянде?) бассейны ?ытай?ы? к?нья? ?л?ш?нд? урынлаш?ан ??м Янцзы йыл?а?ы бассейнынан
Нанлинг
тау?ары ??м
Уйишан
тау ?ырттары мен?н айырыл?ан (?у??ылар
ЮНЕСКО
-ны? Б?т? донъя мира?ыны? ?ытай буйынса исемлеген? индерелг?н).
К?нбайыштан к?нсы?ыш?а ?ытай?ы? ер й??? ?с киртл?с балы??а килтер?. Улар?ы? т??ге?е ди?ге? ким?лен?н 4000 метр?ан бейегер?к тау?ары бул?ан Тибет ?ал?ыулы?ы. Бейеклект?ре 1500 ??н 3000 метр?аса бул?ан Сычуань ??м ???к ?ытай тау?ары икенсе киртл?сте хасил ит?. Бында
??емлект?р донъя?ы ?ыр?а ??г?р?: са?ыштырмаса ?ур булма?ан арауы?та т?би??т зоналарынан бейек тау?ар?а?ы ?ыуы? с?ллект?р??н башлап субтропик урманды осратыр?а м?мкин. Киртл?ст?р?е? ?с?нс???н? ди?ге? ким?лен?н 1500 метр?ан т?б?нер?к ят?ан у?дырышлы тиге?лект?р ин?.
?ытай климаты ??ене? т?рл?л?г? мен?н айырыла: к?нья?-к?нсы?ышта ул субтропик бул?а, илде? т?нья?-к?нбайышына ?ыр?а континенталь, с?ллект?р??? ?оро климаты хас. К?нья?та?ы яр буй?арында ?ауа торошона океан ??м ?оро ер?е? дымды т?рл?с? тартыуы ар?а?ында барлы??а килг?н муссондар ? й?йен ди?ге???н, ?ышын ?оро ер??н и?к?н елд?р т?ь?ир т?. Н?тиж?л? ?ауа ??м елд?р й?й к?нд?ре ?т? дымлы, ?ыштарын, кире?енс?, ша?тай ?оро була. Н?? ошо муссондар?ы? килеп-ките?е ю?ары д?р?ж?л? яуым-т?ш?м ми?дарын ??м уны? ил буйынса б?ленешен билд?л?й ?? инде. ?ытай бил?м?л?рене? к?п ?л?ш? уртаса климат ?лк?л?рен? тура кил?? л?, географик ки?лек, о?онло? ??м бейеклек буйынса ?ур айырымлы?тар температура ??м ?ауа торошононо? т?рл?л?г?н тыу?ыра.
Илде? 2/3-н?н к?бер?к ?л?ш?н тау ?ырттары, я?ы таулы? ??м уйпаттар, с?ллек ??м ярым с?ллект?р алып тора. Халы?ты? я?ынса 90 % ?ытай?ы? ни бары 10 % май?анын бил?г?н ди?ге? буйы райондарында ??м Янцзы, Хуанхэ (?ары йыл?а ? Жёлтая река) ??м Перл ке?ек ?ур йыл?а ???нд?ренд? й?ш?й. Ауыл хужалы?ы ер??рен о?а? ??м к?с?рг?нешле эшк?рте? ????т??енд? ??м тир? я? м?хитте с?н???т тарма?ы бысратыуы н?тиж??енд? был бил?м?л?р?е? экологик х?ле ?т? ауыр.
?ытай?ы? и? т?нья? провинция?ы
Хэйлунцзян
Р?с?й?е?
Владивосток
??м
Хабаровск
?алаларыны?ына о?шаш уртаса климатта бул?а, к?нья?та?ы
Хайнань
утрауы ?
Тропик климат
зона?ында ята. Был ике т?б?кте? ?ауа температура?ы ара?ында?ы айырма ?ыштары бик ?ур бул?а ла, й?йен а?ая т?ш?. М???л?н, Хэйлунцзянды? т?нья?ында ?ыш?ы ?ыуы? ?38 °C ете?е м?мкин. ?инуар?ы? уртаса температура?ы ?16 °C тир??е бул?а, июлдеке +20 °C.
