Америкаса ?тувтч?м Штатъяс

Босьт?ма Wikipediaысь
(водз? ыст?ма ≪ А?Ш ≫ысь)
Америкаса ?тувтч?м Штатъяс
United States of America
Дӧрапас Канпас
Д?рапас Канпас
Девиз : ≪In God We Trust (Ен миян лача), E Pluribus Unum (Унаысь ?ти)≫
Кып ним : ≪Кодзув-визь д?рапас ( англичан The Star-Spangled Banner )≫
Кыв англичан
Юркар Вашингтон
Медыджыд каръяс Нью-Йорк , Лос-Анджелес , Чикаго , Хьюстон
Веськ?длан ног Республика
Президент Джо Байден
Каналан эск?м {{{Каналан эск?м}}}
Мувывтор {{{Мувывтор}}} км²
Й?зл?н лыд 304 191 257 г?г?р
Квадрат километрын 31
Сь?м А?Ш-л?н долларныс
?туввез-домен .us, .edu, .mil, .um, .gov
Телефон код ++1
Час кытш UTC-5...-10

Америкаса ?тувтч?м Штатъяс , А?Ш ( англичан United States, United States of America, US, USA ) ? тай? канму Войвыв Америкаын .

Материк вывт? А?Ш-л?н суй?рыс мун? лунвылын Мексикак ?д, а войвылын Канадак ?д. Тай? суй?ръясыс мун?ны медсяс? шыльыд, восьса инъяст? либ? юяс?д да тыяс?д, сы понда ?тувтч?м Штатъяслы кокни волысьны орчча канмуяск?д.

Куим боксянь А?Ш-?с кытшовт?ны кынмывлыт?м саридзьяс уна сибыд гавань?н. Асыввыв вадорын сулал?ны Нью Йорк , Филадельфия да Бостон ; тан? заводитч?ны мусярса саридзт? медся ветлана туйяс. Най? йит?ны А?Ш-?с Европа канмуяск?д. Тай? туйыс артмис б?ръя нэмъяс? саридзт? ветл?дл?м паськал?мла. Сэт? ветл?ны медся гырысь да медся ?дй? мунысь суднояс.

Л?нь океанладорса А?Ш-ын, Сан Франциско да Лос Анжелос портъяссянь, заводитч?ны туйяс Азияса уна й?за канмуяс? ? Япония? да Китай?.

Саридз выв туй Панама канал пырыс ?тлаал? м?да-м?дныск?д А?Ш-лысь Атлантика да Л?нь океан вадоръясс?.

А?Ш-л?н экваторсянь матын куйл?м в?сна сылы во? уна шоныд, а кык океан костын куйл?м в?сна локт? тырмым?н енэжва, сэтш?м вывтас?нъясысь ?тдор, кодъяс?с рытывсянь и асывсянь сай?д?ны Кордильера мусюръяс.

География [ вежны | Вежны кодировкаын ]

Муверк?с [ вежны | Вежны кодировкаын ]

Став рытыввывс? А?Ш-ын босьт?ны джуджыд изъя мусюръяс ? Кордильераяс, кодъяс нюжвидз?ны Л?нь океан п?л?н. Най? торй?дч?ны ?та-м?дсьыс либ? векньыдик да пыдын куйлысь сёнъяс?н, либ? паськыд да джуджыд вывтас?нъяс?н. Сёнъяс пытшкысь медся ыджыд ? Калифорния сён , кыт? визувт? Сакраменто ю. Тай? сёнас зэв вына му, дай т?въясысь с?й?с сай?д?ма быд боксянь. Климатыс сыл?н шоныд да кос. Но Сьерра Невадасянь юясыс вай?ны сэтч? уна ва. Рытыввыв бокыс Сьерра-Невадал?н эжсь?ма сук в?ръяс?н да вундась?ма джуджыд сёртасъяс?н, кыт? лэчч?ны юяс. Тай? ? му шар вылын медся мича местаяс пиысь ?ти.

