?а?а?стан Республикаhы
(
?а?а?стан
,
?а?.
?аза?стан Республикасы
) ?
Евразияны?
???генд? урынлаш?ан, т?п ?л?ш? Азия?а, ?ал?аны
Европа?а
?ара?ан
д??л?т
. Т?нья?тан ??м к?нбайыштан
Р?с?й Федерация?ы
, к?нсы?ыштан
?ытай
, к?нья?тан
?ыр?ы?стан
,
?зб?кстан
??м
Т?р?км?нстан
мен?н сикт?ш.
Х??ерге ?а?а?станды? еренд? борондан к?см? халы?тар й?ш?г?н. 16-сы быуатта
?а?а?тар
??ен? баш?а халы? булара? билд?лелек ала; улар ?с ж?зд?н тора.
?а?а? ханлы?ы
булдырыла. 18-сы быуатта ?а?а? дала?ына
уры?тар
к?сеп кил? башлай; 19-сы быуатты? урта?ында барлы? ?а?а?стан
Р?с?й империя?ыны?
?л?ш?н? ?йл?н?.
1917 йылды? революция?ы
??м артабан?ы
граждандар ?у?ышы
осоронда ?а?а?стан административ й???тт?н бер нис? тап?ыр б?лен?; 1936 йылда
СССР
составында
?а?а? Совет Социалистик Республика?ы
булдырыла. 20 быуатта ?а?а?станда Советтар Союзыны? к?пселек проекттары тормош?а ашырыла, шул и??пт?н
Хрущёвты?
си??м ??л?штере? кампания?ы.
Байконур
космодромы ??м
Семипалатинск полигоны
? СССР-?ы?
ядро ?оралын
?ынау буйынса т?п май?андар.
?а?а?стан 1991 йылды? 16 декабренд?, Совет республикаларыны? ?у??ы?ы булып, ??ен бойондоро??о? д??л?т итеп и?лан ит?. Советтар Союзыны? ?у??ы йылдарында республика?ы ет?ксе?е бул?ан
Нурсолтан Назарбаев
?а?а?станды? т??ге президенты була. Бойондоро??о?ло? ал?ас, ?а?а?стан тотана?лы тыш?ы с?й?с?т алып бара, ??ене? и?тисадын, т?? сиратта нефть с?н???тен ??тер?. И?тисади я?тан ил ти? ??еш кисер?, ?а?а?станды? халы?-ара абруйы ла йылдан-йыл арта. Х??ерге к?нд? ул
???к Азияны?
бар я?тап та ??т?нл?кл? д??л?те ?анала.
Ил бер нис? халы?-ара ойошманы?, атап ?йтк?нд?
Берл?шк?н Милл?тт?р Ойошма?ы
, Евро-Атлантик Партнёрлы? Советы,
Бойондоро??о? Д??л?тт?р Берл?шм??е
,
Шанхай Хе?м?тт?шлек Ойошма?ыны?
а?за?ы булып тора. Элекке СССР-?а инг?н илд?р??н
НАТО
мен?н Айырым Партнёрлы? планы ?ор?ан алты илде? бере?е.
?а?а?стан
Европа
??м
Азия
сикт?ренд?
урынлаш?ан, уны? к?пселек ?л?ш? ???к Азияла, к?мер?к ?л?ш? К?нсы?ыш Европала ята. Совет, Р?с?й ??м ?а?а?станды? абруйлы сы?ана?тарында ?а?а?стан аша ?тк?н Европа сиген
Му?алжар
тау?арынан ??м Эмба йыл?а?ы участка?ы аша ?тк?р?л?р.
Донъя океанына сы?ыу юлы булма?ан ??м май?аны 2,7 млн км² т?шкил итк?н ?а?а?стан д??л?те ?урлы?ы буйынса К?нбайыш Европа?а ти?л?ш?, ?урлы?ы буйынса донъя илд?ре ара?ында ту?ы?ынсы урынды бил?й. Донъяны? алты бойондоро??о? т?рки телле д??л?тт?рене? бере?е.
?а?а?станды?
