Батыс Т?р?к ?а?анаты
(
К?не т?рк?л?к
:
;
Он о? б?дун
) ?
Т?р?к ?а?анаты
ыдырап, ек?ге б?л?ну? н?тижес?нде пайда бол?ан ерте орта?асырлы? т?рк?лер мемлекет? (603 ? 704). Т?р?к ?а?анатында саяси-?леуметт?к ?айшылы?тарды? шиелен?су?, оны? дербест?кке ?мтыл?ан жеке б?л?ктер?нде о?шаулану ?рд?с?н?? к?шею?, Шы?ыс ж?не Батыс ?а?анаттарыны? ??рылуына алып келд?.
Батыс Т?р?к ?а?анатыны? нег?з?н Тардуш (Дато) ?а?ан ?ала?ан.
Батыс Т?р?к ?а?анатыны? ?алыптасуы
Т?р?к ?а?анатыны? осыншама ?лан-байта? жер енд? ?ана ?алыптаса баста?ан мемлекетт?кт?? ше?бер?нде ?за? уа?ыт ?ала алмайтын ед?. Олар ?штен ж?не сырттан болатын ?ысым?а ?арсы т?ра аларлы? ?зара байланысты б?рт?тас экономикалы? ж?не этникалы?-саяси организм болмады. Тек ?аруды? к?ш?мен ?ана ??рыл?ан империя о?ан ?за? уакыт с?йен?п т?ра алмады.
Т?р?к ?а?анатында ?леуметт?к ?айшылы?тарды? шиелен?су?, оларды? талай жылдар?а созыл?ан мал ?ндеттер?мен, ж?ттарымен ж?не ашаршылы?пен ушы?а т?су?, Суй
?ытайыны?
?а?анат шекараларына шабуыл жасауы (581?618 жылдар), а?ырында, оны? аудандарыны? автономиялану ?рд?с?н?? таби?и т?рде басталуы жалпы Т?р?к ?а?анатыны? 603 жылы ек? дербес ?а?анат?а ? Шы?ыс ж?не Батыс ?а?анаттарына б?л?нумен ая?талды; Батыс ?а?анатты? орталы?ы
Суяб
(
Жет?су
) болды. Б?л?ну?не ?арамастан, Батыс Т?рк? ?а?анаты Шы?ыс т?рк? ?а?анатына б?ршама саяси т?уелд?л?кте болды, онда ?к?мет бил?г? т?рк?лерд?? ?а?ан руы ашиналарды? ?олында болды.
Аума?ы
Батыс Т?рк? ?а?анаты ≪ежелг? ?йс?н жерлер?не≫ ?рге тепт?, демек, оны? аума?ы енд?к ба?ытта ?аратауды? шы?ыс баурайынан
Жо??ария?а
дей?нг? жерд? алып жатты. ?а?анатгы? нег?зг? этникалык-саяси ?йыт?ысы ? ≪он тайпа≫ он-о? будунны? мекендеген жер? де осы ед?. Сонымен ?атар ол Т?р?к ?а?анатыны? Шы?ыс Т?рк?стан мен
Орта Азияда?ы
(
Самар?ан
,
Маймург
,
Кеш
,
Нахшеб
,
Иштихан
,
Кушания
,
Б?хара
,
Амуль
ж?не
Андхой
) отыры?шы-ег?нш?л?к ш?раттарында?ы басып ал?ан барлы? жерлер?н?? м?рагер? болды. Батыс т?рк?лер?не т?уелд? деген аты ?ана бол?ан Со?ды мен Б?харада да ?а?анны? ?к?лдер? болды.
Шаруашылы?-экономикалы? жа?дайы
Шаруашылы?-экономикалы? жа?ынан ал?анда, ?а?анат ек? нег?зд?? ? мал шаруашылы?ын к?шпел? ?д?спен ж?рг?зуге нег?зделген ?о?амны? ж?не б?л кезде феодалды? ?атынастар ед?у?р дамы?ан отыры?шы-ег?нш?л?к ?о?амны? ?штасуы болды.Б?л кезде феодалды? ?атынастар
Византия
мен сасанилер
Иранында
дамы?ан болатын. Со?ыс ж?не сауда б?секелест?г?не ?арамастан (б?лк?м, соны? ар?асында да болар), феодалды? ?о?амды? ?атынастар
Кавказ
???р?н??
