Ба?алы
(
рус.
Бакалы
) ?
Баш?ортостан Республика?ыны?
Ба?алы районында?ы
ауыл. Ба?алы районыны? ??м ауыл советыны? административ ???ге.
2010 йылды?
14 октябрен?
халы? ?аны 9568 кеше бул?ан
[3]
.
Почта индексы ? 452650,
ОКАТО коды
? 80207807001.
Ба?алы ауылы ?
(1930
?
1963 йылдар
??м
1964 йылдан
)
Ба?алы районы
??м
Ба?алы ауыл Советы
???ге.
?ф?н?н
т?нья?-к?нбайыш?а 175 километр?а,
Туймазы
тимер юл станция?ынан т?нья??а 75 километр?а,
Б?л?б?й
-
Николаевка
-
Туймазы
-Ба?алы ??м
Кушнаренко
?
Са?ма?ош
?Ба?алы, Ба?алы?
?рге Й?рк?й
автомобиль юлында,
С?н
йыл?а?ы буйында урынлаш?ан.
2002 йыл?ы
м??л?м?тт?р буйынса,
баш?орттар
,
уры?тар
,
татар?ар
й?ш?й.
Ба?алыла ике урта
м?кт?п
, шул и??пт?н 1-се ?анлы Ба?алы урта м?кт?бе, насар ишете?се балалар ?с?н коррекцион м?кт?п-интернаты бар, балалар с?н??т м?кт?бе, профессиональ лицей, 3
балалар ба?са?ы
, балалар ??м ??мер??р спорт м?кт?бе (ДЮСШ), балалар ??м ??мер??р ?с?н социаль приют, ???к район дауахана?ы, 2 М???ни?т йорто (4 художество ??ешм?к?р халы? коллективы), ≪Кер?шен≫ милли-м???ни ???ге, ???к ??м балалар китапханалары, музей, сирк??,
м?сет
бар.
XVII быуатта
?ыр?ы?
,
Бил?р
?. б. улустар?ы?
а?аба
баш?орттары
?? ер??ренд? й?ш?г?н. А?аба баш?орттар
игенселек
,
малсылы?
мен?н ш???лл?нг?н.
XVIII быуат
башында,
1736 йылдан
я?ы су?ындырыл?ан татар-кер?шенд?р к?сеп килг?н.
1730
-сы йылдар ? т?б?кк? Кама аръя?ы ны?ытмаларын т???? мен?н б?йле, уры?тар кил?. А?аба баш?орттар еренд?
Ба?алы
??м
Ну?айб?к
??л??л?ре ??м ?атнаш милл?тле ауылдар барлы??а кил?. Шул осор?ан уры? м???ни?те ? край?а?ы рухи тормошто? айырыл?ы?ы? ?л?ш?. Бер ?к ва?ытта Ырымбур сик ?ы?ы?ында х?рби хе?м?т ?те?се татар-кер?шенд?р урында?ы м???ни?т ??ешенд? м??им роль уйай. Ну?айб?к-казактар ?у?ыра?, 1842 йылда, Сил?бе ?лк??е территория?ына к?серелг?н.
Кр??ти?нд?р ?у?ышы
осоронда т?б?кт? В. И. Торнов ??м И. И. Ульянов ет?кл?г?н баш к?т?ре?сел?р мен?н генерал А. Л. Ларионов командалы?ында?ы х?к?м?т ??ск?р??ре ара?ында ?аты ?у?ыштар бар?ан. Ба?алы ??м
Ну?айб?к
??л??л?ре
Баш?ортостанды?
к?нбайышында м??им стратегик пункт бул?ан, шуны? ?с?н улар?ы? ??р ва?ыт ?аршы я?тар?ы? и?тибар ???генд? булыуы осра?лы т?гел.
1834 йылда
бында д??л?т ??м бил?м? кр??ти?нд?ре,
Ырымбур казак ??ск?ре
казактары
терк?лг?н.
1865 йылда
166 хужалы?та 1001 кеше й?ш?г?н.
Игенселек
,
малсылы?
