Жан-Поль Сартр ( фр.   Jean-Paul Charles Aymard Sartre , /?s?ːrtr?/, 1905-жылы 21-июнь ? 1980-жылы 15-апрель) ? француз философу, атеисттик экзистенциализмдин ?к?л?. Ал ошондой эле жазуучу жана сынчы, Франциянын саясый турмушуна эпкинд?? катышкан.

Парижде демейки Жогорку мектепте билим алат да, кийин Париждеги жана башка шаарлардагы бир катар лицейлерде сабак берет. Экинчи д?йн?л?к согушта солдат катарында катышып, Германияда согуш туткундары ?ч?н лагерде тогуз ай жашайт. Бошогондон кийин Каршылык к?рс?т?? кыймылына катышат. Согуш аяктагандан кийин социалисттик жана экзистенциялык басылма болгон, бир айда бир жолу чыгуучу ≪Новое времянын≫ редактору болот. 1964-жылы ага адабият боюнча Нобель сыйлыгы ыйгарылат, бирок ал бул сыйлыктан баш тартат. 1968-жылы май айынан, Франциядагы жаштар кыймылынан бери тарта эпкинд?? саясый иш-аракеттерди ж?рг?з?т.

Негизги чыгармалары [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Сартрдын негизги чыгармалары т?м?нк?л?р: ≪Кыялдануу≫ (1936), ≪Эмоциялар теориясынын эскиздери≫ (1939), ≪Кыялдагы нерселер≫ (1940), ≪Бытие жана жок нерсе≫ (1943), ≪Экзистенциализм ? бул гуманизм≫ (1946), ≪Кырдаалдар≫ (1947?1964), ≪Усул проблемалары≫ (1947), ≪Диалектикалык акыл-ойго сын≫ (1960). Аталгандардын баарысы философиялык эмгектер. Мындан башка да ал к?рк?м чыгармаларды жазган: ≪Ж?р?к айнуу≫ (1938), ≪Эркиндикке карай жолдор≫ (1946?49), ≪Чымындар≫ (1943), ≪Капаста≫ (1945), ?м?р таржымалы ж?н?нд? ≪С?зд?р≫ (1964) деген чыгарма. ≪Эркиндикке карай жолдор≫ деген ?чилтиги XX кылымдын адабиятынын классикалык чыгармасы деп эсептелет.

?з?н?н философиялык жана адабий чыгармаларында Сартр экзистенциализм идеясын ?г?тт?йт. Экзистенциализм белгил?? агым катарында к?з караштардын ке?ири ч?йр?с?н камтыйт, бирок анын к???л?н?н борборунда ? адамдын жашоо-турмушу ж?н?нд?г? маселе, ар бир адамдын инсандык турмушунун шарты жана структурасы ж?н?нд?г? маселелер турат.

Экзистенциализм койгон проблема [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Экзистенциализм койгон негизги проблема ? жашоо-турмуштун маани ма?ызын индивидуалдык а?-сезим кандайча а?дап-биле аларын с?р?тт?п жазуу болуп саналат. Мындан келип экзистенциализм иликтеген башкы маселелер: тандоо эркиндиги, адамдык менен инсандыктын дал кел??ч?л?г?, башка д?йн? жана башка адамдар менен болгон алака-мамиле, индивиддин ?з жашоо-турмушунун максат-багытын а?дап бил??с?н?н баштап маани-ма?ыздарды жана баалуулуктарды т?з?ш?н?н жолдору ж?н?нд?г? маселелер келип чыгат.

≪Бытие жана жок нерсе≫ чыгармасы [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Сартрдын э? белгил?? философиялык чыгармасы ? ≪Бытие жана жок нерсе≫, бул чыгармасы экзистенциализмдин башкы документи болуп калат.