Хазар
патшалы?ыны? к?шпел? ортасына, тиректер мен Алтайды? ертедег? т?рк?лер? жер?не ?т?п ?л?ая т?ст?.
Батыс т?р?к (сондай-а? Шы?ыс т?р?к) ка?анатыны? халы?аралы? шаруашылы? ж?не саяси байланыстар аясына тартылуында
Со?ды
мен
Жет?суды?
со?дылы? к?пестер? ерекше р?л ат?арды.
Жет?суды?
??жаттарда к?б?несе ≪со?ды≫ ?алалары деп аталатын ?алалары ежелг? т?р?к д?у?р?нде то?тап ?ана ?тет?н мекендер бол?ан жо?. ?алаларды? со?ды хал?ы да, т?р?к хал?ы да саудамен, ?ол?нермен, ди?аншылы?пен б?рдей д?режеде ш??ылданды. ?ала мен дала ?а?анат ??рамында б?р?н-б?р? толы?тыратын ж?не б?р?не-б?р? ?зара керек болып отыратын б?рт?тас шаруашылы?-саяси организмн?? ек? б?лег? болды.Транзит сауда айырбасы да, ?шк? сауда айырбасы да а?ша айналысын ту?ызды, с?йт?п Батыс т?р?к ?а?анатыны? вассалды? шет айма?тарыны? да, орталы?ыны? да хал?ы осы айналыс ?р?с?не тартылды.
?о?амды? -экономикалы? ?атынастары
?а?анатта ?о?амды?-экономикалы? ?атынастарды? дамуы
Еуразияны?
бас?а аудандарында?ы осы сия?ты ?рд?стерге байланысты ж?р?п, феодалды? ?атынастарды? орны?у арнасында ж?рген?мен, оны? ?з ерекшел?ктер? де болды.
Батыс т?рк?лер? мемлекет?н?? б?р?нш? басшысы ? ?а?ан, жо?ар?ы билеуш?, билеп-т?стеуш?, ?скербасы болды. Ол на?ты ал?анда Шы?ыс т?р?к ?а?анатына т?уелд? болды, б?л оны? та??а отыруына ?з кел?с?м?н берет?н немесе бермей де ?оя алатын ед?. Б?ра? ?с ж?з??де шы?ыс т?рк?лер? де ?здер?н?? ?н?лер?не талай рет ба?ынышты болды. Ал?ашында ?а?ан та?ына м?рагерл?к бойынша ?а?анатты? сол ?анатынан ашина фратриясыны? ?к?лдер? отыратын, б?ра? б?л т?рт?п т??л??тар мен оншадыпыттар топтарыны? арасында?ы ?зара тартыс к?рес?нде мезг?л-мезг?л б?зылып отырды. Кей кездерде ?а?анатта б?рнеше ?а?ан болып, оларды? ?к?летт?к д?режес? ?р т?рл? болды. ?а?ан мемлекетт?? ?шк? ж?не сырт?ы саяси ?стер?н?? б?р?не басшылы? етт?, ру басшыларын та?айындады. Ол ?улетт?к фратриялардан шы??ан шонжарлар?а с?йенд?.
Суяб?а жа?ын жаз?ы резиденция ?
Цзедань
?а?анны? ордасы бол?ан.
?а?ан тек билеуш? ?ана емес, сонымен ?атар ?а?анатты? барлы? жер?н?? иес? де болуы м?мк?н. Алайда к?шпел? ?о?ам жа?дайында (дала хал?ын алатын болса?) бил?к нег?з?нен ал?анда жерге емес, ол жерд? пайдаланатын адамдар ?жымына ж?рг?з?лд?.
Техника мен жер суаруды? тым ?ара д?рс?н болуы жа?дайында ауыл шаруашылы?ына жарамды жерлер тапшы, ал мал жайылатын жерлер кеп болды. К??шпел? ко?ам жылжып к?ш?п, т?пт? ?дере к?ш?п кете алады, ал ег?нш?л?к ?жымы ж?н?нде б?лай деуге болмайды.
Мал шаруашылы?ы
?жымдарыны? к?ш?п-?онып ж?ру? ?а?анатты? жо?ар?ы ?к?мет?не енжар ?арсылы? жасап, ?а?анат ?скерлер?н?? ?олы жетпейт?н алыс?а ?дере к?ш?п кету?не м?мк?нд?к берет?н ед?.