Р?с?й Федерация?ы
мен?н сик буйы о?онло?о буйынса донъяла и? о?он ?оро ер сик буйы булып ?анала ??м 6846 км т?шкил ит?,
?зб?кстан
мен?н ? 2203 км,
?ытай
мен?н ? 1533 км,
?ыр?ы?стан
мен?н ? 1051 км ??м
Т?ркм?нстан
мен?н ? 379 км. 45° ??м 87° о?онло?, 40° ??м 55° ки?лек йышлы?ында урынлаш?ан
[1]
. 16,4 миллионлы хал?ы (2010 йыл) буйынса ?а?а?стан донъяла 62-се урында тор?а ла, халы? ты?ы?лы?ы буйынса бер квадрат километр?а я?ынса 6 кеше т?шкил ит?.
?а?а?стан ландшафтары к?нбайыштан к?нсы?ыш?а табан
Каспий ди?ге?ен?н
Алтай тау?арына
??м т?нья?тан к?нья??а табан
К?нбайыш Себер тиге?леген?н
???к Азия
оазистарына ??м с?ллект?рен тиклем й?йр?п ята. ?а?а? дала?ы илде? ?ст?н бер ?л?ш?н т?шкил ит? ??м донъяла и? эре ?оро-дала регионы и??бенд? тора, уны? май?аны ? я?ынса 804 500 км². Дала?а бик ?ур болон-к?т??лек ер??ре ??м ?ом райондары ин?. Т?п ?ыу сы?ана?тары ?
Арал ди?ге?е
,
Балхаш
к?ле ??м Зайсан к?ле, шулай у? Иле,
Иртыш
,
Ишем
,
Урал (Яйы?)
??м
?ырдаръя
йыл?алары.
?а?а?станда суднолар й?р?й алырлы? бер нис? йыл?а бар. Улар б?т??е л? ил сикт?ре буйлап а?а, ???кт?ге йыл?алар к?бе?енс? й?йге селл?л? ?орой.
И? о?он йыл?алар ? Иртыш (4473 км, шул и??пт?н ?а?а?станда ? 1700 км), ?ырдарья (2212/1400 км), Урал (2428/1100 км) ??м Иле (1001/815 км). Баш?а м??им йыл?алар и??бен? Ишем,
Тубыл
, Эмба, ?ары?ыу (и? о?он ?ыу?ы? дала йыл?а?ы), Чу ??м Нура ин?л?р. Иртыш ??м Нуаны и? м??им ил каналы Иртыш ?
?ара?анды
(500 км) тоташтыра.
?а?а?станда бик к?п к?лд?р бар, бигер?к т? илде? т?нья?ында. Бары?ы 48 ме? тир??е ?ур ??м б?л?к?й к?лд?р и??пт? тора, улар?ы? к?бе?е то?ло. И? ?ур к?л ? Каспий ди?ге?е, х??ерге ва?ытта я?ынса 371 ме? км² т?шкил ит?; уны? акватория?ыны? д?ртт?н бер ?л?ш? ?а?а?стан ?арама?ында.
Каспий ди?ге?е
бик бай т?би??т ресуртарына эй?, м???л?н. Балы?; бында шулай у? каспий нерпа?ы
[2]
.
?урлы?ы буйынса икенсе урында тор?ан к?л ?
Балхаш
. Уны? май?аны ? 18 428 км², о?онло?о 620 км т?шкил ит?. Балхаш тулы?ынса ?а?а?стан ?арама?ында. Балхаш к?лене? шундай ??енс?леге бар: акватория?ыны? я?ынса ярты?ы ? с?с?, ? икенсе ярты?ы ? то?ло ?ыу.