Гуандун
провинция?ыны? к?нья?ында уртаса температура ?инуар?а 10 °C, июлд? 28 °C.
Яуым-т?ш?м ми?дарында?ы айырма температура?а ?ара?анда ла к?бер?к:
Циньлин
тау?арыны? к?нья? битт?ренд? яу?ан ям?ыр?ар?ы? к?бе й?йге муссон?а тура кил?. Т?нья??а ??м к?нбайыш?а табан яуым-т?ш?м а?ая. Илде? т?нья?-к?нбайыш райондары ? и? ?оро ?анала, н?? бында урынлаш?ан
Такла-Макан
,
Гоби
??м
Ордос
) с?ллект?ренд? ям?ыр б?т?нл?й ю? д?р?ж?л?.
?ытай?ы? к?нья? ??м к?нсы?ыш т?б?кт?ре йылыына биш тап?ыр тиерлек емергес ди?ге? ?ойоно (тайфундан), шулай у? ?ыу ба?ыу?ан, муссондан,
цунами
??м ?ороло?тан ?аза к?р?. Илде? т?нья? райондарына ??р я? ?ары ту?ан дауылдары ябырыла ? улар т?нья? с?лд?р?? барлы??а килеп, елд?р мен?н Корея ??м Япония тарафтарына й?н?л?.
?ытай 22 провинция?а б?ленг?н,
Тайвань
23-с? итеп и??пт? й?р?т?л?. Шулай у? а? ?анлы милл?тт?р й?ш?г?н биш автономиялы район ??м ???к бой?оноуында?ы ??м ?? бил?м?л?рен? эй? д?рт ?ала бар.
№
|
Т?б?к
|
Пиньинь
|
(кит.)
|
Адм. ???к
|
Пиньинь
|
Халы?,
[6]
(2010) кеше
|
Май?ан,
[7]
км²
|
Халы? ты?.,
кеше/км²
|
Провинциялар
|
1
|
Анхой
|
Anhui
|
安徽
|
Хефей
|
Hefei
|
59 500 510
|
140 455
|
423,63
|
2
|
Фудзян
|
Fujian
|
福建
|
Фуджоу
|
Fuzhou
|
36 894 216
|
122 919
|
300,15
|
3
|
??нсу
|
Gansu
|
甘?
|
Ланджоу
|
Lanzhou
|
25 575 254
|
459 233
|
55,69
|
4
|
Гуа?до?
|
Guangdong
|
??
|
Гуа?джоу
|
Guangzhou
|
104 303 132
|
178 341
|
584,86
|
5
|
Гуйджоу
|
Guizhou
|
?州
|
Гуйя?
|
Guiyang
|
34 746 468
|
174 976
|
198,58
|
6
|
Хайнан
|
Hainan
|
海南
|
Хайкоу
|
Haikou
|
8 671 518
|
34 438
|
251,80
|
7
|
Хебей
|
Hebei
|
河北
|
Шидзяджуа?
|
Shijiazhuang
|
71 854 202
|
187 240
|
383,75
|
8
|
Хэйлу?дзя?
|
Heilongjiang
|
黑?江
|
Харбин
|
Harbin
|
38 312 224
|
431 767
|
88,73
|
9
|
Хенан
|
Henan
|
河南
|
Дже?джоу
|
Zhengzhou
|
94 023 567
|
166 310
|
565,35
|
10
|
Хубей
|
Hubei
|
湖北
|
Вухан
|
Wuhan
|
57 237 740
|
185 673
|
308,27
|
11
|
Хунан
|
Hunan
|
湖南
|
Ча?ша
|
Changsha
|
65 683 722
|
211 231
|
310,96
|
12
|
Дзя?су
|
Jiangsu
|
江?
|
Нанчи?
|
Nanjing
|
78 659 903
|
98 285
|
800,32
|
13
|
Дзя?си
|
Jiangxi
|
江西
|
Нанча?