VII ?асырды? бас кез?нде Батыс Т?рк? ?а?аны
Яб?уды?
ордасында бол?ан будда монахы
Сюань Цзанны?
жаз?андары ?а?ан руыны? байлы?ы туралы б?раз ??ым беред?. ?а?анды а? аулап ж?рген жер?нде кездест?рген саяхатшы а?шылар ки?мдер?н?? с?нд?л?г?не та?-тамаша ?алады. ≪?а?ан жасыл ж?бек желбегей киген, ? дейд? ол. ? Оны? ?асына ерген ек? ж?зден астам тарханы бар, олар ?ам?а желбегейлер киген, шаштарын б?рымдап ?рген. Бас?а сарбаздары а?тер?с?нен т?г?лген ?ш?к киген, б?р?ктер? ж?мса? матадан т?г?лген, ?олдарына айбалта, сада?, ту ?ста?ан. Аттары ??ше? сайг?л?к.
Т?йе
, ат м?нген адамдарды? к?пт?г?не к?з с?р?нед?≫. Одан ?р? ?а?анны? ки?з ?й? туралы айт?анда, оны? алтынмен с?нделген? соншалы?, т?пт? ≪к?з ?аратпайды≫ дейд? ол.
Мемлекетте ?а?аннан кей?нг? ек?нш? адам ?лы? бол?ан. ?а?анатта?ы жо?ар?ы лауазымдар ? яб?у, шад ж?не елтебер ? ?а?ан руыны? ?к?лдер?не тиес?л? ед?; оларды ?а?ан вассал тайпаларды билейт?н лауазымдар?а ?ой?ан. Сот ?ызметтер?н б?ры?тар мен тархандар ат?арды.
Бектер
? тайпа басты?- тары мен ?к?лдер? ? жерг?л?кт? жерлердег? ?а?анны? басты т?рег? бол?ан.
Та?ы б?р б?л?м ? ?й-?а?ан барынша назар аударарлы?. Деректеме оны былай деп сипаттайды: ≪Д?режес? яб?удан т?мен ?а?андар болады. Сондай-а? б?р ?й болып т?ратын б?р атадан тара?ан к?п адамдар да ?з басшысын ?й-?а?ан деп атайды; т?рк?лер ?йд? ?й деп атайды, демек б?л ?й ?а?аны деген с?з≫'°.
??г?ме б?л жерде ?ауымны? нег?зг? экономикалы? б?л?н?с? партиархатты? отбасылы? ?ауым ж?н?нде болып отыр.
?а?анатты? ?анауда бол?ан б??арасы мал ?с?рет?н ер?кт? ?са? ?ауым м?шелер? болды. Батыс т?р?к ?а?анатында оларды? ?алай атал?аны белг?с?з, б?ра? шы?ыс т?р?к ?леуметт?к терминологиясына ?ксастырып, оларды ≪?ара б?дун≫ (≪тобыр≫, ≪?ара халы?≫) деп ата?ан деп топшыланады. ?леуметт?к т?р?ыдан ал?анда тайпалар да, б?р жа?ынан, а?с?йек тайпалар, ал ек?нш? жа?ынан, олар?а ба?ынышты, вассалды?, т?уелд? тайпалар болып б?л?нген.
Ба?ынышты тайпалар?а ж?не ?арапайым к?шпел? б??ара?а ж?ктелген м?ндеткерл?ктер туралы жазба деректер аз. Солай бола т?рса да, басты м?ндеткерл?ктерд?н б?р? ?скери м?ндеткерл?к (бас?аша айт?анда ≪?анмен т?лейт?н салы?≫) бол?аны белг?л?; б?л м?ндеткерл?к бойынша, вассал тайпаларды? барлы? жауынгер-еркектер? тайпа к?сем? армиясыны? ??рамына к?ред?. Со?ысты? нег?зг? ауыртпалы?ы, демек адам шы?ыныны? е? к?б? ба?ынышты тайпалардын мойнына т?сед?. Кейде ≪кел?мсек≫ деп атал?ан б?л тайпалар со?ыс шай?астары кез?нде ≪алда?ы шеп≫ рет?нде пайдаланыл?ан, я?ни ал?ы шепке ?ойыл?ан. Б?л д?ст?р барлы? жерлерге тара?ан.
