Afganistani

Emirati Islamik i Afganistanit
? ????????? ?????? ????? ( Pashtoisht )
D? Af??nist?n Isl?m? Im?rat
????? ?????? ????????? ( Darisht )
Im?rat-i Isl?m?-yi Afgh?nist?n
Emirati Islamik i Afganistanit ? ????????? ?????? ????? ( Pashtoisht ) ; D? Af??nist?n Isl?m? Im?rat ; ????? ?????? ????????? ( Darisht ) ; Im?rat-i Isl?m?-yi Afgh?nist?n
	Flamuri
	Himni: ?? ? ???????? ??? ; D? D? B?tor?no Kor ; " Kjo eshte Shtepia e Trimave "
Gjendja	Shtet anetar i OKB-se nen nje qeveri te panjohur
Kryeqyteti dhe qyteti me i madh	Kabul ; 34°31′N 69°11′E / 34.517°N 69.183°E
Gjuhet kryesore	Pashtoisht ; Darisht ;
Grupet etnike (Regjistrimi jozyrtar 2019)	42% Pashtun ; 27% Taxhik ; 9% Hazara ; 9% Uzbek ; 4% Aimak ; 3% Turkmen ; 2% Baloch ; 4% Te tjeret ;
Besimi	99.7% Islami ( zyrtarel ) ; 0.3% Te tjere (2009 estimate) ;
Nofka	Afgan
Qeveria
Lloji i qeverisjes	Emirati unitare provizore teokratike islame
? Udheheqesi	Hibatullah Akhundzada
? Kryeministri	Hasan Akhund (Ne detyre)
? Shef i Drejtesise	Abdul Hakim Ishaqzai
Kuvendi	Keshilli Drejtues (organ konsultativ)
Themelimi
? Perandoria Hotak	1709 ? 1738
? Perandoria Durrani	1747?1823
? Emirati	1823?1839
? Restaurimi i Mbreterise Durrani	1839?1842
? Restaurimi i Emiratit	1842?1926
? Dost Mohammad bashkon Afganistanin	27 maj 1863
? Marreveshja Anglo-Afgane	26 maj 1879
? Pavaresia	19 gusht 1919
? Mbreteria	9 qershor 1926
? Republike	17 korrik 1973
? Republika Demokratike	27?28 prill 1978
? Shteti Islamik	28 prill 1992
? Emirati Islamik	27 shtatpr 1996
? Republika Islamike	26 janar 2004
? Restaurimi i Emiratit Islamik	15 gusht 2021
Siperfaqja
? Gjithsej	652,867 km 2 (252,073 sq mi) ( 40th )
? Uje (%)	i paperfillshem
Popullsia
? Perllogaritje 2021	40,218,234 ( 37-ta )
? Dendesia	48.08/km 2 (124.5/sq mi) ( 174-ta )
Ekonomia
PBB (PFB)	Perllogaritje 2018
? Gjithsej	$72.911 billion ( 96-ta )
? Per koke banori	$2,024 ( 169-ta )
PBB (zyrtare)	Perllogaritje 2018
? Gjithsej	$21.657 miliarde ( 111-ta )
? Per koke banori	$493 ( 177-ta )
Monedha	Afgani ( ?????? ) ( AFN )
Te dhena te tjera
IZHNJ (2019)	0.511 ; i ulet · 169-ta
Zona kohore	UTC +4:30 ; Kalendari diellor (D†)
Ana e drejtimit te makines	right
Prefiksi telefonik	+93
Kodi i internetit TLD	.af ; ?????????.

Afganistani , zyrtarisht Emirati Islamik i Afganistanit , eshte shtet ne Azine qendrore qe nuk laget nga asnje det dhe qe kufizohet ne perendim me Iranin , ne veri me Turkmenine , Uzbekistanin dhe Taxhikistanin , ne verilindje me Kinen dhe ne lindje dhe jug me Pakistanin . Afganistani eshte vendi i gjashte me i varfer i botes.

Afganistani ka qene nje pike perqendruese e lashte e Rruges se Mendafshit dhe migracionit njerezor. Arkeologet kane gjetur deshmi te banimit te njeriut qe nga periudha e Paleolitit te Mesem. Qyteterimi Urban mund te kete filluar ne zone qe nga vitet 3.000 deri 2.000 PK. I ndodhur ne nje vend te rendesishem gjeostrategjik qe lidh kulturen e Lindjes se Mesme me Azine Qendrore dhe nenkontinentin indian, Afganistani ka qene vend i popujve te ndryshem nder kohera dhe deshmitar i fushatave te shumta ushtarake, sidomos ato te Aleksandrit te Madh , Xhinxhiz Kanit , dhe ne kohet e sotme te forcave lindore e perendimore. Aganistani gjithashtu ka sherbyer si nje burim nga i cili Greko-Baktrianet, Kushanet, Heftalitet, Samanidet, Safaridet, Gaznavidet, Goridet, Mugalet, Hotaket, Durranet, dhe te tjere jane ngritur per te formuar perandorite e medha.