,
умартасылы?
, тимерселек мен?н ш???лл?нг?нд?р.
XVIII
??м
XIX быуатты?
беренсе ярты?ында край?а
ба?ыр
м??д?не
табыл?ан, ??м ул Г. И. Осокинды?
?рге Троицк заводын
т?ьмин итк?н. Ул заманда край территория?ыны? 80%-н т?шкил итк?н урманды (бигер?к т? поташный заводтарына сеймал сифатында) с?н???тт? фай?аланыу ?ур ?олас ал?ан.
XIX быуаттан
у?
Ба?алы
т?б?кте? т?п м???ни ??м сау?а-с?н???т ???ге бул?ан
XIX быуатты?
урта?ынан
?азан
,
Минз?л?
,
Б?л?б?й
??м
Алабу?а
сау?аг?р??ре эре сау?а килеше???ре т???г?н.
1917 йыл?а
тиклем Ба?алыла улус идаралы?ы, 2 училище, земство дауахана?ы, дарыухана, 20-н?н ашыу кибет бул?ан, ба?ар ??м й?рминк?л?р ойошторол?ан.
1906 йылда
2 сирк??, земство м?кт?бе, сирк??-м?х?лл? м?кт?бе, дарыухана?ы бул?ан земство дауахана?ы, ?ыу тирм?не, 6 тимерлек, слесарь ??м ауырлы? ?лс?? о?таханалары, 8 бакалея, 7 мануфактура, 2 тимер??н эшл?нг?н ?йбер??р, 2 башлы?, ?ыра ??м 2 шарап кибете, икм?к запасы ?а?лау м?г?з?йе бул?ан.
1918 йылды?
февраленд? район сиратта?ы кр??ти?н ?у?ышы ???ге була, Ба?алы ауылында ≪?ара?ош≫ штабы урынлаш?ан.
1917 йыл?ы
Октябрь революция?ына
тиклем район
?ф? губерна?ыны?
Б?л?б?й ?й??е
составында?ы улус була.
1918
?
1924 йылдар?а
Ба?алы районы
бил?м??ен? 9 улус, шул и??пт?н
Илеш
,
Шаран
улустары, инг?н. ?у?ынан
1930 йыл?а
тиклем Ба?алы бил?м??е
Баш?орт АССР-ны?
Б?л?б?й кантоны
Ба?алы улусы тип атал?ан.
Ба?алы районы
1930 йылды?
20 авгусында
СССР
Б?т? Союз ???к баш?арма комитеты Президиумы ?арары мен?н ойошторола.
1930
-сы йылдар?а ?ул хе?м?те к?п була ?ле. Халы? трактор?ар?а, полуторка машиналар?а ??ж?пл?неп ?араны, л?кин кешел?р, к?ст?рен й?лл?м?й, хе?м?т итте.
Т??ге клубтар, балалар ба?салары ??м ясли?ар т???л?,
радио
барлы??а кил?.
1933 йылда
ауыл хужалы?ы ?с?н кадр?ар ??ерл?й башлай?ар.
1923 йылда
Ба?алы районында
т??ге коллектив хужалы? ?лг?л?ре барлы??а кил?. Шул йылда Бу?абаш ауыл советы бил?м??енд? ≪А?≫ ??м Кольцов исеменд?ге ике б?л?к?й коммуна барлы??а кил?.
1925 йылда
, берл?шеп, ≪Фордзон≫ тракторын ?атып алалар, ул МТС ойошторол?ан?а тиклем районда бер??н-бер трактор була.
1930 йылда
15 колхоз бул?ан.
1932 йылды?
я?ында МТС ойошторола. Ул с?се? май?аны 20 ме? гектар?ан ашыу бул?ан 30 колхозды берл?штерг?н.
1933 йылда
районда ударник-колхозсылар?ы? I слёты була.
1941
?
1945 йылдар?а?ы
Б?й?к Ватан ?у?ышында
ба?алылар ???ем ?атнаша.