Ба?ыныштылы? ар?ашанда алым-салы? т?леумен ?атар ж?р?п отыр?ан. Оны? ?ст?не ба?ындырыл?ан тайпалардан, сондай-а? со?ыс ?имылдары кез?нде т?т?ын?а алын?андардан ??лдар тобы ?алыптас?ан. Б?ра? ертедег? т?рк?лердег? ≪к?л≫ деген терминд? жалпы?а м?л?м ≪классикалы?≫ т?рде т?с?нуге болмайды. ??л тайпалар ? ?стем тайпа?а мал ж?не а? тер?с?, т.б. т?р?нде салы? т?леп т?ру?а м?ндетг? вассал тайпалар.
Т?р?ктерд?? к?рш?лес тайпалар?а шап?ыншылы? жаса?анда?ы ма?саттарыны? б?р? к?лдар алу бол?ан, б?л орайда, ?детте, ?лдар мен ?ыздарды ал?ан. Мысалы, т?р?кт?? Ба?ад?р-?а?аныны? 620 жылы б?рнеше мы? ?ыз баланы т?т?ын?а ал?аны м?л?м. ≪Жоры?тарда т?т?ын?а алын?ан ?лдар мен ?ыздар, яшма мен ж?бек ? м?ны? б?р? ?а?ан менш?г?не т?сед?≫, ? дел?нед? сол кездег? ??жаттарды? б?р?нде. Т?р?кт?? Б?лге ?а?аныны? 720 жылы басмылдарды же?у?н баяндай кел?п, автор т?рк?лер ≪оларды? (басмылдарды?) ?лдары мен ?ыздарын алып, кей?н ?айтты≫ деп хабарлайды. Деректемелерде м?ндай м?л?меттер жи? кездесед?. Т?т?ын балаларды ?лкен отбасылы ?ауымда ?детте ≪бала ?ылып алып≫, шаруашылы??а пайдаланды. М?ны? б?р? ?а?анатта ??лды?ты? бас?а т?рлер? бол?анын (мысалы, ?ол- ?нерш?, ?ала салушы, т. с. с. ??лдар е?бег? бол?анын) тер?ске шы?армайды, б?ра? ??л е?бег?н пайдалануды? нег?зг? т?р? ?йдег?, я?ни отбасында?ы ??лды? деп есептеуге м?мк?нд?к беред?.
[1]
Т?уелд?лерд?? та?ы б?р б?л?м? болды. Б?лге ?а?ан ескертк?ш?н?? м?т?ндер?нде бектерге ж?не халы??а арнал?ан с?здер бар. Онда мынадай жол кездесед?: ≪... мен?? шын ж?ректен шы??ан с?з?мд? сендер (б?р??) осы?ан (ескертк?шке) ?арай отырып, он жебе ?лдарына ж?не оларды? таттарына жетк?з??дер!≫ Ертедег? т?р?к жазуларында таттар деп батыс т?р?ктер?не т?уелд? Жет?су аума?ында?ы отыры?шы ?оныстар мен ?алаларды? со?ды т?лдес т?р?ындары айтылатын болуы керек; т?р?к ?а?андарына ба?ынышты бол?ан б?лар саудамен де, ауыл шаруашылы?ымен де ш??ылдан?ан.
Батыс Т?р?к ?а?анатында ?леуметт?к-экономикалы? ж?не саяси ?атынастарды? ала-??ла, ?стемд?к ету мен ба?ыну т?рлер?н?? алуан т?рл? болуына ?арамастан, Батыс Т?р?к ?а?анатында таптарды? ??рылу ж?не ертедег? феодалды? ?о?амды? ?атынастарды? б?ршама тез ?алыптасу ?рд?с?н?? ж?рген? аны?.
?арапайым халы? “
?ара б?д?н
”, ал ?леум. ??рылымны? е? т?м. сатысыны? т?уелд? тобы “тат” деп атал?ан (?. Тат). “Татсыз т?рк? болмас, бассыз б?р?к болмас” деген к?не м?телге ?ара?анда т?рк? шонжарлары ?арама?ында таттар саны аз болма?ан. Батыс Т?р?к ?а?анатында к?шпел?
мал шаруашылы?ы
басым сала болды. Сонымен б?рге
?ле
,
Шу
,
Талас
?зендер? бойында ег?н ш. дамыды. Ежелден ег?нш?л?кпен айналыс?ан.