Historia [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Artikulli kryesor Historia e Afganistanit

Ahmad Shah Durrani bashkoi fiset Pashtun dhe themeloi Afganistanin me 1747. Vendi sherbeu si nje amortizator mes Perandorive Ruse dhe Britanike derisa fitoi pavaresine nga kontrolli joreal britanik me 1919. Nje perjetim i shkurter i demokracise mbaroi me grushtin e shtetit te vitit 1973 dhe me nje kunder-grusht komunist me 1978. Bashkimi Sovjetik u perpoq ta pushtonte me 1979 per te mbeshtetur regjimin ne shkaterrim afgan komunist, duke u hedhur ne nje lufte te gjate dhe shkaterruese. BRSS u terhoq me 1989 pas nje presioni te paperkulshem prej rebeleve anti-komuniste muxhahedine qe mbeshteteshin nderkombetarisht. Nje seri lufterash civile qe erdhen me pas bene qe Kabuli me ne fund te binte ne duart e talebaneve (nje levizje e vijes se ashper e mbeshtetur nga Pakistani qe u krijua per t'i dhene fund luftes civile dhe anarkise ne vend) me 1996. Pas sulmeve terroriste te 11 shtator 2001 ne Nju Jork Siti dhe Uashington D.C., nje aleance ushtarake e SHBA me Aleancen Veriore rrezoi regjimin taleban per shak te strehimit te Osama Bin Ladenit. Konferenca e Bonit e OKB-se, ne 2001 krijoi dhe vendosi nje program per rindertimin politik qe perfshinte adaptimin e nje kushtetute te re, zgjedhjet presidenciale te vitit 2004 dhe zgjedhjet e Asamblese Kombetare te vitit 2005. Ne dhjetor 2004, Hamid Karzai u be presidenti i pare i zgjedhur ne menyre demokratike ne Afganistan dhe Asambleja Kombetare u inaugurua dhjetorin e ardhshmem. Karzai u rizgjodh per nje mandat te dyte ne nentor 2009. Pavaresisht nga perforcimi i nje qeverie te qendrueshme qendrore, talebanet e rigjalleruar dhe paqendrueshmeria e vazhdueshme ne zonat rurale - sidomos ne jug dhe lindje - mbeten sfida serioze per Qeverine Afgane.

Politika [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Artikulli kryesor : Sistemi shteteror

Forma e regjimit te Afganistanit eshte Republike me nje qeveri te perkohshme te perbere nga 30 Ministra 4 zevendes kryetare (te miratuar nga kuvendi “ Loja Xhirga ”). Vendi ndahet ne 34 njesi administrative.

Ndarja administrative [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Artikulli kryesor Njesite territoriale

Qe nga 13 gushti 2004 , Afganistani eshte i ndare administrativisht ne 34 provinca (vilajete ), ku cdo krahine ka kryeqytetin e saj dhe nje administrate provinciale. Provincat ndahen me tej ne rreth 398 komuna, secila prej te cileve normalisht mbulon nje qytet ose nje numer fshatrash. Secila komune perfaqesohet nga nje kryetar i komunes.

Kryetari i provinces (Valiu) emerohet nga Presidenti i Afganistanit dhe kryetari i komunes zgjidhet nga kryetari i provinces. Kryetaret provinciale jane perfaqesues te qeverise qendrore ne Kabul dhe jane pergjegjes per te gjitha ceshtjet administrative dhe formale brenda provincave te tyre. Ka edhe keshilla provinciale te cilat zgjidhen nepermjet zgjedhjeve te drejtperdrejta dhe te pergjithshme per nje periudhe prej kater vjetesh. Funksionet e keshillave provinciale jane per te marre pjese ne planifikimin e zhvillimit provincial dhe ne monitorimin dhe vleresimin e institucioneve te tjera te qeverisjes provinciale.

Sipas nenit 140 te Kushtetutes dhe te dekretit presidencial mbi ligjin zgjedhor, kryetaret e bashkive te qyteteve duhet te zgjidhen me ane te zgjedhjeve te lira dhe te drejtperdrejte per nje mandat kater vjecar. Megjithate, per shkak te kostove te medha zgjedhore, zgjedhjet per kryetar bashkie dhe komune asnjehere nuk jane mbajtur. Ne vend te kesaj, kryetaret e komunave kane qene te emeruar nga qeveria. Sa per kryeqytetin e Kabulit, kryetari emerohet nga Presidenti i Afganistanit.

