Lima
esas la chef-urbo e maxim populoza urbo di
Peru
e la 2ma maxim populoza urbo di
Sud-Amerika
, dop
Sao Paulo
. Segun statistiki de 2015, ol havis 9 556 256 habitanti. Lua tota
surfaco
esas 2672 km². Kun
Callao
, ol formacas kontigua
metropolala regiono
ube rezidas cirkume 1/3 de la habitantaro di Peru.
Lima jacas apud
Pacifiko
, an la vali di la fluvieti Chillon, Rimac (origino di lua nuna nomo, Lima) e Lurin. Lua
portuo
ed
aeroportuo
jacas an vicina urbo Callao.
Lima fondesis en
1535
dal
Hispana
conquistador
Francisco Pizarro
, qua nomizis ol
Ciudad de los Reyes
(Urbo dil Rejuli). Ol esas sideyo di la Nacionala Universitato San Marcos, fondita ye la 12ma di mayo 1551, esanta un ek la maxim anciena institucuri di superiora aprentiteso di Amerika. Ol divenis la maxim importanta urbo di Peru de la
16ma yarcento
til la
19ma yarcento
. Nun ol judikesas kom la centro politikala, kulturala, ekonomiala e komercala di Peru e duras esar un ek la maxim importanta urbi di
Sud-Amerika
.
Ante l'arivo dil Hispani, la regiono habitesis da indijena populi qui enkorpigesis dal
imperio Inkao
dum la 15ma yarcento. En
1532
Francisco Pizarro
vinkis l'imperiestro Inkao
Atahualpa
e kaptis lua imperio. Pos divenir guberniestro di la regiono konquestita, Pizarro selektis la valo dil rivero Rimac por fondar lua chef-urbo, ye la 18ma di januaro 1535. La sequanta yaro,
Manqu Inka Yupanki
probis siejar l'urbo, tamen lu vinkesis dal Hispani.
En 1543 ol divenis chef-urbo dil
Vicerejio Peru
ed importanta komercala centro. Ol ofte subisis ataki da pirati, e to stimulis la konstrukto di murego por defensar ol. En 1687, forta
ter-tremo
destruktis la maxim multa edifici del urbo. En 1746 altra forta ter-tremo destruktis multa edifici en Lima ed en la vicina
Callao
. Lima rikonstruktesis sub impero dil vicerejulo Jose Antonio Manso de Velasco.
Dum la duesma duimo dil
18ma yarcento
, l'idei de
Racion-epoko
ganis adepti en Peru, nome pos la reformi aprobita dal suvereni Hispana, qui supresis la kontrolo di Lima pri la komerco en la regiono nomizita
Alto Peru
. Pro lua sequanta ekonomiala dekado, Lima divenis dependanta del autoritati rejala ed ekleziala de Hispania. To stimulis la kresko di idei pri politikala nedependantesko en lua elito.
En
1820
, Chiliana ed Arjentiniana patrioti komandita da
Jose de San Martin
desembarkis sude de Lima, ma ne atakis la urbo. En 1821 lora vicerejulo
Jose de la Serna e Hinojosa
decidis abandonar l'urbo por prezervar la Rejala Armeo, pos ke ol subisis siejo navala e landal ataki di gerileri*. La konsilistaro di Lima decidis invitar San Martin enirar l'urbo e proklamar la nedependo, por timar populala revolto e ne havar moyeni por impozar kontrolo se to eventabus. Tamen, la nedependo-milito duris dum plusa du yari.
Pos la nedependo, eventis multa konflikti inter lokala chefi, qui probis okupar la chef-urbo e guvernar la lando. Dum l'interna militi, preske la duimo del urbo destruktesis. La prospero durigis erste dum la yari 1850a, kande l'exportaco di
guano
adportis rapida developo a la urbo. Dum l'administrado dil prezidanto
Jose Balta y Montero
la murego qua cirkondabis Lima demolisesis, por posibligar lua expanso. En 1872 Balta y Montero asasinesis, ed eventis multa konflikti interne la urbo.
Dum la
milito di Pacifiko
, Lima afektesis pro la navala blokuso dal
Chiliana
mar-armeo, e pose invadesis. L'invadera trupi spoliis la urbo, inkluzite lua muzei e biblioteki. Pos ke l'invaderi livis, komencis la rikonstrukto di Lima. Tamen, la triesma interna milito di Peru, qua eventis de 1884 til 1885 ed opozis
Nicolas de Pierola Villena
e la su-proklamita prezidanto
Andres Avelino Caceres
, frustris l'esforci pri rapida rikonstrukto. L'interna konflikto produktis plu kam 1000 morti, e la putro di korpi che l'urbo dissemis
epidemii
.
