Plato
(/?ple?to?/
PLAY-toe
; Greek: Πλ?των
Plat?n
; 428/427 or 424/423 ? 348/347 BC) ?aka?a wakuganiza kweneso wa zeru zapachanya wakufumila mu charu cha
Greece
uyo wakababikila mu msumba wa
Athens
mu
nyengo ya Classical
mu vilimika vyakale vya
Greece Wachiyamwaka
(
Ancient Greece
). Wakasanga sukulu ya Platonist ya vyakuganiza na Academy, iyo ikava sukulu yakwamba kweneso yapachanya chomene mu chilwa cha
Ulaya
(
Europe
).
Pamoza na msambizi wake,
Socrates
, na msambili wake ,
Aristotle
, Plato waka?a mlala wa vyakuganiza mu mbili ya vyakuganiza ya charu cha Greece Wachiyamwaka na Kumanjililo gha dazi na pakati cha Kumafumilo gha Dazi, na pakati chakumafumilo gha dazi ghakafuma kwa iye. Kweneso walikusintha chipembezo na vya uzimu. Vya
neoplatonism
ivo vikava vya wakung'anamulila wake zina lake Plotinus vyose vikatolapo luwande pakusintha chi Khirisitu kwizila mu vadada va mpingo ngati ni Augustine)na chi Silamu (kwizila ngati mwa
Al-Farabi
). Mu nyengo ziphya,
Friedrich Nietzche
wakaona ngati mwambo wa Kumanjililo gha Dazi wose ukunyololeka na Plato (mwakumanyikwa nakuchema chi Khirisitu "
Platonism for the masses
"), apo
Alfred North Whitehead
wakati : "vinandi vyakuchitika mu mwambo waku
Ulaya
vyose vikuyenda mwa Plato."
Plato waka?a wakulemba nkhani zakuyowoya vanthu ?a?ili kweneso wakuona vya kayowoyelo mu vyakuganiza. Wkapanga masuzgo agho ghakagwiliskika pakuganiza. Vyakuchitika vyake vyakumanyikwa chomene ni zeru (ganizo) iyowakapeleka ya
Forms
yakumanyikwa na chifukwa, iyo ikulongosola kuti Plato wakuyimila ngati ni zgolo la vya mlengalenga lakumanyikwa kuti Platonism (iloso likumanyikwa kuti Platonic realism panji Platonic idealism). Ndiyeso ni zina la chitemwa chambula chigololo chakuchemeka Chitemwa cha Plato (Platonic Love) na Platonic solids.
Zeru zake za iye Plato, kusazgapo na Socrates zakuganiza zikayamba na kukhumbila vyakuchitika ngati ni vya
pre-Socratics Pythagoras
,
Heraclitus
na
Parmenides
, nangauli vinandi vikumanyikwa chala vya ?anthu a?a chifukwa vyose ivi tikumanya vikufumilaso kwa iyeso Plato. Vyakulemba vya Plato na zintchito zake zikugomezgeka kuti zilikupona vyaka vyakujumpha 2,400. Ntchito zinandi za Plato zilikulembeka na kusambizgika.
Ni vidoko chomene ivo vikumanyikwa vya mbili yakale ya Plato. Waka?a waku banja la aristocrat na banja lakutukuka. Mwakutolela na vyakulemba vya
Diogenes Laertius
, awiske ?a Plato a
Ariston
?akafumilo mu nyumba ya
Fumu ya ku Athens
,
Codrus
, na fumu ya
Messenia
,
Melanthus
. Mwakulingana na mwambo wa
Hellenic
, Codrus vikagomezgeka kuti wakafumila ku banja la chiuta ngoza,
Poseidon
.
Kwizila mu ndopa yakwa nyina , Plato waka?a mubala wa
Solon
.
Anyina ?a Plato ?aka?a a
Perictione
, awo wakanyadiskanga kuti banja lawo lili pa ubale na mpangi malango kweneso wakulemba mazgo gha nyimbo zina lake Solon,yumoza wa ?anthu 7 ?avyakulemba malango, uyo wakapanga malango gha Draco (kuuska lango lakukoma munthu pala wananga). Perictione waka?a mkulu wa Charmides kweneso muphwa wa
Critias
. wose ?awili a?a ?aka?a ?akumanyikwa ngati mba
Thirty Tyrants
,?akuchemeka Thirty,
the brief oligarchic regime (404?403 BC)
, uwo ukalondezgapo kuwa kwa Athens kuumalilo kwa
Nkhondo ya Peloponnesian
(431?404 BC). Kwizila mu vyakulemba vinyake, Ariston wakachichizga vilato vykae pa
Perictione
, kwene wakatondeka; ndipo chiuta wangoza wakale wapanyengo iyo wakuchemeka Apollo wakamuonekela mu mboniwoni ndipo paumalilo Aristonwakamuleka Perictione
unmolested
.
Siku leneko na zu?a lakubabikila Plato likumanyikwa chala. Kutolela na vyakulemba vyakale, ?asambili ?anandi ?asono ?akuganiza kuti wakababikila ku Athens panji ku Aegina pakatipa 429 na 423 BC, Nkhondo ya Peloponnesianyati yayamba waka.