Me poshte eshte nje liste e te gjitha 34 provincat ne renditje alfabetike:

Gjeografia [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Artikulli kryesor Gjeografia e Afganistanit

Afganistani gjendet ne Azine jugore, ne veri dhe perendim te Pakistanit dhe ne lindje te Iranit. Gjendet ne koordinatat gjeografike 33 00 N, 65 00 E.

Ka nje siperfaqe totale prej 652,230 km katror, pak me i vogel se Teksasi, duke e bere vendin e 41-te me te madh ne bote. Ka nje kufi 5,529 km. Ka kufi me Kinen (76 km), Iranin (936 km), Pakistanin (2,430 km), Taxhikistanin (1,206 km), Turkmenistanin (744 km) dhe Uzbekistanin (137 km). Nuk dalje ne det.

Klima eshte aride ne gjysmearide; ka dimera te ftohte dhe vera te nxehta. Terreni eshte kryesisht i perbere nga male te thyera, por edhe fushor ne veri dhe jugperendim.

Pika me e ulet eshte Amu Darya, 258 m, ndersa pika me e larte Noshak 7,485m.

Zoteron shume burime natyrore. Nder to shquhen: gazi natyror, nafta, qymyri, bakri, kromi talku, squfuri, plumbi, zinku, hekuri xeheror, kripa dhe guret gjysme te cmueshem.

Perdorimi i tokes:
toke e lerueshme: 12.13%
te korra te perhershme: 0.21%
te tjera: 87.66%
Toke e ujitur:
27,200 km katror
Burimet totale ujore te riperteritshme:
65 km kubike
Shperndarja e ujit te paster (shtepiake/industriale/bujqesore):
gjithsej: 23.26 km kubike per vit (2%/0%/98%)
per banor: 779 m kubik per vit

Klima [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Artikulli kryesor Klima e Afganistanit

Klima e Afganistanit eshte kryesisht e thate, pasi qe pjesa me e madhe e vendit ndodhet ne nje rripe te thatesise qe shtrihet ne Azine qendrore. Karakteristike e kesaj klime kontinentale eshte ndryshimi i madh i temperaturave ne mes te nates dhe dites si dhe te stineve te vitit. Ererat perendimore ne dimer sjellin reshje mesatare te shiut ndersa ne vere sjellin thatesira po thuajse ne tere vendin perpos ne verilindje te Mosunit (int. Monsun) ku ka edhe reshje shiu. Klima e pjeses jugore e vendit eshte nxehte ku kultivohet palma Date ( lat . Phoenix dactylifera ). Po ashtu Afganistani pas Birmanise (int. Myanmar) eshte prodhuesi me i madh i Opiumit ne bote.

Ekonomia [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Artikulli kryesor Ekonomia e Afganistanit

Pas disa dhjetevjecareve te luftes, ekonomia e ketij vendi zhvillohet po thuaj se ne nivel te fshatrave. Si do qe te merret partneret kryesore te Afganistanit jane Pakistani dhe Irani. Mbjellja e opiumit edhe pas rrezimit te regjimit te Talibaneve ende vazhdon dhe eshte produkti me i eksportuar i Afganistanit ne bote perendimore.

Demografia [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Artikulli kryesor Demografia e Afganistanit

Afganistani eshte shtet me popullsi shume kombesie dhe me pakica kombetare. Historikisht populli i Pashtuneve ka qene shpesh kombesi shtet formuese. Ne vitin 2004 Afganistani kishte diku rreth 28,5 milione banore. Ndarja e perkatesise etnike te popullsise se Afganistanit eshte e veshtire, keshtu ndarja sipas gjuhes, religjionit apo sipas vecorive te grafike te vizatuara ne trupat e banoreve te disa popujve si te mongoleve (Hazara) mund te behet vetem duke pasur parasysh qe keto nderthuren ne mes veti. Te dhenat e me poshtme japin vetem nje parafytyrim per llogaritje te perafert te struktures se popullsise