Nicolas de Pierola Villena
asumis la prezidanteso ye la 8ma di septembro 1995 e guvernis til la 8ma di septembro 1899. Dum lua administrado demolisesis la murego di Lima por posibligar lua urbala expanso, e projetesis l'avenuo Brasil, iranta vers Magdalena.
Dum l'administrado da
Augusto B. Leguia
, l'urbo juis rikonstrukto por preparar la celebro dil yarcento di la nedependantesko, en 1921. Dum la komenco dil
20ma yarcento
apertesis avenui, exemple
Paseo de la Republica
,
Leguia
(nun avenuo
Arequipa
) ed altri, qui stimulis l'urbala expanso. Dum la yari 1930a konstruktesis la Guvernala Palaco e la urbestro-domo. Dum l'administrado da
Manuel Arturo Odria
konstruktesis la sideyi dil Ministerio pri Ekonomiko, dil Ministerio Pri Eduko,
[1]
dil Ministerio pri Saneso e dil Ministerio pri Laboro, ed anke la nacionala stadio e multa rezidala edifici. Dum ta epoko anke kreskis l'urbala expanso pro la migrado di habitanti de regioni doplanda vers la chef-urbo. La nova habitanti establisis su en anciena agrokultivala zoni proxim la centro di Lima, exemple nuna quarteri Lince, La Victoria, Pueblo Libre e Brena. En 1973 kreesis la quartero
Villa El Salvador
, jacanta 30 km sude de la centro di Lima, nun esanta parto di lua
metropolala regiono
. Dum la
yari 1980a
, la kresko di la violento urbala ed ataki da
teroristi
, kune la neorganizata kresko dil urbo afektis l'urbo severe. Lua historiala centro subisis dekado, e multa zoni okupata dum ta epoko duras mankar bazala publika servadi.
La
reliefo
di Lima esas plana an la vali dil fluvii Chillon, Rimac e Lurin e proxim la litoro di
Pacifiko
. Existas kelka izolita kolini en la urbo, exemple
El Agustino
,
San Cosme
,
El Pino
,
La Milla
,
Muleria
e
Pro
. La fluvio Rimac esas multe importanta por la urbo, por furnisar drinkebla aquo ed elektro.
La klimato dil urbo esas
arida
, ma kun granda influo del oceano Pacifiko (
BWh
segun la
klimatala klasifikuro da Koppen
), kun varii di
temperaturo
simila a
klimati subtropikala
e granda atmosferala
humideso
. La mezavalora
temperaturo
en februaro (
somero
) esas 22,7°C, kontre ke la mezavalora temperaturo en agosto (
vintro
) esas 16,2°C. La temperaturi rare falas infre 14°C o superiras 29°C. Kelkafoye la litoro kovresas da
nebulo
dum la matino, e da alta
nubi
dum la fino di la vespero e komenco di la nokto.
Kontraste l'alta humideso dil
atmosfero
(sempre super 80%), la mezavalora yarala
pluvo-quanto
esas nur 6,4 mm, esanta agosto la maxim pluvoza monato, kun mezavalore 1,5 mm.
Judiciala palaco e lua vicineso.
L'
aeroportuo
internaciona
Jorge Chavez
, malgre jacanta en
Callao
, esas la precipua aerala termino di Lima e di lua
metropolala regiono
. Ol projetesis en 1960 por remplasar l'anciena e nun extingita aeroportuo Limatambo, jacinta an la quartero San Isidro. Ultre l'aeroportuo
Jorge Chavez
, Lima anke posedas quar altra aerodromi.
La marala transporto facesas per la portuo di Callao, qua recevas ambe transportonavi e krozonavi. Che la distrikto Lurin, Lima, existas porteto qua recevas petrolonavi por la vicina refinerio Conchan.
De la
ferovoyala staciono
Desamparados
, inaugurita en 1912, departas pasajero-treni til la centrala montaro, ed anke kargo-treni. Nun, l'edifico di la staciono esas historiala patriomonio di Peru, e Patrimonio di la Homaro segun
UNESCO
.
La choseo
Panamericana Norte
ligas Lima a la nordala departmenti de Peru, kontre ke la choseo
Panamericana Sur
ligas la urbo a la sudala departmenti ed anke a
Chili
. La choseo
Central
ligas l'estala distrikti dil urbo a la departmenti Junin,Pasco, Huanuco ed Ucayali. De la granda termino
Plaza Norte
departas autobusi qui ligas Lima ad altra regioni de la lando ed anke ad altra landi.