Сартр э? алгачкы ирет койгон маселе т?м?нк?ч?: ≪Адамдын жашоо-турмушу эмнеге окшош?≫ Ал ≪адамдык реалдуулук≫ деп аталган нерсени э? жалпы терминдер аркылуу с?р?тт?п жазгысы келет. Анын жообу эмгектин ≪Бытие жана жок нерсе≫ деп аталышынын ?з?нд? камтылып турат, анткени адамдык реалдуулук, дейт ал, жашоонун эки жолунан: бытиеден жана жок нерседен, бытиеден жана бытие эместен турат. Адам бытиеси ≪?з?нд?г? нерсе≫ катарында, обьект же нерсе катарында, ошондой эле ≪?з?-?ч?н нерсе≫ катарында, а?далып-билине турган нерсе болуп эсептелбеген а?-сезим катарында жашап турат. Ал ≪?з?нд?≫ жашоону кубулуштун же нерсенин жашоосун ≪?з? менен ?з? толуп-болуп турган≫ нерсе катарында с?р?тт?п жазат. Нерселерде ички жана тышкы сапаттар болбойт, анда ?з? ж?н?нд? т?ш?н?к да болбойт, алар ж?н гана жашап, бар болуп турат. Ал мындай дейт: ≪Жашоодо кенедей боштук, жана бир нерсе сызылып ?т?п кете ала турган кенедей жылчык да болбойт≫. Буга карама-каршы, ≪?з?м-?ч?н≫, же а?-сезим мындай толук жашоого ээ эмес, анткени ал нерсе эмес.

Ошентип, ≪?з?-?ч?н≫ дегенибиз ? бул а?-сезим, а?-сезим эмнеден турса, ошол; ал эми ≪?з??д?≫ дегенибиз ? нерселер, обьектилер. А?-сезим ?з?нд? ?з? ж?н?нд?г? а?-сезимди да камтып турат. Ал ма?ызга ээ болбогондуктан ≪жок нерсе≫ болуп саналат.

≪Ж?р?к айнуу≫ романы [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

≪Ж?р?к айнуу≫ деген биринчи философиялык романында Сартр каарман катарында Рокантен деген адамды к?рс?т?т, ал адам ?з?н?н ким экенин билбеген, чыныгы турмушта жашабаган, ?з? менен ?з? жана аны курчап турган чындык нерселер менен тил табышып жашай албаган адам, аны бардык нерселер ?ст?м?нд?т?п басып, ага уйгактай жабышып турат.

Ал мындай дейт: ≪Нерселер мага тийбеши керек... Бирок алар мага жабышып тынчымды алат, мен буга чыдай албаймын... Мен кийинки к?н? де?из жээгинде болуп, колума таш кармап турганда ?з?мд? кандай сезгенимди да жакшы эстеп турамын. Бул ?з?нч? бир жийиркеничт?? сезим эле. Бул сезим мага таш аркылуу келди, ал сезим таш аркылуу менин колума ?тт?... ошондо колумда кандайдыр бир ж?р?к айлануунун т?р? пайда болду≫. Рокантендин к?п сандаган жолу ж?р?к айнууну сезгендигин с?р?тт?п жазуу менен Сартр окурманды жашоонун кокустук экенин сез??г? мажбурлагысы келет. Рокантен нерселердин кунарсыз жашап турушун т?ш?нд?р??ч? себептердин бар экендигин т?ш?н?т. Эгерде ≪жашоону≫ аныктоого аракет жасай турган болсок, анда кандайдыр бир ж?н гана кокустук окуя болот деп айтуу керек: жашоонун себеби боло турган эч нерсе жок. Кээде ушундай да болот: нерселер бар болуп жашап турат, жашап тургандарды т?ш?нд?р??г? болбойт. Кокустук дегенибиз бул негизги принцип: ар кимдин жана ар бир нерсенин т?ш?нд?р?лг?с т?рд? жашап турушу, эч кандай ма?ызы болбогон д?йн?н?н жашап турушунун маанисиздиги (сандырактыгы) ? баарысы кокустук.