Элегер?к икенсе урында
Арал ди?ге?е
тор?ан, ?мм? уны? акватория?ы XX быуатты? икенсе ярты?ында? XXI быуат башында байта??а к?мей. Ди?ге??е? ?ороуы кешел?рг? ??м т?би??тк? бик ?ур зыян килтер?е. Аралды? ?ороуы к?п йылдар дауамында
?зб?кстан
??м ?а?а?стан
Амударъя
??м
?ырдаръя
йыл?алары ?ыу?арын ??емлект?р?е (башлыса мамы?сылы?та) ?у?арыу ?с?н ?алланыу?ан. ?оро?ан Арал ди?ге?е ?с ?ыу ят?ылы?ына б?ленг?н, и? т?нья?та?ы?ы Кесе Арал ди?ге?е тулы?ынса ?а?а?стан территория?ында урынлаш?ан (3300 км ??м ?зб?кстанды? к?нья? ?л?ш?н? а?ып китм??ен ?с?н быуа мен?н к?рт?л?нг?н.
И? эре ?ыу?а?ла?ыстар ? ?апса?ай, Бухтарма ??м Шардаръя.
?а?а?станда ки?кен континенталь климат: бик йылы й?й ??м бик ?ыуы? ?ыш.
Улан-Батор?ан
?у?
Астана
донъяла и? ?ал?ын баш ?ала булып тора
[3]
. Яуым-т?ш?мд?р ?оро ??м ярым?оро шарттар?а булып тора, ?ыш айырыуса ?оро кил?.
?а?а?стан эре ?алаларында урта т??лек максималь ??м минималь температуралар
[4]
Урынлашыуы
|
Июль (°C)
|
?инуар (°C)
|
Алматы
|
30/18
|
0/?8
|
Астана
|
27/15
|
?10/?18
|
Шымкент
|
32/17
|
4/?4
|
?ара?анды
|
27/14
|
?8/?17
|
Павлодар
|
28/15
|
?11/?20
|
А?т?б?
|
30/15
|
?8/?16
|
?а?а?стан минераль ??м я?ыулы? ресурстары ?а?ылмаларына бай. Нефть, т?би?и газ ??м фай?алы ?а?ылмалар ??еше 1993 йылдан алып ?а?а?стан?а $40 млрд-тан ашыу сит ил инвестияларыны? к?пселек ?л?ш?н й?леп итте ??м ил с?н???т етештере?ене? я?ынса 57 % т?шкил ит? (й?ки я?ынса эске вал продукция?ыны? 13 %). ?ай?ы бер м??л?м?тт?рг? ярашлы
[5]
, ?а?а?стан
уран
, хром,
?ур?аш
??м
цинк
запастары буйынса донъяла икенсе урында,
марганец
запастары буйынса ? ?с?нс? урында;
ба?ыр
запастары буйынса ? бишенсе урында; шулай у? к?мер,
тимер
??м
алтын
запастары буйынса донъяла т??ге ун ил исемлегенд? тора. Шулай у? ул алмаздар экспортёры булып тора. И?тисади ??еш ?с?н
нефть
??м т?би?и газ запастары байлы?ын разведкалау буйынса 11-се урынды бил?й
[6]
.
Д?й?м ал?анда, 2, 7 миллиард тонна нефтле 160 ят?ылы? разведкалан?ан. ?мм?, х??ерге ба?алау?ар буйынса, Каспий?а?ы ят?ылы?тар к?пк? эрер?к ят?ылы?ты? ?л?ш? булыуы бар. Ошо районда 3,5 млрд тонн нефть ??м 2,5 млрд м³ газ табылыуы м?мкин, тип фаразлана. Д?й?м ба?а буйынса ?а?а?стан нефть ят?ылы?тары 6,1 млрд тонн т?шкил ит?. Ошо у? ва?ытта Атырау
[7]
, Павлодар ??м
Шымкент
?алаларында ?с
нефть эшк?рте? заводы
бар. Улар б?т? етештерелг?н сей нефтте эшк?рт? алма?ан?а к?р?, к?пселек ?л?ш?н Р?с?йг? экспортлай?ар. А?Ш Энергетик м??л?м?те идаралы?ы ба?а?ы буйынса, 2009 йылда ?а?а?стан я?ынса 1 540 000 баррель (245 000 м³) нефть етештерг?н
[8]
.
?а?а?стан шулай у? эре фосфориттар ят?ылы?тарына эй?. И? эре бассейндар?ан ? ?аратау бассейны, унда с 650 млн тонн P2O5 етештерел? ??м илде? т?нья?-к?нбайышында урынлаш?ан А?т?б? фосфориттар бассейныны? Чилисай ят?ылы?ы (9?10 % P2O5 мен?н ч?ынса 500?800 млн тонна руда етештерел?) ?аналалар
[9]
[10]
.