|
Nanchang
|
44 567 475
|
171 041
|
260,57
|
14
|
Жирин
|
Jilin
|
吉林
|
Ча?чун
|
Changchun
|
27 462 297
|
191 038
|
143,75
|
15
|
Ляони?
|
Liaoning
|
??
|
Шенья?
|
Shenyang
|
43 746 323
|
147 451
|
296,68
|
16
|
Ци?хай
|
Qinghai
|
?海
|
Сини?
|
Xining
|
5 626 722
|
720 459
|
7,81
|
17
|
Шанси
|
Shanxi
|
山西;
|
Тайюан
|
Taiyuan
|
37 327 378
|
204 846
|
182,22
|
18
|
Шанду?
|
Shandong
|
山?
|
Дзинан
|
Jinan
|
95 793 065
|
156 219
|
613,20
|
19
|
Шэньси
|
Shaanxi
|
?西;
|
Сиань
|
Xi’an
|
35 712 111
|
149 708
|
238,55
|
20
|
Сычуань
|
Sichuan
|
四川
|
Че?ду
|
Chengdu
|
80 418 200
|
491 146
|
163,74
|
21
|
Юннан
|
Yunnan
|
云南
|
Кунминг
|
Kunming
|
45 966 239
|
388 610
|
118,28
|
22
|
Джедзян
|
Zhejiang
|
浙江
|
Ха?джоу
|
Hangzhou
|
54 426 891
|
106 078
|
513,08
|
?ытай контроле а?тында бул?ан провинция
(с?й?си торошо билд?л?нм?г?н)
|
23
|
Тайвань
|
Taiwan
|
台?
|
Тайбэй
|
Taipei
|
23 069 345
[8]
|
36 178
|
637,66
|
Автономиялы райондар
|
24
|
Гуанси-Чжуан автономиялы районы
|
Guangxi
|
?西
|
Нанни?
|
Nanning
|
46 026 629
|
235 001
|
195,86
|
25
|
Эске Монголия автономиялы районы (Эске Монголия)
|
Inner Mongolia
|
?蒙古
|
Хух-Хото
|
Hohhot
|
24 706 321
|
1 181 104
|
20,92
|
26
|
Нинся-Хуэй автономиялы районы
|
Ningxia
|
?夏
|
Йинчуан
|
Yinchuan
|
6 301 350
|
52 188
|
120,74
|
27
|
Синьцзян-Уй?ыр автономиялы районы
|
Xinjiang
|
新疆
|
Урумчи
|
Urumqi
|
21 813 334
|
1 743 441
|
12,51
|
28
|
Тибет автономиялы районы
|
Tibet
|
西藏
|
Лхаса
|
Lhasa
|
3 002 166
|
1 178 441
|
2,55
|
???кк? бой?он?ан ?алалар
|
29
|
Пекин
|
Beijing
|
北京
|
|
|
19 612 368
|
16 808
|
1166,85
|
30
|
Чунцин
|
Chongqing
|
重?
|
|
|
28 846 170
|
82 403
|
350,06
|
31
|
Шанхай
|
Shanghai
|
上海
|
|
|
23 019 148
|
6 500
|
3541,41
|
32
|
Тяньцзинь
|
Tianjin
|
天津
|
|
|
12 938 224
|
11 943
|
1083,33
|
Махсус административ райондар
|
33
|
Гонконг
|
Hong Kong (Xianggang)
|
香港
|
|
|
6 864 346
[9]
|
1 095
|
6268,81
|
34
|
Макао (Аомен)
|
Macau (Aomen)
|
澳?