Эркиндик концепциясы [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

А?-сезим жок нерсе болгондуктан, ал толугу менен келечектеги д?йн?г? кошулган, Сартрдын айтканы боюнча, биздин адамдык эркиндигибиз дал ушунда турат. Эркиндик т?ш?н?г? Сартрдын бардык философиясы ?ч?н борбордук маселе болуп саналат. Биз бар болуп турганыбызды а?дап-билип, башыбыздан ?тк?р?п жаткан эркиндик ≪жок нерсе≫, бул болсо бизге келечекте биз менен боло турганды тандап алууга м?мк?нд?к берет. Биздин тандообуз ≪жок нерсеге≫ негизденет жана ал баалуулуктарды жана маани-ма?ыздарды тандап алуу болуп саналат.

Биз тандап жатканда, тандоо аракети ошондой эле ?з??д? ?з??д?н тандоо? болуп саналат, бирок ?з?мд? тандоо менен мен жашоону тандап ала албаймын. Жашоо мурда эле берилген, ошондуктан ар ким тандоо ?ч?н жашоосу керек. Менин тандаганым менин ма?ызым, мен жашап жаткан спецификалык жол. Мен ?з?мд? тандап аламын, анткени мен ?з?мд? тандап алууну мурда болжолдогонмун. Ошентип, спецификалык кырдаалда мен ?з?мд? тандап аламын: ал же ой ж?г?рт??ч? мен, же импульсивд?? мен, же ар кандай м?мк?н болуучу мен. М?мк?н кимдир бир?? башка адамдарга багыны?кы болууну каалабастыр, кимдир бир?? башка бир??н?н таасирине каршылык к?рс?т?т. Эгерде мен ≪?з?н?н негизинде ой ж?г?рт?≫ турганды тандап алсам, анда аны коштоп ж?р? турган кандайдыр бир спецификалык ой ж?г?рт??л?рд? эмес, дал ушул тандоодо мен ?з?мд? тандап аламын. Ошондуктан, Сартр мындай дейт: ≪Мен ойлонуп жатканда чеч??ч? учур келет≫. Мен ?з?мд? ≪ошол ойлоп жаткан≫ катарында тандап алдым, ал эми чыныгы ой ж?г?рт??н?н мазмуну кийинки иштин ?б?лг?с?. Бул талдоо экзистенциализмдин чеч??ч? ураанына алып келет: ≪Жашоо ма?ыздан мурда ж?р?т жана аны аныктайт≫.

Ошентип, Сартрдын пикири боюнча, мен ?з?м ж?н?нд? ?з?мд?н жашап турганымды а?дап билгенимдин ?з?н?н ?з?м ?ч?н недир бир ма?ызды жана баалуулукту тандоочу катарында ойлоого тийишмин: а?дап-бил?? дегенибиз баа болуп саналат. Менин ?з?мд? жандын спецификалык т?р? катарында билишим менин ?з?мд? ?з?м тандап алганым болот.

Радикалдык чечим [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Биз ?з?б?зд? азыр кандай болсок, мурда кандай болгон болсок ошону тануу жолу аркылуу жана ?з?б?зд? дагы бир нерсе катарында тандап алуу аркылуу тандап алабыз. А?-сезимдин ?с?ш?нд? мен ?з?мд? мурдагы жанды байкап-баамдап турган жана мен келечекте боло турган жанга карай бара жаткан жан катарында кайрадан тандап аламын. Сартр муну ≪радикалдык чечим≫ деп атайт.