Ба?алы районы
16,5 ме? сама?ы улын фронт?а о?ата, ??м 6 ме? сама?ы ир-егет яу яланында ятып ?ала. Улар?ы? батырлы?ын наградалары д?лилл?й. Тылда башлыса
?атын-?ы??ар
??м ?арттар эшл?г?н.
Ба?алы ере алты Советтар Союзы Геройы бир?е:
??летдинов Ф?йзулла Хажи улы
,
Карманов Афанасий Георгиевич
,
Нур?аев Талип Латип улы
,
Петров Михаил Петрович
,
Соколов Михаил Анисимович
,
Утин Василий Ильич
.
Костин Яков Дмитриевич
,
Туснолобов Степан Сергеевич
,
Варфоломеев Василий Михайлович
,
Зотов Виктор Никифорович
Дан орденыны?
тулы кавалер?ары булып ?айта.
Икенсе донъя ?у?ышы
йылдарында партизандар х?р?к?тен ойоштороусы ??м ет?кл??се,
Чехословакия
Геройы
Даян Баян улы Мурзин
,
Польшаны?
милли геройы Александр Васильевич Кузнецов ке?ек кешкл?р Ба?алы районын данланы.
Х?рби традициялар?ы й?шт?р дауам ит?. 300-??н ашыу я?ташыбы?
Аф?анстанда
??м
Чечен Республика?ында
х?рби бурысын ?т?не. 11 егет башын ?алды.
XX быуатты?
50-се йылдарында электр уты то?андырыла. Ба?алынан 5 са?рым алы?лы?та
С?н
йыл?а?ында ?иге? колхоз к?с? мен?н 105 КВт ?е??тле гидроэлектростанция т???лг?н. Йорттар?а ут барлы??а килг?н, шунан
электр?ы
колхоз
производство?ында фай?алана башла?андар.
1962 йылда
территория ??г?ртеп ?орола, территория
Туймазы районы
составына ин?.
1964 йылда
Ба?алы районы
?айтанан терге?ел?,
1967 йылда
Ба?алы районынан
Шаран районы
б?ленеп сы?а.
1960
-сы йылдар?а т???л?ш комплексы ???ем ??еш? башлай. Район ???генд? ген? т?гел, баш?а
ауылдар?а
ла типовой
м?кт?пт?р
, балалар ба?салары, т???кл?ндерелг?н айырым
йорттар
барлы??а килг?н.
1970
-се йылдар?а бер биш йыллы?та ике биш йыллы? й?кл?м?л?ре ?т?лг?н. М???л?н, И. А. Селиванов ет?кселегенд?ге ≪Совет≫ колхозы ?ошсолары В. Бикбов, Р. Саватеев, Е. Исавлина, Т. Измайлова ??ерл?? пунктына план буйынса 1 450 000 урынына 2 млн 910 ме? йоморт?а тапшыр?ан.
И? лайы?лы хе?м?тс?нд?р
республика
,
район
исемен?н съездар?а сы?ыш я?аны,
Халы? хужалы?ы ?а?аныштары к?рг??м??е
(ВДНХ) наградалары алды.
1970 йылды?
авгусында
Ба?алыла
С?н
йыл?а?ы аша к?пер т???л?. ?у??ы егерме биш йылда районда ?ур темптар мен?н т???л?ш алып барыл?ан. Район ???генд? ике ?атлы йорттар ??м биналар т???лд?. М???ни?т ?арайы асылды. Районда газ ?тк?рел?, юлдар?а асфальт т?ш?л?, ки? ?оласлы ш?хси торла? т???л?ш? й?йелдерел?. Билд?ле игенсел?р, малсылар, о?талар ?аны йылдан-йыл арта бар?ан
[4]
[5]
.