Сэн? эм Йосемити сён , куйл? 1200 м судтаын. Сён бокъясас ?шал?ны гранит кыртаяс да кыр?дъяс 1400 м судта?дз ю весьтас; кыртаясыс зымвидз?ны бытть? башняяс, замокъяс; джуджыд кыръяссянь усь?ны борганъяс; ?ти борган куим тшуп?д?н усь? 750 м судтасянь. Сэн? ж? негырысь в?ръяс?н быдм?ны зэв джуджыд секвойяяс. Тай? сёныс ? войтыр парк. Торъя нин мича с?й? т?лын, кор в?ръясыс тыр?ны лымй?н, а гранит кыртаяс борганъяс г?г?рын тупкысь?ны йи?н да дзирдал?ны шонд? водзын.

Калифорния сёнсянь лунвывланьын, неылын Лос Анжелос карсянь куйл? ≪ Кул?м сён ≫ ? гожся кад? мусяр вылын медся жар места. Сэн? юль т?лысся ш?р температура кай? 39°-?дз. Тай? сёныс 146 м-?н улынджык океан верк?сысь да торй?дч? сыысь джуджыд г?раяс?н ? Ваберд мусюр ?н да Сьерра Невада?н. Гожся кад? сёнас п?льт?ны асыв-войвыв пассатъяс, най? оз вайны нь?ти зэр тусь; весигт? вудж?рын 56°-?дз каян жаръяс коставлыт?м кос поводдя дырйи ви?ны став быдм?гс?.

Вывтас?нъяс пытшкысь медся ыджыдыс ? Ыджыд бассейн (либ? Ыджыд плато ); тай? ? солончака овт?мин. Сэн? эм Ыджыд Сола ты .

Медш?р мусюрыс Кордильераясл?н ? Чуграяс . Най? ва юкан?н кодь, кытысь визувт?ны юяс Л?нь океан? да Атлантика океан?: Колумбия да Колорадо ? ?тарлань, Миссури , Арканзас да Миссисипил ?н мук?д веськыдвыв вожъясыс ? м?дарлань.

Колумбия да Колорадо кодй?ма?сь аслыныс зэв пыд?дз ковтысъяс, шусь?ны каньонъяс ?н. Колорадо ю каньонл?н джудждаыс 1800 м, ?тар-м?дарас кай?ны крут стенъяс да кыр?дъяс, ? г?рд, еджыд, турунвиж да мук?д р?ма?сь, из р?д сертиыс.

Тай? сёнс? юыс кодй?ма важъя йи визувъяс кад?, кор дзонь мусюръяс чуграясл?н в?л?ны зэв гырысь йи улын, а Колорадо юыс нул?с ва ?н?я серт? ёна унджык.

К?нсюр? чуграяс костын паныдасьл?ны вулканаинъяс, шуам, Иеллоустон паркын , к?н джуджыд, лымъя мусюръяс костын эм п?сь ключьяса да мат? сё гейзера сён.

Чуграяс озыр?сь металлъяс?н: ырг?н?н, зарни?н, эзысь?н, свинеч?н, тюрк?н да мук?д?н.

Асыввылын А?Ш-ын сулал?ны Аппалачи слудаяс ; най? кыссь?ны 2 сюрс км кузя Атлантика океан п?л?н. Тай? важ слудаясыс вундассь?ма?сь пыдын куйлысь сёнъяс?н да потлась?ма?сь глыбаяс?. Медш?р потасыс мун? асыввыв подувъяс дор?дыс; сы п?л?н в?л? корк? сброс, сэки став вадор визьыс лажмал?с. Ю ковтысъяс, шуам, Гудзонл ?н, Делавэрл ?н, п?рины кузь да джуджыд бухтаяс?, сэн? и сулал?ны ?н? портъяс: Нью Йорк, Филадельфия, Балтимор да мук?д. Сэки ж?, му верк?с пуксигас, торъял? Кузь д? , код? торй?д? океанысь Нью Йоркса гавань.

Рытыввыв мусюръясыс Аппалачи слудаясл?н ? из шома плато ( Кумберленд ); сэн? му пышкас куйл?ны кыз шлапъяс?н антрацитъяс да коксуйтчысь шомъяс; ю ковтысъясын шлапъясыс тыдал?ны (серпас, 197 лб.), сы понда сэн? кокни най?с перйыны.