|
|
|
541 200
[10]
|
27
|
20 044,44
|
|
Барлы?ы
|
|
|
|
|
1 363 249 758
|
9 662 593
|
141,09
|
?ытай?а ?? м???ни?те, йола?ы, кейемд?ре, к?п осра?та айырым теле бул?ан бер нис? ти?т? милл?т хал?ы й?ш?й, шулар?ы? 56-?ы р?сми танылыу ал?ан. Шулай ?а улар?ы? бары?ы берг? илд? й?ш??сел?р?е? ни бары 7 процент?а я?ынын ?ына т?шкил ит?. Т?п халы? ? ????рен
хань
тип атаусы ?ытай?ар. 2000 йылды? ноябренд? ?тк?релг?н и??п алыу буйынса улар абсолют к?пселек й??ни 1 137 386 112 кеше. 2010 йыл?ы VI и??п алыу буйынса, континентта й?ш??сел?р?е? ?аны 1 млрд 339 млн 724 ме? 852 кеше. Был шарттар?а ?ытай Коммунистар партия?ы ?аил?не планлаштырыу буйынса ?ат?и с?й?с?т алып бара. Был бигер?к т? эшсе ?улдар талап ителг?н ауыл еренд? ?ур риза?ы?лы? тыу?ыра.
Ир??р?е?
?атын-?ы??ар
мен?н нисб?те ? 106,74:100 (са?ыштырыу ?с?н донъя буйынса 101,44:100). Д?й?м ал?анда, ?атын-?ы??ар?ы? уртаса ??мер о?онло?о ир??рг? ?ара?анда к?бер?к, б?т? илд? ул 71 й?шк? ти?.
?алала й?ш??сел?р т??ге тап?ыр 2011 йылда бар халы?ты? 51,27 процентын т?шкил итте.
1953-2010 йылдар?а?ы ?ытай хал?ыны? милли я?тан б?ленеше
Халы?
|
1953 йыл?ы и??п алыу
|
1964 йыл?ы и??п алыу
|
1982 йыл?ы и??п алыу
|
1990 йыл?ы и??п алыу
|
2000 йыл?ы и??п алыу
|
2010 йыл?ы и??п алыу
[1]
|
Халы? ?аны
|
%
|
Халы? ?аны
|
%
|
Халы? ?аны
|
%
|
Халы? ?аны
|
%
|
Халы? ?аны
|
%
|
Халы? ?аны
|
%
|
Ханьдар
|
547 283 057
|
93,94
|
651 296 368
|
94, 22
|
936 703 824
|
93,30
|
1 042 482 187
|
91,96
|
1 159 400 000
|
91,59
|
1 225 932 641
|
91,51
|
А? халы?тар
|
35 320 360
|
6,06
|
39 883 909
|
5,78
|
67 233 254
|
6,70
|
91 200 314
|
8,04
|
106 430 000
|
8,41
|
113 792 211
|
8,49
|
Джуандар
|
6 611 455
|
1,13
|
8 386 140
|
1,21
|
13 378 000
|
1,32
|
15 489 630
|
1,37
|
16 178 811
|
1,28
|
16 926 381
|
1,26
|
Манжур?ар
|
2 418 931
|
0,42
|
2 695 675
|
0,39
|
4 299 159
|
0,42
|
9 821 180
|
0,87
|
10 682 263
|
0,84
|
10 387 958
|
0,78
|
Хуэй?ар
|
3 559 350
|
0,61
|
4 473 147
|
0,64
|
7 227 022
|
0,71
|
8 602 978
|
0,76
|
9 816 802
|
0,78
|
10 586 087
|
0,79
|
Мяо хал?ы
|
2 511 339
|
0,43
|
2 782 088
|
0,40
|
5 036 377
|
0,50
|
7 398 035
|
0,65
|
8 940 116
|
0,71
|
9 426 007
|
0,70
|
Уй?ыр?ар
|
3 640 125
|
0,62
|
3 996 311
|
0,58
|
5 986 869
|
0,59
|
7 214 431
|
0,64
|
8 399 393
|
0,66
|
10 069 346
|
0,75
|
Туцзя ар хал?ы
|
|
|
524 755
|
0,07
|
2 834 732
|
0,28
|
5 704 223
|
0,50
|
8 028 133
|
0,63
|
8 353 912
|
0,62
|
И хал?ы
|
3 254 269
|
0,56
|
3 380 960
|
0,49
|
5 457 251
|
0,54
|
6 572 173
|
0,58
|
7 762 286
|
0,61
|
8 714 393
|
0,65