Орталы? Азия
мен
Шы?ыс Т?рк?станда?ы
айма?тар да Батыс Т?р?к ?а?анатына ?ара?ан.
?лы Ж?бек жолыны?
Батыс Т?р?к ?а?анатын басып ?ту? м?нда ?алалы? м?дениетт?? ?ркендеу?не ы?пал жасады.
??лан
,
Навакет
,
Суяб
,
Тараз
,
Мерк?
,
Испиджаб
?алалары сауда, ?ол?нер орталы?тары рет?нде ?йг?ленд?. ?а?анатты? халы?аралы? экономикалы? ж?не саяси байланыстар аясына тартылуына со?дылы? к?пестер ?лкен р?л ат?арды.
Жет?суда
ег?нш?л?к м?дениет?, ??рылыс ?нер?, т?рл? ?ол?нер ке??нен дамыды.
Т?р?ктер те?ге со?уды игерд?. Те?гелер т?р?к ?а?андары атынан со?ыл?анымен, оларда?ы с?здер со?ды т?л?нде жазылды. Батыс Т?р?к ?а?анатында жазба м?дениет дамып, ?деби д?ст?р ?алыптасты. Батыс Т?р?к ?а?анатыны? хал?ы
К?к т???р?не
,
?май ана?а
,
Жер ана?а
,
Су ана?а
та?зым етт?. ?а?анат?а ?лы Ж?бек жолы ар?ылы ?лемд?к д?ндерд? уа?ыздаушылар ене баста?ан. 626 жылы ?а?ан ордасына
?нд?
ел?нен
Будда
д?н?н уа?ыздаушы
Прабхакарамитра
он ша?ты сер?г?н ерт?п келген. 627 жылы келген ?ытайлы? будда мамасы
Сюань Цзянь
т?р?к ?а?аныны? будда д?н? ж?н?ндег? к?з?арасы туралы жазып ?алдыр?ан. Сондай-а?, Батыс Т?р?к ?а?анатында зороастра, несториан, манихей д?ндер?н жа?таушылар да бол?ан. Б?ларды? ?ызмет? халы?ты т?рл? д?ндерге тартып, ?а?анатты? нег?з??д?ст?рл? д?ни наным-сен?мд? ?лс?ретуге, сол ар?ылы мемлекетт? ыдырату?а ба?ыттал?ан. Батыс Т?рк? ?а?аны
Шегу
(610?18) мен
Тон жаб?у
(618?30) ?а?андар т?сында к?шей?п, мемлекетт?? шекарасы ке?ейе т?скен.
Шегу
?а?ан шы?ыста?ы шекараны Алтай?а дей?н жетк?з?п, б?к?л
Тарым жазы?ы
мен
Памирге
дей?нг? айма??а ?з бил?г?н ж?рг?зген. Шегуйд?? ?н?с? Т?н жаб?у ?а?ан мемлекетт?? батыста?ы шекарасын ке?ейту саясатын жал?астыра отырып, ?з?н?? ?ыс?ы т?ра?ын
Суяб?а
к?ш?р?п, ал
Мы?б?ла?
деген жерд? жаз?ы ?онысына айналдыр?ан.
Жа?а жоры?тар ?а?анат аума?ын ?мударияны? жо?ар?ы а?ысы мен Гиндукуш?а дей?н жылжыту?а м?мк?нд?к берген. М?ндай ке? байта? жерд? бер?к ?стап т?ру ?ш?н Т?н жаб?у ?к?мш?л?к бас?ару реформасын ж?рг?зген. Шы?ыс Т?рк?стан мен Орталы? Азияда?ы жерг?л?кт? билеуш?лерге т?рк?л?к лауазымдар бер?п, оларды ?з?н?? орынбасарлары ет?п та?айында?ан. Сондай-а?, ?а?анат?а ба?ынышты елдерге ?ата? саяси ба?ылау орнату ма?сатында ?а?анны? ?азынасына т?сет?н алым-салы?ты жинайтын ?з? бек?ткен ба?ылаушыларды (тудундарды) ж?бер?п отыр?ан. Орталы? Азияда ?з ы?палын арттыру ?ш?н Самар?ан билеуш?с?не ?з ?ызын т?рмыс?а берген. Тохарыстан?а ?з?н?? ?лы Тарду шадты билеуш? ет?п ?ойды. Белсенд? сырт?ы саясат ж?рг?з?п, 625 жылы
Парсы
ел?не ?арсы
Византиямен
кел?с?мшарт?а отыр?ан. Т?н жаб?у император Ираклийд??