Pashtunet (Pashtun), - Afganet etnike, jane themeluesit dhe paguesit e vendit. Perbejne 40% te popullsise se Afganistanit
- Ne perberjen e ketij populli hyne disa fise nomade, nder te cilet me te dalluarit jane Kuci (ang. Kuchi) me rreth 5 milion pjesetare. Ky fis eshte i mbrojtur dhe pajisur me privilegje ne baze te artikullit 14 te kushtetutes se Afganistanit te cilat i japin edhe drejten ne qeverisjen e shtetit. Edhe pse ky fis merret si pjese e Pashtuneve nuk jane Pashtun.
Tagjiket (ang. Tajik) ? jane banoret perse te regjionit. Perbejne 30% te popullsise se pergjithshme te Afganistanit
- Nder grupet me te njohur te Tagjikeve jane Kiszibashet (ang. Qizilbash). Ky grup perbehet nga pasardhesit e ushtareve turko-perse nga koha e sundimit te Safireve (ang. Safavids ) .
Hazaret (ang. Hazara) ? jane pasardhesit e ushtrise se Xhingis Kanit (ang. Genghs Khan) , flasin gjuhen perse dhe perbejne 20% te popullsise se pergjithshme te Afganistanit.
Uzbeket (ang. Uzbek) ? nje nder popujt e shumte turk te Azise qendrore dhe perbejne 5% te popullsise se pergjithshme te Afganistanit
Po ashtu ka shume grupe te popujve te ndryshem si Amiaket, Nuristanet dhe Baloshet (ang.Baloch)

Popullsine e Afganistanit e perbejne shumica fshatare me rreth 78%.

Kultura [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Artikulli kryesor : Kultura ne Afganistan

Lloj-llojshmeria e popullsise vetvetiu qe ka sjelle nje kulture te begatshme. Mirepo lufterat e shumta kane shkaktuar qe per nje kultur te mirefillte per gjithe Afganet te mos kete kultur.

Jeta budiste
Abdur Rahman Khan
Loja Xhirga

Feja

Suni 77%
Shite 22%

Marredheniet mes Afganistanit dhe Shqiperise [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Me date 16 gusht 2006 , ne mbeshtetje te nenit 100 te Kushtetutes dhe te nenit 15, te Ligjit nr.9095, date 3 korrik 2003 , "Per sherbimin e jashtem te Republikes se Shqiperise", me propozimin e Ministrit te Puneve te Jashtme, Keshilli i Ministrave vendosi lidhjen e marredhenieve diplomatike me Republiken Islame te Afganistanit.

Nderkaq, Forcat e Armatosura te Republikes se Shqiperise jane te pranishme ne Afganistan, si pjese e operacionit " Liri e Perhershme " ( Enduring Freedom ), ne kuadrin e misionit ISAF te Koalicionit Nderkombetar kunder terrorizmit qe nga gushti 2002 . Kontigjenti i 8te perbehej nga nje toge me 22 vete nga Batalioni i Operacioneve Speciale dhe eshte ngarkuar me detyra patrullimi ne rajonin e Kabulit . Me date 16 gusht u dergua kontigjenti i 9-te ne Afganistan. Ky kontigjent perbehet nga 22 vete: 3 oficere, 12 nenoficere dhe 7 ushtare profesioniste te Batalionit te 3-te te Kembesorise. Ai ishte ne perberje te Kontigjentit Turk. Ky eshte kontigjenti i trete ne Afganistan nga rradhet e Batalionit te 3-te te Kembesorise i di slot kuar ne Poshnje te Beratit . Ne Dhjetor te vitit 2016, Forcat e Armatosura te Republikes se Shqiperise, derguan ne Afganistan misionin e pare paqeruajtes RSM-1 Resolut Support Mission, prane Komandes se Trajnimit Keshillimit dhe Ndihmes. Kontigjenti i drejtuar nga Kapiten Leonard Gjuta, perbehej nga 40 ushtarak te batalionit te dyte te kembsorise. Detyra e tyre ishte ruajtja dhe siguria e bazes Force Protection.