|
Монголдар
|
1 462 956
|
0,25
|
1 965 766
|
0,58
|
3 381 000
|
0,33
|
4 806 849
|
0,42
|
5 813 947
|
0,46
|
5 981 840
|
0,45
|
Тибеттар
|
2 775 622
|
0,48
|
2 501 174
|
0,36
|
3 874 035
|
0,38
|
4 593 330
|
0,41
|
5 416 021
|
0,43
|
6 282 187
|
0,47
|
Буй хал?ы
|
1 247 883
|
0,21
|
1 348 055
|
0,19
|
2 122 389
|
0,21
|
2 545 059
|
0,22
|
2 971 460
|
0,23
|
2 870 034
|
0,21
|
Корей?ар
|
1 120 405
|
0,19
|
1 339 569
|
0,19
|
1 766 439
|
0,17
|
1 920 597
|
0,17
|
1 923 842
|
0,15
|
1 830 929
|
0,14
|
Баш?алар
|
6 718 025
|
1,15
|
7 015 024
|
1,01
|
|
|
16 531 829
|
1,46
|
20 496 926
|
1,62
|
22 363 137
|
1,67
|
Б?т??е, ?ХР
|
582 603 417
|
694 581 759
|
1 008 175 288
|
1 133 682 501
|
1 265 830 000
|
1 339 724 852
|
?у??ы йылдар?а?ы м??л?м?тт?р ра?лауынса, ?ытай Халы? Республика?ы Баш?ортостанды? сау?а партнер?ары ара?ында бишенсе урынды алып тора. М???л?н, 2014 йылда республиканы? ?ытай мен?н тыш?ы сау?а ?йл?неше 685,1 миллион доллар т?шкил итк?н, ошо сумманы? 79 проценты (541,5 миллион доллар) экспорт тауар?арына тура кил?. Баш?ортостандан ?ытай?а турбореактив двигателд?р, нефть ??м нефть продукция?ы, химия с?н???те продукция?ы, вертолеттар, к?к?рт, бал ??м баш?а тауар?ар о?атыла. ? ?ытай?ан насостар, электр ?орамалдары, пластмасса ?йбер??р, торбалар, консервалан?ан й?шелс? ??м ел?к-емеш, ая? кейемд?ре ??м баш?а продукция килтерел?.
Баш?ортостан Х?к?м?те
мен?н Хэйлунцзян, Ляонин ??м
Цзянси
провинциялары х?к?м?тт?ре ара?ында хе?м?тт?шлек тура?ында бер нис? килеше? т???лг?н.
2015 йылды? 28 ноябренд? ?ф? ?ала?ы ??м Хэйлунцзян провинция?ыны? ?урлы?ы ??м бар я?тан ???ми?т-м??имлеге мен?н икенсе ?ала?ы бул?ан Цицикар ара?ында ту?анлы? б?йл?нешт?ре урынлаштырылды.
[11]
- 2015 йылды? 28 ноябренд?
?ф?
??м Хэйлунцзян провинция?ыны? Цицикар ?ала?ы ара?ында ту?анлашыу ха?ында Меморандум?а ?ул ?уйылды.
[11]
- ≪
Башинформ≫
м??л?м?т агентлы?ы х?б?р ите?енс?, 2015 йылды? 30 ноябренд? ?ытай?ы? Р?с?й??ге илселегенд?
Баш?ортостан
мен?н таныштырыу сара?ы у??ы
[12]
. Унда ?атнаш?ан эшлекле даир? в?килд?рен? ??м р?сми кешел?рг? республиканы? с?н???т ??м туристик м?мкинлект?ре ха?ында ки? м??л?м?т бирелде. Сарала билд?л?не?енс?, алда?ы осор?а 10-дан ашыу проектты тормош?а ашырыу, шул и??пт?н Баш?ортостанда металлургия заводы, ауыл хужалы?ы сеймалын эшк?рте?, а?ы?-т?лек етештере?, т???л?ш материалдары предприятиеларын т???? ?арал?ан. Бынан тыш, ?ытай эш?ыуар?ары м???ни ???кт?р, сау?а йорттары ?алыр?а т??дим ит?. Ошо проекттар?ы? к?бе?е 2016 йылда ??м?лг? ашырыла башлаяса?.