Кавказ?а
жаса?ан жоры?ына (628 ? 29) ?атысып, жаулап ал?ан жерлерден
Горе
(Дербент) мен
Тбилиси
сия?ты ?алаларды ?з ?лес?не алады. Тон жаб?уды? ?скери жет?ст?ктер?не риза бол?ан Ираклий Тбилиси ?аласы т?б?нде о?ан ?з т?ж?н киг?з?п, ?ызы Евдокияны т?рмыс?а берет?н?н м?л?мдеген. 630 жылы т?рк?лер
Армения?а
басып к?рген. Б?ра? ?а?анатта?ы ?шк? ?айшылы?тар?а байланысты
Кавказда
к?п т?ра?тай алмай, кер? ?айтып кеткен. Толассыз ж?рг?з?лген жоры?тар мен алым-салы?тарды? ауыртпалы?ына наразы бол?ан халы?ты? бой к?терулер?н сырт?ы жаулар ?з пайдасына пайдаланып отыр?ан. Кейб?р тайпалар
Тан империясы
?ол астына ?т?п кет?п отыр?ан. Тан империясы олар?а барынша ?олдау к?рсет?п, басшыларына шен-шекпен, мансап бер?п, ?скери к?шке айналдырып, ?а?анат?а ?арсы ж?мсады.
Шы?ыс Т?р?к ?а?анаты Бесбалы? ?аласын басып ал?ан со?,
Ерт?с
бойында?ы ?арл??тар, ?ле-шала дулулар орталы? бил?кке ?арсы к?тер?л?ске шы?ты. Осы ахуалды пайдаланып, иел?ктер арасында?ы со?ысты то?тату керек деген желеумен ы?палды ?скербасы
К?лбагатур
(Сыбихан Мохэду) 630 жылы Тон жаб?уды ?лт?р?п, ?з?н ?а?ан деп жариялайды. К?п ?замай, 631 жылы
дулу
мен
нушеби
тайпаларыны? бил?кке таласы кез?нде К?лбагатур ?лт?р?лген. 630-34 жылдары ?а?анды? Орта Азияда?ы,
Сырдария
айма?ында?ы иел?ктер?нен айырылды.
дулу
мен нушебилер арасында?ы 638 жыл?ы ?ант?г?стен со?, оларды? арасында?ы шекара ?ле ?зен? ар?ылы ?т?п, ?а?анат о? ж?не сол ?анат?а б?л?нд?.
Тайпааралы? со?ыстар 17 жыл?а (640 ? 57) созылды, б?л ?ытай ?скерлер?н?? баса-к?ктеп к?ру?не ?олайлы жа?дай ту?ызды. 656 жылы Ашина Хэлу ?а?ан ?ытай ?скери ?олбасшысы Су Динфаннан же??лгеннен кей?н Батыс Т?р?к ?а?анаты Тан империясыны? ы?палына т?ст?. Б?дан кей?нг? жерде Батыс Т?р?к ?а?анатын Тан империясы ?к?мш?л?к айма?тар?а б?л?п, б?рын?ы т?р?к ?а?андарыны? ?ытайлан?ан ?рпа?тарынан бас?а?тарды ? “?уырша? ?а?андарды” та?айындап отырды (?. Ашина Буяжен, Ашина Мижел?, Ашина Суйцзы). Дегенмен оларды? ?ш?нде
Дучжы
(Дучжи хан, Ашина Дучжы) ?а?ан (бас?а?) отарлы? езг?ге ?арсы шы?ып, елд? бостанды??а жетк?зуге ?мтылды, б?ра? ма?сатына жете алмады, 679 жылы ?ытайлы?тар оны алдап ?ол?а т?с?р?п, ?орлап ?лт?рд?. Батыс Т?р?к ?а?анатыны? со??ы 23-?а?аны Синь (Ашина Синь) 704 ж. т?ргештерд?? басшысы
?шл?к
?ытайлы?тарды Жет?судан ?уып шы?ты.. 704 жылы Батыс Т?р?к ?а?анатыны? орнына
Т?ргеш ?а?анаты
??рылды.
[2]
Дерекк?здер