Panama

Den relativt unge republikken var ein del av Colombia fram til 1903 . Fra 1999 overtok Panama kontrollen over Panamakanalen og landomradet rundt, som bind saman Atlanterhavet med Stillehavet og utgjer ein viktig og strategisk del av landet.

Namn [ endre | endre wikiteksten ]

Namnet ≪Panama≫ ( spansk Panama , IPA [re'puβlikte ðe pana'ma]) er av indiansk opphav fra eit ord som tyder 'overflod av fisk' eller 'overflod av sommarfuglar'.

Geografi [ endre | endre wikiteksten ]

Panama høyrer bade til Mellom-Amerika og Sør-Amerika, med kyst mot Atlanterhavet i nord og Stillehavet i sør. Det har grense mot Colombia i aust og Costa Rica i vest. Det smale landet gar fra vest til aust, og har Stillehavet i sør, og Det karibiske havet i nord, og om ein seglar fra Europa til Asia endar ein faktisk opp lenger aust etter a passert Panamakanalen .

Klima [ endre | endre wikiteksten ]

Panama ligg nærare ekvator enn dei andre landa i Mellom-Amerika, og har enno mindre arlege skilnadar i temperaturen. I havniva er det varmt og fuktig aret rundt. Den verste varmen byggjer seg opp mot slutten av tørketida, som varer om lag fra januar til april. Pa nordvestkysten kan av og til nordavind utløyse store nedbørsmengder og i denne tida. Generelt sett er dei vestlegaste og dei austlegaste omrada dei vataste i landet, og mest regn kjem det i oktober og november, men ikkje i samband med orkanar , som ikkje er ein alvorleg trugsel i dette omradet. Høgare omrade i Cordillerafjella har ein lagare temperaturar pa bade dagtid og nattestid, og ein kan fa kjølige netter.

Panamakanalen [ endre | endre wikiteksten ]

Panamakanalen er ein stor kanal som gar gjennom den smalaste delen av Panama og gjer det mogleg for skip a ta ≪snarvegen≫ fra Atlanterhavet til Stillehavet og omvend via Gatunsjøen . 5 % av verdshandelen gar gjennom kanalen, som blei opna 15. august 1914.

Panamakanalen er vel 81 km lang. Han har to sett med sluser pa stillehavssida, Miraflores- og Pedro Miguel-slusene, og eit, Gatun-slusene, pa atlanterhavssida. Kvart slusekammer er 305 meter langt, 33,5 meter breitt og 26 meter djupt. Nemninga Panamax blir brukt om dei største skipa som kan passera gjennom kanalen.

Kanalen har to løp slik at det kan ga skip i begge retningar samstundes. Høgdeskilnaden fra havet til Gatunsjøen er 26 meter. Det blei teke ut 14 gonger meir masse da Panamakanalen blei bygga enn da Suezkanalen blei til.

Historie [ endre | endre wikiteksten ]

Panama blei kolonisert av Spania i 1510. Etter 300 ar, i 1810, blei Panama sjølvstendig. I 1821 blei Panama ein del av Colombia , men blei igjen ein sjølvstendig stat i 1903. Landet blei oppfordra av USA i samband med den amerikanske planen om a byggja ein kanal mellom dei to verdshava. Columbianarane sette i gang med utgravinga i 1880, og seinare blei arbeidet teke over av Frankrike, som hadde røynsle fra utgravinga av Suez-kanalen. USA innsag snart den strategiske og økonomiske tydinga av staden, og ynskte full kontroll over kanalen og kanalomradet. Difor leigde USA kanalen og kanalomradet fra Columbia fra 1903. I 1904 kjøpte USA graveutstyret av franske graveselskap og vidareførte gravearbeidet. Kanalen vart ferdig i 1914, og blei opna for skipsfart same aret. Colombia anerkjenner Panama som sjølvstendig stat i dag, og dette var ein del av avtala som USA inngjekk med Colombia (den sakalla Thomson-Urrutia Treaty-avtala) i 1921.