1986 йылды? декабренд? Алматыла й?ш этник ?а?а?тар?ы? демонстрациялары ?т?, улар?ы ?у?ынан Декабрь ва?и?алары, улар ?а?а? ССР-ы Компартия?ы ???к Комитетыны? беренсе секретары Динм?х?м?т ?унаевты? урынына РСФСР-?а Геннадий Колбинды ?уйыу?а риза?ы?лы? белдер?л?р. Х?к?м?т ??ск?р??ре сыуалыштар?ы б?тыра, бер нис? кеше ??л?к була, к?п кен? демонстранттар т?рм?г? ултыртыла
[11]
.
Артабан совет власы мен?н риза?ы?лы? арт?андан-арта бара ??м совет лидеры М. С. Горбачев алып бар?ан с?й?с?тт? са?ылыш таба.
1990 йылды? 25 октябренд? ?а?а?стан СССР составында?ы ?? территория?ында республика булара? суверенитет и?лан ит?. М?ск????ге д??л?т т??к?релешен ойошторор?а маташыу?ан ?у? 1991 йылды? авгусында ?а?а?стан 1991 йылды? 16 декабренд? бойондоро??о?ло?он и?лан ит?, совет республикалары ара?ында ?а?а?стан бойондоро??о?ло?он и?лан итк?н и? а?а??ы республика булып тора. Ун к?н ?те?г? Советтар Союзы ла ??м?лд?н сы?арыла.
?а?а?стан коммунистик д??ере лидеры Нурсолтан Назарбаев
[12]
[13]
[14]
[15]
. ил и?тисадын ба?ар и?тисадына индере??? т?п ма?сат итеп ала, шул у? ва?ытта с?й?си реформалар и?тисадта?ы ?а?аныштар?ан ?алыша
[16]
. 2006 йыл?а ?а?а?стан ??ене? нефть с?н???те и??бен? ярай?ы у? я?шы у?ыштар?а иреш?.
1997 йылда х?к?м?т баш ?аланы
Алматынан
(1927 йылдан ? баш ?ала) А?мулла?а к?сер? (1998 йылдан ?
Астана
).
|
|
?асым-Йомарт То?аев
?а?а?стан президенты
|
Алихан Смаилов
?а?а?стан премьер-министры
|
?а?а?стан унитар республика булып ?анала; Нурсолтан Назарбаев ил мен?н 1991 йылдан 2019 йыл?а тиклем ет?кселек итте
[17]
Уны ?асым-Йомарт Токаев алыштыр?ы
[18]
. Президент парламент ?абул итк?н закондар йыйылма?ына вето ?ала ала, ? шулай у? ул ?ораллы к?ст?р?е? баш командующийы булырп тора. Премьер-министр Министр?ар кабинетын ет?кл?й ??м ?а?а?стан х?к?м?те башлы?ы булып тора. Министр?ар кабинеты составында ? премьер-министр?ы? ?с урынба?ары ??м 16 министр.
?а?а?станда ике палаталы парламент, ул М?жлест?н (т?б?нге палата) ??м Сенаттан (?рге палата) тора
[19]
.
Бер мандатлы округтар?а 107 урын?а тауыш бирел?; шулай у? партия исемлеге буйынса 10 ?атнашыусы ?айлана. Сенат 47 а?занан тора. 14 ?лк? ??м
Астана
мен?н
Алматы
?алалары ?айлау йыйылыштары ике сенатор?ы ?айлай. Президент ?ал?ан ете сенатор?ы ??е билд?л?й. Парламент депутаттары ??м х?к?м?т закон сы?арыу инициатива?ына эй?, ?мм? х?к?м?т закондар?ы? к?пселеген т??дит ит? ??м улар?ы парламент тикшер?.