- 2015 йылды? 10-11 ноябренд? Баш?ортостанда ?ытай?ы? Ляонин провинция?ыны? р?сми делегация?ы эш с?ф?ре мен?н булды
[13]
.
- 2015 йылды? 5-6 ноябренд?
?ф?л?
Баш?ортостанда
?ытай?ы? Цзянси провинция?ы и?тисады ??м м???ни?те к?нд?ре ?тк?релде
[14]
. Уны? барышында
Баш?ортостан Х?к?м?те
мен?н ?ытай Халы? Республика?ы
Цзянси
провинция?ыны? Халы? х?к?м?те ара?ында хе?м?тт?шлекте ки??йте? тура?ында килеше?г?
[15]
??м республиканы? Эш?ыуарлы? ??м туризм буйынса д??л?т комитеты мен?н Цзянси провинция?ыны? Туристик ??еш комиссия?ы ара?ында туризм ?лк??енд? ??-ара хе?м?тт?шлек ите? ха?ында меморандум?а ?ул ?уйылды
[16]
. Провинция губернаторы Лу Синьше ет?кселегенд?ге р?сми делегация в?килд?ре ?ф? мотор?ар эшл?? берекм??енд? булды
[17]
, ? ике я?ты? эш?ыуар?ары ??-ара фай?алы бул?ан т?рл? ??йл?ше???р ?тк?р?е
[18]
. Цзянси и?тисады ??м м???ни?те к?нд?ре барышында шулай у? баш ?алала т???л?с?к ≪?ф??Янцзы≫ халы?-ара эш ???гене? ниге? ташы ?алынды
[19]
.
- 2015 йылды? 21 сентябренд?ге ?ытай Халы? Республика?ына эш с?ф?ре барышында Баш?ортостанды? р?сми делегация?ы Ляонин провинция?ында республика мен?н таныштырыу ?тк?р?е. Был сарала машиналар эшл??, нефть сы?арыу ??м уны эшк?рте?, ауыл хужалы?ы ??м т???л?ш тарма?тарында м?ш??л бул?ан эре компаниялар в?килд?ре ?атнашты. Баш?ортостан ??м Ляонин х?к?м?тт?ре ике я?ты? эшлекле даир?л?рен ??-ара хе?м?тт?шлек м?мкинселект?рен ?йр?нене??? ??м т???йен саралар?ы тормош?а ашырыу?а кил?с?кт? ???емер?к булыр?а са?ыр?ы. Был эшм?к?рлекк? булышлы? ите? й???н?н ике т?б?к х?к?м?тт?ре ?арауы а?тында
уры?
??м
?ытай телд?ренд?
инвестиция м?с?л?л?рен? ?а?ыл?ан урта? сайт булдырыу планлаштырыла. Ул тауар ?йл?неше ??м капитал ?алымдар к?л?мен арттырыу буйынса к?н???к т??димд?р?е туплаяса? ??-ара фай?алы м??л?м?тт?р май?ансы?ы буласа? тип к??аллана
[20]
.
- ↑
Си Дзиньпин занял высший государственный пост в Китае, возглавив "пятое поколение" руководителей
2013 йыл 20 октябрь
архивлан?ан
.
(рус.)
- ↑
?ХР х?к?м?тен Ли Кец?н ет?кл?й
2013 йыл 20 октябрь
архивлан?ан
.
(рус.)
- ↑
Шулай у?
Гонконгта
гонконг доллары ??м
Макаола
патака.
- ↑
The World Factbook
(билд??е?)
. www.cia.gov.
Дата обращения: 10 ноябрь 2015.