Fra 1969 til 1978 var det militærstyre i Panama. Det førte ein liberal bankpolitikk som gjorde landet til eit finanssentrum i omradet. I 1977 sikra Panama ei avtale med USA. Denne sa at Panama skal ha den økonomiske kontrollen over Panamakanalen innan ar 2000. Det var sivilt styre i 1978, og politiske parti blei tillatne igjen. I 1979 overtok Panama kanalsona. Manuel Noriega blei hærsjef og den eigentlege leiaren i landet i 1984 . Opposisjonen vann truleg valet, men Noriega annullerte det. Dette førte til at USA invaderte Panama og innsette Guillermo Endara som president. I 1990 blei Noriega teken til fange og utlevert til USA .

Politikk og administrasjon [ endre | endre wikiteksten ]

Panama er eit parlamentarisk demokrati med tre maktinstansar: utøvande, lovgjevande og ei uavhengig dømmande grein. Dei utøvande og lovgjevande greinene blir vald for ein femarsperiode kvar. Den utøvande greina bestar av ein president og to visepresidentar, medan den lovgivande greina bestar av 78 representantar som dannar parlamentet. Den dømmande greina av demokratiet er organisert under ein høgsterett med ni medlemmar. Alle panamanarar over 18 ar er lovpalagde a røysta ved val, men blir ikkje rettsleg forfølgd om dei ikkje røyster.

Presidenten i Panama har sitt offisielle kontor i Palacio de las Garzas (≪Hegrepalasset≫).

Administrativ inndeling [ endre | endre wikiteksten ]

Panama er inndelt i 10 politiske administrative provinsar:

Bocas del Toro
Chiriqui
Cocle
Colon
Darien
Herrera
Los Santos
Panama
Panama Oeste
Veraguas

Økonomi [ endre | endre wikiteksten ]

Pa grunn av den geografiske nøkkelposisjonen sin har Panama ein servicebasert økonomi, med bankdrift og turisme som viktige næringar. Dette star for om lag 80 % av bruttonasjonalproduktet . Overtakiga av drifta av Panamakanalen i 1999 har vore med pa a gje næring til auka økonomisk interesse i landet.

BNP-veksten for ar 2000 var ca. 23 % mot 3,0 % i 1999. Men sjølv om Panama har høgast BNP per innbyggjar i Mellom-Amerika lever omtrent 40 % av folkesetnaden i fattigdom, og arbeidsløysa ligg pa 14 %.

Kultur [ endre | endre wikiteksten ]

Panamansk kultur er utleidd fra musikk, kunst og tradisjonar som spanske kolonistar hadde med seg fra Europa. Mykje av den lokale kulturen stammar fra europeisk kultur som har blanda seg med afrikansk og førcolombiansk kultur. Eit døme pa dette eit tamborito , som er ein spansk dans blanda med indianske rytmar, tema og dansesteg. Denne dansen er eit symbol pa ulike kulturar som smelta saman i Panama. Lokalt er det populært a framheva festivalar, dansar og tradisjonar som er blitt overleverte fra generasjon til generasjon. Utanfor Ciudad de Panama (Panama by) blir det halde regionale festivalar heile aret gjennom, med vekt pa a lokale musikarar og dansarar.

Panamansk kultur gjenspeglar seg i tradisjonelle produkt som treskjering, seremonielle masker og leirarbeid, sa vel som i arkitektur og dei lokale og regionale festivalane. Mange mindre landsbyar livnærer seg, og er avhenginge av, turismen, mellom anna ved a selja slike produkt.

Eit døme pa unik panamansk kultur stammar fra kunafolk, molas. Mola er eit ord kunafolk brukte pa bluse. Molas er kunststykke laga av kvinnene i kunastammen gjennom at fleire lag med stoff i ulike fargar er lett sydd saman.

Utdanning [ endre | endre wikiteksten ]

I 1970 var ca. 21 prosent av folkesetnaden over 15 ar analfabetar . I byane var talet 6 prosent, pa landbygda 38 prosent. Det var fleire analfabetar blant kvinner enn menn.

Det er 9 ars skuleplikt i landet (6-15). Grunnskulen varer i 6 ar og den vidaregaande i 3 pluss 3 ar. Panama har eit statsuniversitet med ca. 20 000 studentar og eit privat katolsk universitet, Santa Maria la Antigua, med ca. 1000 studentar. Statsuniversitetet blei grunnlagt i 1936, medan det katolske universitet blei grunnlagt i 1965.