Инсан ≪к?з к?р?н? эле турган сыр≫, касиеттердин ж?н?к?й гана коллекциясы эмес, тоталдуулук, т?ш?н?л??г? тийиш болгон жана концептуалдашпаган бир??, анткени фундаменталдуу тандоону концептуалдаштырууга жасалган ар кандай аракет ийгиликсиз б?т?т. Инсан ? адамды т?ш?нд?р??н?н ?з?нч? бир тиби, аны билим катарында так с?р?тт?п жазууга болбойт. Бул кимдир бир??н?н башкача эмес, дал ушундайча ык менен жашап турганын таануу болуп саналат. Ал жашап жаткандай жашоо ?ч?н, ?з? тандап алган жашоодон башка т?пк? себеп болбойт. Инсандын турмушунун мааниси адам жалпысынан инсан ?ч?н жоопкер дегенде турат.
Адамдар, а?-сезимд?? жан катарында, ?з?л?р?н?н эркин тандоосу аркылуу ?з?л?р?н ?з? калыптай алышат. Эркин тандоонун ≪с?зс?з болбой койбостугу≫ сартрдык философиядагы кординалдуу т?ш?н?к. Мындан четтеп ?т??г? жасалган ар кандай аракет Сартр айткан ≪начар ишенимге≫ алып келет.

Начар ишеним [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Начар ишенимдин алкагында аракет кылуу дегенибиз-бул кимдир бир?? толук эркин экенин жана ал ?з?н?н жашоосун тигил же бул предметтин негизинде эмес, жоктон тандап аларын т?ш?н??н?н кыйынчылыгынан качуунун натыйжасы болуп саналат.

Начар ишенимдин к?п формасы бар. Анын бир к?р?н?ш? ж?н гана стереотип же клише болуп саналган жашоо стили же ролу боюнча жашаган адамга м?н?зд??. ?з жашоосу ?ч?н ма?ызды жана баалуулукту тандап алуунун жоопкерчилиги менен басынтылган инсан ?з?н? ма?ыз бере турган жана ?з? эч кандай таасир к?рс?т? албай турган даяр ролду кабыл алуудан баш калка жана жасалма ы?гайлуулукту издейт. ?з?н?н эркиндигин баштан ?тк?р?п жаткан субьект катарындагы жашоонун ордуна ал ?з?н аткара турган белгил?? бир функциясы бар обьект же нерсе катарында т?ш?нд?р?т.

Сартр мындай мисал келтирет: ≪Кафедеги официантты алып к?р?л?,? деп жазат ал,? Ал тез жана чечкинд?? кыймылдайт, бир аз ашкере тез кыймылдайт, бир аз ашкере так кыймылдайт... анын ?н?, анын к?з карашы келген адам ж?н?нд? камкордук к?р?п жатканын билдирип турат. Ал ?з?н тездикке мажбурлайт жана нерселерге да аяосуз тездикти та?уулайт. Официант кафеде ушунун барын ишке ашыруу ?ч?н ?з?н?н ролун ойноп жатат≫. Начар ишенимдин башка бир к?р?н?ш? катарында адамдын ?з?нд?г? болгон бардык сапаттарды тангандыгын мисалга келтир??г? болот, м?мк?н ал ?з?н?н начар кыял-жоругун ?зг?рт??г? же аракечтиктен жана бекерчиликтен баш тартууга убада берип, жана ?з?н?н чечимин с?зс?з аткарарына ар бир жолу ишенгени менен ал эч качан муну аткарбайт. Начар ишеним аркылуу биз ?з?б?зд? ?з?б?з алдайбыз. Бул спецификалык т?рд? татаалданган формадагы алдоо болуп саналат. Жалпысынан алдоо ?ч?н акыйкатты бил?? зарыл, ал эми тескерисинче болгондо, чындыгында болуп жаткан нерселер алдоо эмес: ал жа?ылыштык же т?рк?йл?кт?н улам иштелген бирдеме.