2016 йыл 11 октябрь
архивлан?ан
.
- ↑
Сайт ЦРУ. The world factbook
2016 йыл 11 октябрь
архивлан?ан
.
- ↑
City Population ? Statistics & Maps of the Major Cities, Agglomerations & Administrative Divisions for all Countries of the World
- ↑
Provinces of China
, Statoids.com
- ↑
Official National Statistics Taiwan estimate
- ↑
Гонконг
- ↑
Estimates of population
- ↑
11,0
11,1
?ф? мен?н Цицикар ту?андаш ?алалар тип и?лан ителде ? ≪Башинформ≫ м??л?м?т агентлы?ы, 2015, 1 декабрь
- ↑
?ытай?ы? Р?с?й??ге илселегенд? Баш?ортостан мен?н таныштырыу сара?ы у??ы ? ≪Башинформ≫ м??л?м?т агентлы?ы, 2015, 30 ноябрь
- ↑
?ф?г? ?ытай?ы? Ляонин провинция?ы делегация?ы килде ? ≪Башинформ≫ м??л?м?т агентлы?ы, 2015, 10 ноябрь
- ↑
≪Башинформ≫ м??л?м?т агентлы?ы, 2015, 3 ноябрь
(рус.)
- ↑
≪Башинформ≫ м??л?м?т агентлы?ы, 2015, 5 ноябрь
(рус.)
- ↑
≪Башинформ≫ м??л?м?т агентлы?ы, 2015, 5 ноябрь
- ↑
Цзянси провинция?ы в?килд?ре ?ф? мотор?ар эшл?? берекм??енд? булды ? ≪Башинформ≫ м??л?м?т агентлы?ы, 2015, 6 ноябрь
- ↑
Башкирские и китайские предприниматели провели деловые встречи ? ≪Башинформ≫ м??л?м?т агентлы?ы, 2015, 5 ноябрь
(рус.)
- ↑
≪?ф??Янцзы≫ халы?-ара эшлекле ???ген? ниге? ташы ?алынды ? ≪Башинформ≫ м??л?м?т агентлы?ы, 2015, 6 ноябрь
- ↑
Башкортостан и китайская провинция Ляонин создадут единый инвестиционный сайт ? ≪Башинформ≫ м??л?м?т агентлы?ы, 2015, 21 сентябрь
- Барлукова О. Д. Китайская интеллигенция в условиях модернизации общества (последняя четверть ХХ века): монография / ФГОУ ВПО ≪Бурятская ГСХА им. В. Р. Филиппова≫. ? Улан-Удэ: Изд-во БГСХА, 2008. ? 115 с.
(рус.)
- Барлукова О. Д. Китайская интеллигенция в условиях модернизации общества // Вестник БГУ. ? Улан-Удэ: Издательство БГУ, 2012. ? Вып. 6а. ? С. 144?147.
(рус.)
- Барлукова О. Д. Образование и интеллигенция в Китае: социально-философский анализ: монография / М-во сельского хоз-ва Российской Федерации? ФГБОУ ВПО ≪Бурятская гос. сельско-хозяйственная акад. им. В. Р. Филиппова≫. ? Улан-Удэ: Изд-во БГСХА, 2013. ? 103 с. ?
ISBN 978-5-8200-0305-9
.
(рус.)
- Барлукова О. Д. Условия и факторы трансформации интеллигенции в период модернизации китайского общества (последняя четверть XX в.) // Вестник Томского государственного университета. ? Томск: ТГУ, 2014. ? № 382. ? С. 51-60.
(рус.)
- Чжан Би Юй. Тенденции развития туристического комплекса Китая. ? Москва, 2015. ? 200 с.
(рус.)
?ытай
|
---|
|
Азия илд?ре
|
---|
| |
|
---|
А?залар
| |
---|
К???те?се д??л?тт?р
| |
---|
Диалог буйынса партнёр?ар
| |
---|
?уна?тар
| |
---|
Р?сми телд?р
| |
---|
|
|