Б?т? Р?с?й ??м Б?т? Союз халы? и??бе алыу м??л?м?тт?ре буйынса халы? ?аны (кеше)
И??п алыу йылы ??м к?н?
|
Б?т? халы?
|
Ир-егетт?р
|
?атын-?ы??ар
|
1897 йыл 9 февраль (26 ?инуар)
|
|
|
|
1906
|
1200
|
|
|
1920 йыл 26 август
|
2400
|
|
|
1926 йыл 17 декабрь
|
|
|
|
1939 йыл 17 ?инуар
|
4439
|
2120
|
2319
|
1959 йыл 15 ?инуар
|
5079
|
2505
|
2574
|
1970 йыл 15 ?инуар
|
6150
|
3080
|
3070
|
1979 йыл 17 ?инуар
|
7903
|
4288
|
3615
|
1989 йыл 12 ?инуар
|
8057
|
3771
|
4286
|
2002 йыл 9 октябрь
|
9514
|
4491
|
5023
|
2010 йыл 14 октябрь
|
9568
|
4541
|
5027
|
Халы? ?аны буйынса а?латма
т?рл? йылдар?а и??п алыу т?ртибене? айырмалы?ы булыу с?б?пле халы? ?аныны? ??енс?леген? и?тибар итеге?.
- 1939
йыл ? бар бул?ан халы? ?аны.
- 1989
,
2002
,
2010
йылдар?а ? даими й?ш?г?н урыны булып и??пл?нг?н халы? ?аны
Халы? ?аны буйынса сы?ана?тар
Ауылда?ы халы? ?аны буйынса м??л?м?тте халы? и??бе буйынса алыу урынлы. Б?т? ил к?л?менд? ?тк?н
1897
,
1920
,
1939
,
1959
,
1970
,
1979
,
1989
,
2002
,
2010
йыл?ы халы? и??бе буйынса м??л?м?тт?р бар ??м асы? ?улланыу?а табыр?а була. ?ай?ы бер китаптар?ы электрон т?р?? асып ?арап була.
1926
йыл?ы халы? и??бе буйынса ??р ауыл тура?ында м??л?м?т осра?аны ю? ?ле. Унан баш?а ?ф? вил?й?тенд?
1865
,
1879
,
1886
йылдар?а урында?ы халы? и??бе алын?ан. Та?ы ла ревиз я?малары аша м??л?м?т бар.
- ?ф? вил?й?те ауылдарында халы? ?аны буйынса м??л?м?т 1859 ??м 1865 йылдар?а ?арата бар.
- Ырымбур вил?й?те ауылдарында халы? ?аны буйынса м??л?м?т 1866 йыл?а ?арата бар.
- Был китапта ?ф? вил?й?те ауылдары буйынса м??л?м?т бар. 500 кешен?н к?берек бул?ан ауылдар исемлеге.
- Был китап 1926 йыл?а ?арата т???лг?н, ?мм? халы? и??бе 1920 йыл?а ?арата бирелг?н.
- 1939 йыл ? БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года ? Уфа:Государственное издательство, 1941. ? 387 с.
- Был китапта 1939 йыл?ы и??п алыу буйынса ??р ауыл буйынса м??л?м?т бар.
- 1897 йыл?ы халы? и??бен?н башлап ?алалар, ?ала т?р?нд?ге ?асабалар, райондар, район ???кт?ре буйынса халы? ?аны бар.
- Алты Советтар Союзы Геройы
- Дан орденыны? тулы кавалер?ары
- Мурзин Даян Баян улы
?
Чехословакия геройы
, Б?й?к Ватан ?у?ышы йылдарында Чехословакияла партизан х?р?к?те ойоштороусы?ы ??м ет?ксе?е бул?ан.
- Антонова Нина Васильевна
(2.12.1935) ?
украин
совет
киноактёры,
Киевты?
А. Довженко исеменд?ге киностудия?ында к?п йылдар т?рл? тематикала?ы ике ти?т? ярым?а я?ын, шул и??пт?н ире режиссёр Анатолий Буковский ?уй?ан фильмдар?а уйнай.
Украина ССР-ыны?
ат?а?ан?ан артисы (1980).