Burimi i te Dhenave [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

^ Tharoor, Ishaan (19 qershor 2013). "The Taliban's Qatar Office: Are Prospects for Peace Already Doomed?" . Time (ne anglisht). ISSN 0040-781X . Marre me 19 gusht 2021 .
^ "Taliban closer to international recognition, says foreign minister" . Agence France-Presse (ne anglisht). Kabul . France 24 . 3 shkurt 2022 . Marre me 14 mars 2022 .
^ timesofindia (23 gusht 2021). "Afghanistan's ethnic mosaic" . The Times of India (ne anglisht).
^ ^a ^b World Population Review (19 shtator 2021). " "Afghanistan Population 2021" " (ne anglisht).
^ statista.com (20 gusht 2021). "Distribution of Afghan population by ethnic group 2020" (ne anglisht).
^ Gabim referencash: Etikete <ref> e pavlefshme; asnje tekst nuk u dha per refs e quajtura Factbook
^ "Constitution of Afghanistan" (ne anglisht). 2004. Arkivuar nga origjinali me 20 shtator 2016 . Marre me 16 shkurt 2013 .
^ Choi, Joseph (8 shtator 2021). "EU: Provisional Taliban government does not fulfill promises" . The Hill (ne anglisht) . Marre me 18 mars 2022 .
^ Bezhan, Frud (7 shtator 2021). "Key Figures In The Taliban's New Theocratic Government" . Radio Farda (ne anglisht). Radio Free Europe/Radio Liberty . Marre me 6 shkurt 2022 .
^ Jones, Seth G. (dhjetor 2020). "Afghanistan's Future Emirate? The Taliban and the Struggle for Afghanistan" . CTC Sentinel (ne anglisht). Combating Terrorism Center . 13 (11). Arkivuar nga origjinali me 11 shkurt 2022 . Marre me 5 mars 2022 .
^ Sofoglu, Murat (27 shtator 2021). "How the Taliban governs itself" . TRT World (ne anglisht) . Marre me 13 mars 2022 .
^ Central Statistics Office Afghanistan
^ ^a ^b ^c ^d "Afghanistan" (ne anglisht). International Monetary Fund . Marre me 14 nentor 2018 .
^ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF) (ne anglisht). United Nations Development Programme. 15 dhjetor 2020. fq. 343?346. ISBN 978-92-1-126442-5 . Marre me 16 dhjetor 2020 .

Te tjera [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Lidhje te jashtme [ Redakto | Redakto nepermjet kodit ]

Commons: Afganistani ? Album me fotografi dhe/apo video dhe materiale multimediale

developmentgateway
Afghanan Dot Net Arkivuar 19 janar 2005 tek Wayback Machine
Afganistani Portal Arkivuar 24 janar 2022 tek Wayback Machine
2002 UN map of Afghanistan (PDF)
Afghanistan Information Management Service Arkivuar 29 shtator 2007 tek Wayback Machine - projekt i OKB -se

Ky artikull me tematike ne lidhje me gjeografine e Afganistanit eshte nje faqe cung . Ju mund te ndihmoni Wikipedia-n duke e permiresuar ate.

[Tharoor-1] Tharoor, Ishaan (19 qershor 2013). "The Taliban's Qatar Office: Are Prospects for Peace Already Doomed?" . Time (ne anglisht). ISSN 0040-781X . Marre me 19 gusht 2021 .

[2] "Taliban closer to international recognition, says foreign minister" . Agence France-Presse (ne anglisht). Kabul . France 24 . 3 shkurt 2022 . Marre me 14 mars 2022 .

[3] timesofindia (23 gusht 2021). "Afghanistan's ethnic mosaic" . The Times of India (ne anglisht).

[:2-4] World Population Review (19 shtator 2021). " "Afghanistan Population 2021" " (ne anglisht).

[5] statista.com (20 gusht 2021). "Distribution of Afghan population by ethnic group 2020" (ne anglisht).

[Factbook-6] Gabim referencash: Etikete <ref> e pavlefshme; asnje tekst nuk u dha per refs e quajtura Factbook

[Constitution_of_Afghanistan-7] "Constitution of Afghanistan" (ne anglisht). 2004. Arkivuar nga origjinali me 20 shtator 2016 . Marre me 16 shkurt 2013 .

[8] Choi, Joseph (8 shtator 2021). "EU: Provisional Taliban government does not fulfill promises" . The Hill (ne anglisht) . Marre me 18 mars 2022 .

[9] Bezhan, Frud (7 shtator 2021). "Key Figures In The Taliban's New Theocratic Government" . Radio Farda (ne anglisht). Radio Free Europe/Radio Liberty . Marre me 6 shkurt 2022 .

[CTC_Sentinel-10] Jones, Seth G. (dhjetor 2020). "Afghanistan's Future Emirate? The Taliban and the Struggle for Afghanistan" . CTC Sentinel (ne anglisht). Combating Terrorism Center . 13 (11). Arkivuar nga origjinali me 11 shkurt 2022 . Marre me 5 mars 2022 .

[11] Sofoglu, Murat (27 shtator 2021). "How the Taliban governs itself" . TRT World (ne anglisht) . Marre me 13 mars 2022 .

[12] Central Statistics Office Afghanistan

[imf2-13] "Afghanistan" (ne anglisht). International Monetary Fund . Marre me 14 nentor 2018 .

[UNHDR-14] Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF) (ne anglisht). United Nations Development Programme. 15 dhjetor 2020. fq. 343?346. ISBN 978-92-1-126442-5 . Marre me 16 dhjetor 2020 .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]