Ошентип, начар ишеним ?з?н? ?з? калп айтуунун бир формасы. Бирдикт?? а?-сезимдин кучагында-акыйкат менен кандайча кагылышып жана ал ж?н?нд? кандайча жа?ылышып калуунун м?мк?нч?л?г?н к?р?? кыйын маселе. Бирок, к?п учурда адамдар дал ушуну менен алек болушат, алар акыйкатты этибарга алышпайт, андан четтеп ?т?ш?т, жарым-жартылай акыйкат деп тапканы менен бир кыйла даражада бул иллюзия гана болуп чыгат.
Сартр ?ч?н ≪начар ишенимде≫ аракеттенип жана жашоо дегенибиз эркиндиктен жана ?з? ?ч?н ма?ыз т?з??д?н баш тартуу дегенди билдирет. Начар ишенимде жашоо дегенибиз, демек, обьект катарында жашоо дегендикти жана жаратылыштын жана келишимдердин мыйзамдары тарабынан аныктала турган обьект сыяктуу жашоо дегендикти билдирет. Бирок ≪начар ишенимди≫ тандап алуу башка тандап алуулардай эле дал эркин тандап алуу болуп саналат. Бул ? д?йн?д? спецификалык жол менен жашоону тандап алуу. Биз: начар ишеним моралдык жактан начар, начар ишенимде жашоо ? демек адамдык жоопкерчиликтен баш тартуу, адамча жашоонун ма?ызын т?зг?н эркиндикти тануу, биздин ма?ыз менен баалуулуктарды т?з??г? арналган ишибизден качуу болот деген таасирдин астында турабыз.

Тандоо тууралуу [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Сартр ?з?н?н изилд??л?р? адамдын жашоо-турмушун с?р?тт?п жазууга багытталгандыгын ачык айтат. Анын баштапкы кызыгуусу адамдардын эмнеге окшош болууга тийиш экендигин айтуу эмес, алардын чындыгында эмнеге окшош экендигин айтууда болгон. Мисалы, ал биз эркин тандап алууга тийишпис деп айтпайт, ал адамдын жашоо шарты ошондой болгондуктан биз мындай тандоодон кача албайбыз дегенди айтат.
Ошентип, Сартр ар ким ?з д?йн?с?н ?з? жеке тандап алууга тийиш дейт. Бирок бул жерде проблема келип чыгат: ар ким ушундай ишт??г? тийиш да. Эгерде бир адам баардыгы ?ч?н тандаса да тандоо индивидуалдык бойдон кала берет.

Бул болсо с?зс?з болбой койбой турган натыйжага алып келет, бул бир адамдын ≪?з? ?ч?н≫ к?р?н?ш? башкалар менен конфликтиге алып келет, демек башка адамдар ≪тозокко айланат≫ дегенди билдирет. ≪?з?-?ч?н≫ бытие башкалар ?ч?н бытие менен конфликтиге алып келет. Натыйжада инсандык мамилелердин сартрдык с?р?т? кайгылуу да, конфликтт?? да болуп чыгат. Мен башка бир??н? мен ?ч?н ≪?з?нд?г?н?н≫ мисалы болгон бирдемеге, нерсеге айландырууга тийишмин, с?зс?з т?рд? айландырууга тийишмин. Мындагы тынчсыздандырган нерсе башка бир?? мага карата ошонун эле ?з?н ишт??г? тийиш болгондугунда турат. Бул ой бизди ≪кул-кожоюн≫ деген гегелдик мамилеге кайтарып алып барат жана кулпунун тешигинен мени да бир?? карап жаткан жокпу деп шыкаалаган адамды мисалга келтиргенин эске салат. Мунун баары, бир жагынан, инсандын а?-сезими менен ?зд?к а?-сезиминин, экинчи жагынан, инсандын а?-сезими менен башкалардын а?-сезиминин ортосундагы мамилени к?рс?т??г? багытталган.

Эркиндик тууралуу [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Биз эркиндиктен баш тартабыз, анткени аны таанууда биз азапты башыбыздан ?тк?р?б?з. Азап чег?? тандоону аныктай турган, бардыгы м?мк?н болгон эч нерсе жок жерде сезилет. Ал мындай деп жазат: ≪мен ?з?мд?н бытиемди ту?гуюкка т?ш?п кеткен коркунучтуу нерсе катарында а?дап билген учурда мен ал коркунучту менин м?мк?н болуучу ж?р?ш-турушума карата алганда белгисиз нерсе катарында баамдай аламын. Бир мааниде алганда бул коркунуч акыл-эст?? ж?р?м-турумду талап кылат жана ал ?з? менен ?з?н алганда ошол ж?р?м-турумдун алдын ала бир к???рт к?р?н?ш?. Экинчи мааниде алганда ал коркунуч ошол ж?р?м-турумдун акыркы моментин м?мк?н болуучу ж?р?м-турум катарында гана негиздейт, анткени мен ал коркунучту ошол акыркы моменттердин себеби катарында биле албаймын≫.