- ??лл?мов Фл?р Ф?н??и улы
(1.12.1968), и?тисадсы, й?м???т эшм?к?ре. Баш?ортостан Республика?ыны? 4-се ??м 5-се са?ырылыш
Д??л?т Йыйылышы ? ?оролтай
депутаты, Баш?ортостан Республика?ыны? Кредит ??м финанс ойошмалары ассоциация?ы Советы р?йесе, Баш?ортостан Республика?ыны? ат?а?ан?ан и?тисадсы?ы (2011).
- Дьяков Владимир Анатольевич
(14.06.1919?16.11.1995), ?алим-тарихсы. 1960?1995 йылдар?а СССР Ф?нд?р академия?ыны? Славяноведение ??м балканистика институты ?илми хе?м?тк?ре. Тарих ф?нд?ре докторы (1966).
Б?й?к Ватан ?у?ышында
?атнашыусы.
?ы?ыл Йондо?
??м II д?р?ж? Ватан ?у?ышы ордендары кавалеры
[7]
.
- Зотов Виктор Никифорович
(25.05.1925?16.07.1996), педагог, Б?й?к Ватан ?у?ышында ?атнаш?ан х?рби хе?м?тк?р, гвардия майоры (1953). У?сылар дивизия?ыны? айырым миномёт полкы миномётсы?ы. Дан ордендарыны? тулы кавалеры.
Баш?орт АССР-ы
м?кт?бене? ат?а?ан?ан у?ытыусы?ы (1975).
- Костин Яков Дмитриевич
(20.10.1917?20.09.1993) ? Дан орденыны? тулы кавалеры. Ил ?а?сы?ы булара?, 1938 йылда Х?с?н к?ле янында?ы совет-япон ?ораллы б?релешенд? ??м
Б?й?к Ватан ?у?ышында
?атнашыусы, миномётсы, кесе сержант
[8]
.
- Ма?улов Айрат ???б?н улы
(27.10.1934?28.07.2017), ?алим-и?тисадсы. 1973 йылдан
?ф? авиация институты
??м
?ф? д??л?т авиация техник университеты
у?ытыусы?ы, 1991?2002 йылдар?а ? эш?ыуарлы? и?тисады кафедра?ы м?дире. И?тисад ф?нд?ре докторы (1990), профессор (1992).
Баш?ортостан Республика?ыны?
ат?а?ан?ан и?тисадсы?ы (1992)
[9]
[10]
.
- С?йетов Илдар Шир??т улы
(
25 ?инуар
1957 йыл
?
14 октябрь
2020 йыл
) ? театр ??м кино актёры. 1983?2020 йылдар?а х??ерге М?жит ?афури исеменд?ге Баш?орт д??л?т академия драма театры актёры.
Р?с?й Федерация?ыны?
ат?а?ан?ан (2008) ??м
Баш?ортостан Республика?ыны?
халы? (2002) артисы.
Халы?тар ду?лы?ы ордены
кавалеры (2019).
Биш ме?д?н ашыу кеше орден ??м ми?алдар мен?н б?л?кл?нг?н. Б?г?н яугир??р и?т?леген? Ба?алыны? и? матур урамдары улар?ы? исемд?ре мен?н атала. Тыу?ан ил азатлы?ы ??м бойондоро??о?ло?о ?с?н ?у?ыштар?а ??л?к бул?ан ба?алылар х?рм?тен? район ???ге Ба?алыла ??м баш?а ауылдар?а обелисктар ??м ??йк?лд?р ?ал?ып сы?ты.
Ба?алы ауылы эрг??енд?ге Маты йыл?а?ы тама?ында?ы ?ара?ай урмандары ? т?би??т ??йк?ле.
1917 йыл?ы ауыл хужалы?ын и??пк? алыу карточкалары
[
??г?ртерг?
|
сы?ана?ты ??г?рте?
]
- Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. ? Уфа: ГУП РБ Издательство ≪Белая Река≫, 2007. ? 416 с.?
ISBN 978-5-87691-038-7
.
(рус.)
- Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. Уфа: Китап, 2009. ? 744 с.
ISBN 978-5-295-04683-4
(рус.)
- Бакалинская земля: история и люди. ? Уфа: ГУП РБ УПК, 2010. ? 320 с.: ил.(уры?.)