2004 йылды? сентябренд?ге М?жлес ?айлау?ары ????мт?л?ре буйынса т?б?нге палатала Нур Отан х?к?м?т я?лы партия ??т?нл?кт? ала, уны президент Назарбаев ет?кл?й. Баш?а ике партия (аграр-с?н???т блогы ??мНазарбаевты? ?ы?ы булдыр?ан Асар партия?ы) ?ал?ан урындар?ы бил?й??р. Р?сми р??ешт? терк?лг?н оппозицион партиялар б?т??е бер урын алалар. Европала х??еф?е?лек ??м хе?м?тт?шлек буйынса ойошма ?айлау?ар?ы к???теп бара ??м, уны? фекере буйынса, ?айлау?ар халы?-ара стандарттар?а тап килм?й
[20]
.
2005 йылды? 4 декабренд? Нурсолтан Назарбаев ?абаттан ?айлана. ?айлау комиссия?ы, ул 90%-тан ашыу тауыш йый?ы, тип и?лан ит?
2007 йылды? 17 авгусында т?б?нге палата?а ?айлау?ар ?тк?рел? ??м Нур Отан ет?кселегенд?ге коалиция (уны? составында Асар пратия?ы, Гражданлы? партия?ы, ?а?а?стан Аграр партия?ы) 88 % тауыштан урындар ала. Оппозицион партиялар?ы? бере?е л? 7%-лы? контроль ким?лен ?т? алмай. Оппозицион партиялар властар?ы ?айлау?ар?а етди етеш?е?лект?р?? ??йепл?й
[21]
.
2010 йылда президент Назарбаев 2020 йыл?а тиклем вазифа?ын ?а?лап ?алыу буйынса референдумдан баш тарта
[22]
. Ул биш йыл м????те мен?н президент ?айлау?арын ?тк?рерг? т??дим ит?. 2011 йылды? 3 апреленд? тауыш бире? ?тк?рел? ??м улар?ы? ????мт??е 95,54 % тауыш ала, тауыш бире??? терк?лг?н ?айлаусылар?ы? 89,9 % ?атнаша. 2011 гйылды? мартында Назарбаев демократия й?н?лешенд? ?а?а?станда?ы ал?а барыш тура?ында ??йл?й
[23]
. 2010 йыл?а ?арата ?а?а?стан Демократия индексында авторитар режимы булара? терк?лде.
2015 йылды? 26 апреленд? ?а?а?станда бишенсе президент ?айлау?ары ?тк?рел?
[24]
.
Назарбаев, 97,7 % тауыш йыйып, ?абаттан президент итеп ?айлана
[25]
.
2019 йылды? 19 мартында Назарбаев президент вазифа?ынан отставка?а ките?е тура?ында и?лан ит?
[26]
. ?а?а?стан спикеры ?асым-Йомарт То?аев Нурсолтан Назарбаевты? отставка?ынан ?у? президент вазифаларын баш?арыусы булып ?ала
[27]
. ?у??ара? Токаев 2019 йыл?ы ?айлау?ар?а е?еп сы?а, ?айлау?ар шул у? йылды? 9 июненд? у??арыла ??м То?аев 70 % тауыш йыя. ОБСЕ ?айлау?ар?а к?п ?анлы етеш?е?лект?р, закондар?ы бо?оу осра?тарын таба, шул и??пт?н ?айлау урналарына бюллетенд?р?е ыр?ытыу. Тауыш бире? ????мт?л?рен? ?аршы протесттар?а бер нис? ме? кеше ?атнаша.
?а?а?стан Конституция?ына ярашлы д??л?т власы суд, баш?арма ??м закондар сы?арыу й?н?лешт?рен? б?лен?.
?а?а?стан Президенты ? ?а?а?стан башлы?ы ??м ?а?а?стандын и? ю?ары вазифалы кеше?е. ?а?а?стан Президенты, ?а?а?стан Х?к?м?те статусы ??м хо?у?ы ?а?а?стан Конституция?ы мен?н билд?л?нг?н.
?а?а?стан суд система?ы составында:
- ?а?а?стандын Ю?ары суды ??м ?лк?, ?ала, х?рби ??м т?б?нге инстанция судтары.
?а?а?стан Парламенты ? ике палата?ынан тора: Сенат (ю?ары) ??м М?жлес (т?б?нге).