Азап чег??, же коркунуч т?ш?н?г? экзистенциализмдин негизги идеясы болуп саналат. Бирок азап чег?? эркиндикти реализациялоонун бирден бир, же а т?г?л зарыл натыйжасы болуп саналбайт. Экзистенциалдык ойлом маанисиздиктин алдында бир гана айла кет??ч?л?кт?н улам келип чыгуучу нерсе катарында каралбай тургандыгы шексиз.

Сартр философиясы [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Сартр ?з?н?н идеяларын пессимизм деген айыптоодон коргоо максатында, ?з?н?н философиясын мындай духта кароонун туура эместигин айтат, ≪анткени бир да доктрина к?б?р??к оптимист?? болуп саналбайт, анткени анын философиясында адам тагдыры анын ?з?нд? камтылып турат≫ (≪экзистенциализм ? бул гумманизм≫).

≪Диалектикалык акыл-эсти сынга алуу≫ чыгармасында адам тууралуу [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Сартрдын саясый ишмердиги аны тере? к???л кайтууга дуушар кылып, ?з?н?н оюн радикалдуу т?рд? реконструкциялоого аракеттен??г? алып келет. Ал эки томдон турган ≪Диалектикалык акыл-эсти сынга алуу≫ деген эмгекти жазууну пландаштырат: биринчиси теориялык жана абстрактуу изилд?? болмок, экинчиси тарыхты талдап-т?ш?нд?р??г? арналмак. Бирок ≪Сынга алуу..≫ эч качан жазылып б?тк?н эмес. Сартр бир нече бап жазылгандан кийин экинчи томду жазуудан баш тартат. Биринчи том 1960-жылы жарыяланып, ≪окулумсуз монстр≫ деп бааланат. ≪Сында≫ Сартр инсандын эркиндиги ж?н?нд?г? ?з?н?н мурдагы к?з караштарынын к?б?н жокко чыгарат. Ал мындай деп жазат: ≪Менин к?з карашымды эч ким бардык кырдаалдарда адам эркин боло алат деген духта интерпретациялабасын... Мен таптакыр карама-каршы пикирди айткым келет, атап айтсам, бардык адамдар кул, анткени алардын турмуштук тажрыйбасы практикалык-инертт??л?к тармак жагында, бул тармак э? башынан эле ?з?н?н кемчиликтери менен кандай даражада шартталган болсо ошондой даражада орун алган≫.

≪Практикалык-инертт??л?к≫ термини [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

≪Практикалык-инертт??л?к≫ термини турмуштун бир кыйла мурдагы эркин аракеттер менен аныктала турган жагы менен байланыштуу жана ал индивидуалдык практика менен тарыхый фактынын мурастык ж?г?н?н ?з ара аракети же тагыраак айтканда диалектикасы болуп саналат, бул ≪Сында≫ Сартрды к?б?р??к кызыктырган.

Бул эмгек социологияда да, антропологияда да, философияда да ийгиликке жетише алган эмес деген жалпы пикир бар. Ошентсе да бул эмгегинде Сартр ?з?н?н башка эмгектериндегидей эле тере? кызыкчылыкка ээ болгон жана зор мааниси бар маселелерди к?т?рг?н.

Колдонулган адабияттар [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

• Л. В. Блинников.Философтордун кыскача с?зд?г?. Archived 2021-07-16 at the Wayback Machine - Б.: 1997, ISBN 5-900162-16-8