Ыджыд места Аппалачи слудаяс да Кордильераяс костын босьт? шыльыд?н; с?й? неуна увтасм? ш?рланьыс да лунвывлань; сэт? визувт? аслас уна вожъяск?д Миссисипи ю. Ачыс Миссисипиыс заводитч? Канада массивын , Катыд тысянь неылын; кузьтаыс сыл?н 4 сюрс км. Вожъясыс сыл?н лэчч?ны Кордильераясысь да Аппалачи слудаясысь. На п?встын медкузьыс ? Миссури. Тай? ыджыд ваа юыс заводитч? Кордильераясын, Иеллоустон паркын; лыддьыны к? с?й? Миссисипи медш?р ю йыв пыдди, сэки кузьтаыс сыл?н (Миссисипил?н) ло? 6500 км-ысь унджык. Кордильераяссянь визувт? н?шта кымынк? ыджыд ваа ю, а Аппалачи слудаясысь Миссисипил?н ?ти ыджыд да медся уна ваа вож ? Огайо.

Миссисипи ну? вывт? уна ва (19 сюрс куб. м секунд?), но пасьтаыс сыл?н с?мын 1 км г?г?р, сы понда с?й? зэв джуджыд да зэв визыв п?шти дельта?дзыс. Тувсов ытваяс дырйи с?й? кай? 10?12 м-?дз, ёна ту? да ойд? мат?г?г?рсьыс шыльыд?нс?; ва туяс с?й?с кут?м могысь уналаын в?ч?ма пом?дъяс, но и най? мук?ддырйи оз вермыны видзны Миссисипи ойд?мысь, и сэки с?й? в?ч? вывт? уна лёк.

Миссисипи аслас вожъясыск?д кут? зэв ыджыд т?дчанлун А?Ш-са судноветл?мын (28 сюрс км ва туй); кык вожс? сылысь ? Иллинойс да Огайо ? ?тлаал?ма каналъяс?н Ыджыд тыяск ?д.

Ыджыд тыяс куйл?ны Канада щит да Ш?р шыльыд?н костын. Джуджыд пыд?съясс? налысь кодйисны йи визувъяс, кодъяс вол?сны лунвыл? Миссури да Огайо юяс?дз. Ваыс Катыд тыын , Мичиганын , Гуронын да Эриын пукал? п?шти ?ти тшуп?дын, а Онтариоын 100 м-?н улынджык, сы понда на костын Ниагара ю вылын лэчч? мирын медся ыджыд борган ? Ниагара борган ; сэн? ваыс кык вож?н усь? 49 м судта кырсянь. Тай? борганыс верм? сетны 7 млн. в?в вын; ?ти вит?д юк?нс? кымын сэтысь видз?ма нин, веськ?д?ма вас? каналъяс? да тоннельяс?; сы понда выныс борганысл?н чин?.

Суднояс?н ветл?м выл? в?ч?ма кык канал, шлюзъяс?н: ?тис?, дженьыдикс?, борган?с кытшовт?м?н, Эриысь Онтарио?, а м?дс?, кузьс?, Эри канал?с, код? ?тлаал? Эри тыс? Гудзон юк?д.

Климат [ вежны | Вежны кодировкаын ]

Климатыс А?Ш-л?н ёна ло? рытыв т?въяс да циклонъяс сайын, кодъяс мун?ны А?Ш пырыс Л?нь океансянь Атлантика океанлань (да водз? Европа?). Рытыв-войвыв вадоръясас п?льт?ны вас?д т?въяс, най? вай?ны уна енэжва. Вабердса Кордильераясын, Каскад г?раяс вылын, Сьерра Невада вылын быдм?ны зэв бур лыска в?ръяс.

Лунвыв юк?нас Л?нь океан вадорын, к?н? сулал?ны Сан Франциско да Лос Анжелос, т?лыс овл? шоныдджык, а гож?мыс косджык; сэн? ? Муш?р саридз г?г?рса кодь быдм?гъяс, век веж пуяс (кыдзи Италияын ), но с?мын увтас?нъясын.

Ыджыд Бассейн да Колорадо вывтас?нъяс? оз веськавны рытыв т?въяс, сы в?сна климатыс сэн? кос, сэн? куйл?ны сола тыяса солончака овт?минъяс.

Но овт?минъяссяньыс асывланьын Чугра п?катъясын бара быдм?ны в?ръяс, ? тан? джуджыд г?ра вывъясас овл?ны зэръяс, най?с вай?ны татч? рытыв т?въяс.

Кордильераяссянь асывлань? зэр вай?ны т?въяс, кодъяс п?льт?ны Мексика куръясянь . Рытыв т?въяс во?ны татч? ват?г нин да гожся кад? вай?ны кос поводдя, сы понда Кордильераяс п?л?н кыссь?ны кузь да паськыд кос визь?н сь?д мусина степъяс ? прерияяс.

