Электр

Википедия ? ирекле энциклопедия м??л?м?те

Электр  ? электр зарядтарыны? булыуы, ??-ара т?ь?ир итеше?е ??м х?р?к?те мен?н б?йле к?ренешт?р йыйылма?ы. Был терминды беренсе булып инглиз ?алимы , т?би??т ф?нд?ре белгесе Уильям Гильберт ??ене? ≪О магните, магнитных телах и о большом магните ? Земле≫ (1600 йыл) исемле ф?нни хе?м?тенд? ?уллан?ан. Унда магнитлы компасты? нисек эшл??е а?латыла ??м электрлан?ан есемд?р мен?н ?тк?релг?н ?ай?ы бер т?жриб?л?р ??р?тл?н?. ?алим баш?а матд?л?р?е? д? электрланыу ??енс?леген? эй? булыуын асы?лай [1] .

Тарихы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

К?ренеш булара? электр?а и? беренсе грек философы Фалес Милетский и?тибар ит?. Бе??е? эра?а тиклем VII быуатта ул г?р?б?не? (уры? теле|русса янтарь , бор. грек.   ?λεκτρον : электрон ) й?н ту?ыма?а ыш?ы?андан ?у? ??ен? е?ел ?йбер??р?е тартыу ??енс?леген? эй? булыуын белеп ?ала [2] . Шулай ?а электр тура?ында?ы белем ким?ле о?а? ва?ыт бына ошоно а?лау?ан ары кит? алмай. 1600 йылда Уильям Гилберт т??ге булып электр (уры?са электричество , ≪янтарность≫) терминын ?уллана, ? 1663 йылда Магдебург бургомистры Отто фон Герике электростатик машина ?ора. Уны? т?п ?л?ш? металл тая??а (стержень) кей?ерелг?н к?к?ртл? шар?ан тора ??м ул тартылыу мен?н берг? эт?ре? эффектын да к???терг? м?мкинлек бир? [3] . 1729 йылда инглиз ?алимы Стивен Грей электр?ы нинд?й?ер ара?а тапшырыу буйынса т?жриб?л?р ?тк?р? ??м б?т? ?йбер??р?е? д? уны бер т?рл? ?тк?рм??ен асы?лай [4] . 1733 йылда француз тикшерене?се?е Шарль Дюфе, быяланы еб?к ту?ыма?а (шёлк) ??м ы?маланы й?н ту?ыма?а ыш?ып, электр?ы? ике т?рл? булыуын аса: быяла электр ( стеклянное электричество ) ??м ы?мала электр ( смоляное электричество ) [5] . 1745 йылда голланд физигы Питер ван Мушенбрук беренсе электр конденсаторы  ? Лейден банка?ын ?ора (артабан ?алим й?ш?г?н Лейден ?ала?ы исеме мен?н атала). Ошо у? йылдар?а атмосферала?ы элект к?ренешен ?йр?не? буйынса тикшерене? эшт?рен рус ?алимдары Георг Вильгельм Рихман ??м М. В. Ломоносов та алып бар?ан була.

Беренсе электр теория?ын американ Бенджамин Франклин т???й ??м электр?ы ≪материаль булма?ан шыйы?са≫, флюид тип ?арай (≪Опыты и наблюдения с электричеством≫, 1747 йыл ). Ул шулай у? ы??ай ??м кире заряд т?ш?нс?л?рен индер?, й?шен ?айтар?ыс уйлап таба ??м уны? яр?амында й?шенде? электр сы?ышлы ик?нен и?бат ит? [6] . 1785 йылда Кулон законы асыл?андан ?у? электр?ы ?йр?не? те??л ф?нд?р категория?ына к?с?.

Майкл Фарадей  ? ≪электромагнит яланы≫ т??лим?тен? ниге? ?алыусы

Артабан, 1791 йылда итальян Луиджи Гальвани ≪Трактат о силах электричества при мышечном движении≫ исемле хе?м?тен ба?тыра. Унда ул хайуандар?ы? мускулдарында электр тогы булыуын ??р?тл?й. Уны? ватандашы Алессандро Вольта 1800 йылда беренсе даими ток сы?ана?ы ? гальваник элемент уйлап таба [1] . 1802 йылда рус физигы Василий Петров электр ду?а?ын аса.