М?жлес ? Р?с?й??ге
Д??л?т дума?ы
аналогы.
?а?а?стан ? унитар д??л?т. Административ й???тт?н ул 14 ?лк?г? б?ленг?н; 2 ?ала ? республика ?арама?ында.
Республикала 14 ?лк?, 86 ?ала, шул и??пт?н республика ?ама?ында?ы ике ?ала (Астана, Алматы); 168 район (шул и??пт?н 8 ?ала районы, 174 ?асаба бар
[28]
.
Урын
|
?ала
|
Халы? ?аны
(2010 й. 1 окт. торошло
[32]
|
Р?сми исеме
|
Р?с?й??ге
исеме
|
|
Миллионлы ?ала
|
1 млн-дан ашыу
|
1
|
Алматы
|
Алма-Ата
|
1 422 354
|
|
Й?? ме?ле ?алалар
|
100?999 ме?
|
2
|
Астана
|
684 479
|
3
|
Шымкент
|
Чимкент
|
625 110
|
4
|
?ара?анды
|
Караганда
|
468 957
|
5
|
А?т?б?
|
Актюбинск
|
357 193
|
6
|
Тараз
|
327 180
|
7
|
Павлодар
|
321 815
|
8
|
?скемен
|
Усть-Каменогорск
|
306 588
|
9
|
Семей
|
Семипалатинск
|
303 878
|
10
|
?останай
|
215 346
|
11
|
Орал
|
Уральск
|
210 128
|
12
|
Петропавловск
|
203 192
|
13
|
?ы?ылур?а
|
195 838
|
14
|
Атырау
|
175 474
|
15
|
А?тау
|
172 904
|
16
|
Тимертау
|
171 588
|
17
|
Т?рк?стан
|
146 449
|
18
|
Кокшетау
|
137 214
|
19
|
Талды?ор?ан
|
126 944
|
20
|
Экибастуз
|
126 538
|
21
|
Рудный
|
111 686
|
|
?ур ?алалар?а й?ш?г?н
халы? ?аны, барлы?ы:
|
6 810 855
|
|
?а?а?станды? халы? ?аны:
|
16 372 383
|
|
?ур ?алалар хал?ыны?
?а?а?станды? д?й?м хал?ында ?л?ш? (%)
|
41,60 %
|
- ≪?а?а?стан фонд биржа?ы≫
(?аза?стан ?ор биржасы)-?а?а?станды? и? эре биржа?ы. ?а?а?стан фонд биржа?ында к?н ?айын 100-??н ашыу ойошмалар?ы? акциялар буйынса торгтар бара. Улар ара?ында: ≪Разведка Добыча ?КазМунайГаз“≫, EURASIAN NATURAL RESOURCES CORPORATION PLC, ≪Казахтелеком≫ ??м баш?алар. Биржала KASE индексы хисаплана.
?а?а?станда й?ш??се халы?ты? уртаса 75 проценты мосолман, 25 проценты ? христиан.
?а?а?станды? фай?алы ?а?ылмалары
Астана
?а?а? д??л?т с?н??т академия?ы
?а?а?стан
|
---|
|
Европа илд?ре
|
---|
|
- ?л?шл?т? таныл?ан ил
- Танылма?ан илд?р
| |
- Европала бил?м?л?ре бул?ан
Азия
илд?ре
- Бил?м?л?ре Европала булыуы б?х?сле бул?ан
Азия
илд?ре
| |
Азия илд?ре
|
---|
| |
|
---|
А?залар
| |
---|
К???те?се д??л?тт?р
| |
---|
Диалог буйынса партнёр?ар
| |
---|
?уна?тар
| |
---|
Р?сми телд?р
| |
---|
|
---|
А?залары
| |
---|
К???те?се-а?залары
| |
---|
Элекке к???те?се-а?залары
| |
---|
|
---|
| А?залы?
| А?залар
| |
---|
Ойоштороусылар
| |
---|
К???те?сел?р
| |
---|
Элекке а?залар
| |
---|
Тарих
| |
---|
| |
---|
|
|