Паськыд шыльыд?нын Кордильераяс да Аппалачи слудаяс костын гож?мын овл? жар поводдя; рытыввылас, к?н? овл?ны кос рытыв т?въяс, енэжва усь? этшаджык, асыввылас серти. Аппалачи слуда бокъясын куйл?ны мича веж туруна лудъяс да быдм?ны сора в?ръяс. Ыджыд тыяс г?г?рын да асыв-войвыв вадор п?л?н ?тувтч?м Штатъясын гож?мыс ыркыдджык ? тыяссянь да к?дзыд Лабрадор визувсянь ыркал?м в?сна; сэн? медся бура быдм?ны луд выв турунъяс.

Мексика куръя дорын гож?мыс овл? жар да ?ттш?тш зэв зэра. Тай? ло? со мый понда: быд циклон, код? вудж? А?Ш-?д, аслас водз помас кыск? вас?да тропик сын?дс? лунвылысь.

Циклонысл?н буретш водз юк?нса (асыввывса) т?въясыс и п?льт?ны лунвывсянь, Мексика куръясянь; най? ну?ны зэв уна ва ру, кытысь артм?ны кым?ръяс да енэжва. Циклон б?р юк?нас (рытыввыв юк?нас) п?льт?ны войт?въяс, кос?сь да к?дзыд?сь т?лын, кос?сь да ыркыд?сь гож?мын.

?тувтч?м Штатъясын т?в овл? к?дзыд, Калифорнияысь, Мексика куръя вадорысь да Флоридаысь ?тдор.

Торъя к?дзыд овл? А?Ш войвылын, Ыджыд тыяс да Чуграяс костын, к?н? т?внас п?шти пыр сулал? антициклон, код? ш?разияса циклон сяма. Сы понда асыв-войвылас Америкаын тш?кыда овл?ны ыджыд, к?дзыд т?въяс. Ыджыд тыяс кынмыл?ны 5 т?лысь кежл?, да суднояс?н ветл?м сэн? ом?ля мун? ? йи жугдысь карабъяс отс?г?н с?мын. Нью Йоркын январ т?лысь 11°-?н к?дзыдджык Сан Францискоын серти (Нью Йоркын ? -1°, а Сан Францискоын ? +10°).

Ывлавыв озырлун [ вежны | Вежны кодировкаын ]

А?Ш-ын эм?сь гырысь ывлавыв озырлунъяс. Сэн? эм?сь вына, мыйк? мында сь?д мусина паськыд местаяс, к?н? овл?ны тырмым?н зэръяс шобд? в?дит?м выл?. Сэн? эм?сь мича веж туруна паськыд степъяс, к?н? позь? в?дитны сюра гырысь ск?т; эм?сь (канму ш?рын) вына муа гырысь районъяс, к?н? позь? в?дитны кукуруза ск?т к?рым выл?.

Рытыввылас ?тувтч?м Штатъясын эм?сь кос районъяс, куж?м?н к?т?д?г?н най? зэв л?сял?ны бур сорта фрукта пуяс в?дит?м выл?. Асыв-лунвылын фруктъяс быдтан медш?р район?н ло? Флорида.

А?Ш-л?н эм?сь вывт? озыр из шомаинъяс абу с?мын Аппалачиясын, но и Ш?р шыльыд?нъясас, а с?дз ж? зэв гырысь нефтяинъяс. Мусир куйл? из п?р?даяс улын Аппалачи слудаяс дорын, Миссисипи увтасын да Калифорнияын.

К?рт рудаыс куйл? ?тувтч?м Штатъясын уналаын, а Катыд ты д?нын, Канада щит дорас, куйл?ны мирын медся озыр к?рт рудаа местаяс. ?тувтч?м Штатъясл?н рытыввылыс озыр р?ма металлъяс?н, торъя нин ырг?н?н.

История [ вежны | Вежны кодировкаын ]

Америкаса став штат артман кад серти.

Веськ?дл?м могысь юк?м [ вежны | Вежны кодировкаын ]

Веськ?дл?м могысь А?Ш юксь? штатъяс?, штатъяс кытшъяс?.

А?Ш-са каръяс [ вежны | Вежны кодировкаын ]