1820 йылда Дания физигы Ханс Кристиан Эрстед т?жриб?л?р ниге?енд? электромагнит т?ь?ир итеше? (электромагнитное взаимодействие) к?ренешен аса. Электр токлы сымдар?ы тоташтыр?анда ??м ыс?ындыр?анда ул электр ?тк?ргес янына ?уйыл?ан компас у?тарыны? тирб?ле?ен к?р?. Француз физигы Андре-Мари Ампер 1821 йылда электр ??м магнитлы?ты? ??-ара б?йл?нешене? бары тик электр тогы бул?анда ?ына к???теле?ен, ? статик электр шарттарында был б?йл?неште? б?т?нл?й булмауын асы?лай. ?у?ыра? инглиз физигы Джеймс Прескотт Джоуль , немец сы?ышлы рус физигы Эмилий Христианович Ленц, немец ?алимы Георг Симон Ом хе?м?тт?ре электр?ы а?лау даир?л?рен к?пк? ки??йт?. Т?рл? ф?нни ?лк?л?рг? ?? асыштары мен?н тос ?л?ш индерг?н немец ?алимы Карл Фридрих Гаусс 1830 йылда ≪электростатик ялан≫ т??лим?тене? т?п теорема?ын т???й.

Ханс Кристиан Эрстед ??м Андре-Мари Ампер тикшерене???рен? ниге?л?неп, инглиз физигы Майкл Фарадей 1831 йыла электромагнит индукция к?ренешен аса ??м, уны ?улланып, донъяла?ы т??ге электр энергия?ы генераторын ?ора. Быны? ?с?н ул сымлы катушка?а магнитлан?ан кендек шыу?ырып индер? ??м катушканы? тимерсыбы? урамдарында (в витках катушки) ток барлы??а киле?ен терк?й. Шул у? Майкл Фарадей 1834 йылда электролиз закондарын аса, ?илми ?улланылыш?а электр яланы ??м магнит яланы т?ш?нс?л?рен индер?. Электролиз к?ренешен анализлау Майкл Фарадей?ы электр к?ст?рен нинд?й?ер электр шыйы?салары т?гел, ? материя ки??кс?л?ре (частицы) бул?ан атомдар й?р?т? тиг?н фекерг? алып кил?. ≪Материяны? атомдарына нинд?й?ер р??ешт? электр к?ст?ре бирелг?н≫, ? тип ра?лай ул. ?алимды? электролиз буйынса ошо тикшерене???ре артабан электрон т??лим?те ??ешенд? принципиаль роль уйнай. Н?? Фарадей донъяла?ы т??ге электр двигателен д? ? магнит тир??енд? ?йл?не?се токлы сым ? булдыра. Электромагнетизмды тикшере???р?е? и? ю?ары н?кт??е итеп шотланд физигы, математигы ??м механигы Джеймс Максвелл тарафынан эшл?нг?н электромагнит к?ренешт?р т??лим?те ?анала. Ф?н ??еле 1873 йылда электр ??м магнит яландарыны? электр ??м магнит характеристикаларын бер-бере?е мен?н б?йл?нг?нен а?латыусы Максвелл тиге?л?м?л?рен уйлап таба.

1880 йылда француз физигы Пьер Кюри пьезоэлектрлы? (пьезоэлектричество) к?ренешен аса. Шул у? йылда рус ?алимы Дмитрий Александрович Лачинов электр энергия?ын алы? аралар?а тапшырыу шарттарын к?р??т?. Немец тикшерене?се?е Генрих Рудольф Герц 1888 йылда эксперимент яр?амында электромагнит тул?ындарыны? таралыуын (электромагнитное излучение) терк?й.

1897 йылда инглиз ?алимы Джозеф Джон Томсон ( 1906 йыл физика буйынса Нобель премия?ы ала) электр?ы материаль таратыусы ? электронды аса, ? уны? атом структура?ында?ы урынын Британия физигы, сы?ышы мен?н Я?ы Зеландиянан бул?ан Эрнест Резерфорд билд?л?й (ул химия буйынса 1908 йылда Нобель премия?ы лауреаты була).

XX быуатта квант электродинамика?ы (квантовая электродинамика) т??лим?те барлы??а кил?. 1967 йылда электр?ы артабан тикшереп-?йр?не? й?н?лешенд? ал?а табан сиратта?ы а?ым я?ала. Америка физигы Стивен Вайнберг (физика буйынса 1979 йыл?ы Нобель премия?ы лауреаты), Пакистан ?алимы Абдус С?л?м (шулай у? физика буйынса 1979 йыл?ы Нобель премия?ы лауреаты) ??м Американы? икенсе физик-?алимы Шелдон Ли Глэшоу (ул да физика буйынса 1979 йыл?ы Нобель премия?ы лауреаты) берлект? йомша? электрлы ??-ара йо?онтоло? т??лим?те (теория электрослабых взаимодействий) т???й.

И?к?рм?л?р [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

???би?т [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  • Калашников С. Г. Электричество. ? М., Наука, 1985. ? 576 с.
  • Эйхенвальд А. А. Электричество. ? М., Государственное технико-теоретическое издательство, 1933
  • Беркинблит М.Б., Глаголева Е.Г. Электричество в живых организмах . ? М .: Наука, 1988. ? 288 с.
  • Фейнман Р. Фейнмановские лекции по физике. Т. 5. Электричество и магнетизм. ? М .: Едиториал УРСС, 2004. ? 304 с.

?ылтанмалар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]