L'
urbala fervoyo
Lima-Callao havas unika lineo longa de 35 kilometri, kun 26 stacioni. Ol inauguresis ye la 11ma di julio 2011. On kalkulas ke la duesma lineo inauguresos en julio
2021
, e ja projetesis la konstrukto di altra tri linei. Nun, ca sistemo transportas 692 mil veheri omnadie.
[2]
La transporto-sistemo nomizita
Metropolitano
komencis konstruktesar la yaro 2006. Ol uzas artikulita autobusi, qui parkuras exkluziva alei en larja avenui e parkuras 26 kilometri inter la 16 distrikti di Lima, de Chorrillos sude, vers Independencia, norde. Ca sistemo havas entote 38 autobuso-halteyi, e recevas pasajeri qui transiras de plu mikra autobusi al artikulita autobusi, od inverse. Ca autobuso-sistemo esas simila a
TransMilenio
, de
Bogota
.
[3]
Altra lineo, iranta vers distrikto Carabayllo, adicionos plusa 10 kilometri e 18 stacioni a la sistemo kande finonta. Ultre la linei di
Metropolitano
existas plusa 511 linei di autobusi en Lima.
Existas granda quanto di
taxii
e radiotaxii en Lima, ed anke privata vehili qui transportas veheri per la sistemi UBER e Cabify. Segun statistiki de la yaro 2016, Lima e Callao kune havis 1 752 919 vehili, o 66% ek tota vehili enrejistrita en Peru, di qui 807 529 esis automobili, 284 251 esis
station wagon
e 236 502 esis kamioneti.
[4]
Pro to, la problemi pri trafiko en multa zoni dil urbo esas serioza.
Yen kelka turistala loki di Lima:
- Huaca Pucllana
- Jacanta an la quartero
Miraflores
, ca historiala monumento esas piramido konstruktita de
adobo
ed
argilo
pobable dum la yaro 500,
[5]
da civilizuro qui existis ibe ante l'
imperio Inkao
. Alta de 23 metri, ibe posible facesis rituali di homala sakrifikajo.
[6]
Interne la monumento trovesis koloroza ceramikaji qui nun jacas en expozeyo inaugurita en 1984.
- Quartero
Miraflores
- Ol esas un ek la maxim populara quarteri di Lima, por la turisti. Havanta multa drinkerii e restorerii, kelk ek li komandita da
chef
-i famoza en tota mondo, la quartero jacas apud la litoro e havas bela gardeni en lua avenuo
Malecon
, de ube turisti e lokala habitanti povas pedirar, biciklagar od admirar la sunokusho. Existas multa hoteli, banki, danserii e
kazini
en ca quartero, ed anke komerco di mestieraji omna sundii.
[6]
- La Parko dil Amoro (
Parque del Amor
), jacanta sur kolino an la quartero
Miraflores
, ol havas koloroza mozaiko inspirita en l'existanta an la Parko Guell, di Barcelona. Dum la Dio dil Amoranti, lokala bandi facas gratuita koncerti por la viziteri.
[6]
- Plaza de Armas
, o
Plaza Mayor
- Granda
placo
an la centrala quartero di Lima, cirkondata da la Guvernala Palaco, la katedralo di Lima (ube la restaji di
Francisco Pizarro
esas sepultata), e la Municipala Palaco (l'urbo-domo di Lima).
[6]
- La municipala merkato
San Isidro
- Mikra merkato ube povas trovesar frukti produktita en Peru, e la famoza disho
ceviche
, facita de kruda
fisho
,
langusto
o
pulpo
.
[6]
- Muzeo pri Arto di Lima - Inaugurita en 1961, ol okupas edifico konstruktita en 1872, e gastigas preHispana ceramikaji e texaro, koloniala mobli, e pikturi e graburi de Peruana artisti, de kolonial epoko til la 20ma yarcento.
[7]
- Arkeologiala Muzeo
Rafael Larco Ferrera
, maxim konocata kom Museo
Larco
- Fondita en 1926, ol gastigas un ek la maxim granda kolekturi di preKolumbiana objekti de multa aborijena populi, kovranta tri milyari. L'expozuro anke montras ora objekti, e granda kolekturo di erotik-arto de omna regioni di la lando.
[6]
- Komercala centro
Larcomar
- Moderna komercala centro, konstruktita sur
klifo
de ube povas videsar
Pacifiko
, ol gastigas multa butiki, kafeerii, restorerii e drinkerii, ed esas un ek la maxim vizitata loki del urbo.
[5]
Commons
havas kontenajo relatante a: