Antonio Gramsci
Irudi gehiago
Italiako Erresumako diputatua 1924ko maiatzaren 24a  - 1929ko urtarrilaren 21a Hautetsia: 27th Legislature of the Kingdom of Italy (en)
Bizitza
Jaiotza	Abas ,  1891ko urtarrilaren 22a
Herrialdea	Italiako Erresuma
Heriotza	Erroma ,  1937ko apirilaren 27a  (46 urte)
Hobiratze lekua	Erromako hilerri protestantea
Heriotza modua	berezko heriotza : garuneko odoljarioa
Familia
Ezkontidea(k)	Julia Schucht (en)
Hezkuntza
Heziketa	Turingo Unibertsitatea : filologia Lc G.M.Dettori-Cagliari (en)
Hizkuntzak	italiera Sardiniera
Jarduerak
Jarduerak	filosofoa , politikaria , kazetaria , idazlea , ekonomialaria , literatura-kritikaria , historialaria , soziologoa , iritzi-kazetaria eta antzerki-kritikaria
Lantokia(k)	Montecitorio jauregia
Lan nabarmenak	ikusi Prison Notebooks (en)
Jasotako sariak	ikusi Viareggio Prize
Influentziak	Georg Wilhelm Friedrich Hegel , Karl Marx , Benedetto Croce , Francesco de Sanctis , Giovanni Gentile , Nikolas Makiavelo , Friedrich Engels , Vladimir Lenin , Georges Sorel , Antonio Labriola (en) , Amadeo Bordiga , Vilfredo Pareto eta Gaetano Mosca (en)
Mugimendua	Filosofia kontinentala Western Marxism (en) Neomarxismoa Marxist humanism (en)
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	ateismoa
Alderdi politikoa	Italiako Alderdi Komunista

Antonio Gramsci ( an?t?ːnjo ??ram?i ahoskatua; Ales , Sardinia , 1891eko urtarrilaren 22a - Erroma , 1937ko apirilaren 27a ) italiar filosofo marxista , hizkuntzalari , kazetari , idazle eta politikaria zen. Filosofiari , teoria politikoari, soziologiari , historiari eta hizkuntzalaritzari buruz idatzi zuen. Alderdi Sozialistakoa izan zen, harik eta alderdiaren ezker muturra bereizi zen arte; gero, Italiako Alderdi Komunistako kide sortzailea eta liderra izan zen. Benito Mussoliniren eta faxismoaren ahots kritikoa, 1926an espetxeratu zuten, eta kartzelan eduki zuten 1937an hil zen arte (1921).

Espetxean zegoela, Gramscik 30 koaderno baino gehiago eta 3.000 historia- eta azterketa-orrialde idatzi zituen. Bere kartzela koadernoak XX. mendeko teoria politikoaren ekarpen oso originaltzat jotzen dira ^[1] . Gramscik hainbat iturritatik atera zituen ideiak, ez bakarrik beste marxistengandik, baizik eta beste pentsalari batzuengandik ere, hala nola Nikolas Makiavelo , Vilfredo Pareto , Georges Sorel eta Benedetto Crocerengandik . Koadernoek gai ugari jorratzen dituzte, besteak beste, Italiako historia eta italiar nazionalismoa , Frantziako Iraultza , faxismoa , taylorismoa eta fordismoa , gizarte zibila , estatua , materialismo historikoa , folklorea , erlijioa eta goi-kultura zein herrikoia .

Gramsci ezagunagoa da kultura-hegemoniaren teoriagatik, non estatuak eta klase kapitalista agintariak ? burgesia ? nola erabiltzen dituzten kultura-erakundeak gizarte kapitalistetan boterea mantentzeko deskribatzen duen. Gramsciren iritziz, burgesiak kultura hegemonikoa garatzen du ideologia erabiliz indarkeria, indar ekonomikoa edo hertsadura erabili ordez. Pentsamendu marxista ortodoxoaren determinismo ekonomikoa hausten ere saiatu zen, eta, batzuetan, neomarxista gisa deskribatzen da ^[2] . Marxismoaren ulerkuntza humanista zuen, eta praxiaren filosofia gisa eta historizismo absolutu gisa ikusten zuen, materialismo tradizionala eta idealismo tradizionala gainditzen dituena.

Biografia [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

Lehen urteak [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

Gramsci Alesen jaio zen, Oristano probintzian , Sardinia uhartean , Francesco Gramsciren (1860 ? 1937) eta Giuseppina Marciasen (1861 ? 1932) ^[3] zazpi seme-alaben laugarrena. Francesco Gramsci Gaeta hiri txikian jaio zen, Latina probintzian , Lazio (gaur egun, Italiako erdialdeko Lazio eskualdean, baina, une hartan, Gaeta Italia hegoaldeko Terra di Lavororen parte zen oraindik), familia aberats batean, Italia hegoaldeko Campania eta Calabria eskualdean, eta arbereshe (italo-albaniar) jatorrikoa ^{[4] [5]} . Gramscik berak uste zuen aitaren familiak Albania utzi zuela 1821an ^{[6] [7] [8]} . Aitaren familiaren jatorri albaniarra Gramsci deituran dago frogatuta, Gramshiren italiartutako forma baita, Gramsh toponimotik (Albaniako erdialdean eta ekialdean dagoen hiri txikia) datorren izen zehaztua ^[9] . Gramsciren ama Nuoro probintziako Sorgonoko lur jabe sardiniar familia batekoa zen ^[10] . Francesco Gramscik maila baxuko funtzionario gisa lan egin zuen, eta zailtasun finantzarioek gehi poliziarekin izandako arazoek Sardiniako hainbat herrixken zehar mugitzera behartu zuten familia; azkenean, Ghilarzan finkatu ziren arte ^[11] .

1898an, Gramsciren aita zigortu egin zuten dirua bidegabe erabiltzeagatik, eta kartzelaratu egin zuten, eta familia miserian gelditu zen. Gramsci gazteak eskola utzi, eta zenbait lan egin behar izan zituen aita askatu arte, 1904an ^[12] . Umetan, Gramscik osasun arazoak izan zituen, batez ere bizkarrezurreko malformazio batek (hazkundea eragotzi ziona, bere altuera metro eta erdi eskas zen helduaroan) erabat konkortuta utzi baitzuen ^[13] . Hainbat hamarkadatan, haurra zela istripu batek eragin zuela eman zen aditzera ?zehazki, umezain batek abandonatuta? baina, duela gutxi, Pott-en gaixotasunagatik ^[14] (bizkarrezurraren deformazioa eragin dezakeen tuberkulosi-forma bat) izan zela iradoki da. Gramscik hainbat barne-arazo ere izan zituen bere bizitzan.

Gramscik Santu Lussurgiun ekin zion bigarren hezkuntzako ikasketei, eta Cagliarin ^[15] amaitu zuen. Han, Gennaro anaia zaharrenarekin hartu zuen ostatu, soldadu ohia eta kontinentean egondako garaiak militante sozialista bihurtu zuena. Garai hartan, Gramsciren sinpatiak ez ziren oraindik sozialismorantz erortzen, sardiniar autonomismorantz ^[16] baizik, bai eta nekazari eta meatzari sardiniar pobretuen alde ere, zeinen kontinentarren tratu txarrek zer ikusia izango baitzuen geroago bere hazkunde intelektualean ^{[17] [18] [19]} . Italiako iparraldea azkar industrializatzeak zituen pribilegioen ondorioz antzeman zuten haien abandonua, eta gero eta indartsuago zen nazionalismo sardiniarrera jotzeko joera hartu zuten, erantzun gisa ^[20] italiar kontinenteko tropek errepresio bortitza jasoz ^[21] .

Turin [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

1911n, Gramscik beka bat irabazi zuen Turingo Unibertsitatean ikasteko, eta, azterketetara, Palmiro Togliattirekin ^[22] batera aurkeztu zen. Turinen, literatura irakurri, eta hizkuntzalaritzaz asko interesatu zen, Matteo Bartolirekin ikasi zuena. Gramsci Turinen zegoen industrializazioa gertatzen ari zen garaian, Fiat eta Lancia fabrikak eskualde pobreenetako langileak errekrutatzen ari zirela. Sindikatuak ezarri, eta lehen gizarte-gatazka industrialak sortzen hasi ziren ^[23] . Gramsci talde sozialista askotan ibili zen, eta, Italiako kontinentean, sardiniar emigranteekin lotzen zen. Bai Sardinian izandako esperientziek, bai kontinentean mugitzen zen inguruneak osatu zioten munduari buruzko ikuspegia. Gramsci Italiako Alderdi Sozialistara (PSI) batu zen 1913. urtearen amaieran. Geroago, alderdian, posizio giltzarri bat hartu zuen, eta Turindik behatu zuen Errusiako Iraultza ^[24] .

Ikasketetarako talentua erakutsi zuen arren, Gramscik finantza-arazoak eta osasun txarra zituen, eta horrek, konpromiso politiko gero eta handiagoarekin batera, hezkuntza uztera eraman zuen 1915. urtearen hasieran, 24 urte zituela. Ordurako, historia eta filosofia asko zituen landuak. Unibertsitatean, Antonio Labriola , Rodolfo Mondolfo , Giovanni Gentile , eta, garrantzitsuena, Benedetto Croceren (bere garaiko intelektual italiar errespetatuena), pentsamenduekin harremanetan jarria zen. Labriolak, bereziki, marxismo hegeliarraren marka bat proposatu zuen, ≪ praxiaren filosofia≫ izenez etiketatu zuena ^[25] . Geroago, Gramscik esaldi hori erabili zuen espetxeko zentsoreengandik ihes egiteko, baina, bere bizitzan zehar, pentsamendu-korronte horrekin izan zuen harremana anbiguoa zen.

1914tik aurrera, egunkari sozialistek, hala nola Il Grido del Popolo k (Herriaren deiadarra), ≪kazetari nabarmen≫ ospea irabazarazi zioten. 1916an, Avanti ! (Alderdi Sozialistaren organo ofiziala) egunkariaren Piemonteko edizioaren editorekide bihurtu zen. Gramsci, teoria politikoko idazle elokuente eta emankorra, iruzkingile trebea zela frogatu zuen, eta Turingo gertaera sozial eta politikoen alderdi guztiei buruz idatzi zuen ^[26] . Gramscik Turingo langileen hezkuntzan eta antolakuntzan ere parte hartu zuen; jendaurrean, lehen aldiz, 1916an hitz egin zuen, eta hainbat gairi buruzko hitzaldiak eman zituen: Romain Rolland , Frantziako Iraultza , Parisko Komuna eta emakumearen emantzipazioa ... 1917ko abuztuan, Alderdi Sozialistako buruzagiak atxilotu ondoren, Gramsci Turingo sozialista nagusietako bat bihurtu zen; alderdiaren behin-behineko batzorderako hautatu, eta Il Grido del Popolo ren editore ere egin zuten ^[27] .

1919ko apirilean, Gramscik, Togliatti, Angelo Tasca eta Umberto Terracinirekin batera, L'Ordine Nuovo (Orden berria) astekaria sortu zuen. Urte bereko urrian, nahiz eta zenbait talde-etsaitan banatuta egon, Italiako Alderdi Sozialistak , gehiengo handi batez, erabaki zuen III. Internazionalarekin bat egitea. Vladimir Leninek ikusi zuen L'Ordine Nuovo taldea zela boltxebikeen orientaziotik hurbilen zegoena, eta laguntza jaso zuen Amadeo Bordiga ezkerreko komunista baten programa antiparlamentarioaren aurka ^[28] .

Alderdi barruko eztabaida taktikoetan, Gramsciren taldea nabarmendu zen langile-kontseiluen alde egiteagatik, 1919ko eta 1920ko greba handietan Turinen berez sortuak. Gramscirentzat, kontseilu horiek egokiak ziren langileek ekoizpena antolatzeko kontrolaren eginbeharra har zezaten, eta ≪klase guztia konkista eta gobernu helburuetarako≫ prestakuntza gisa hartzen zituen ^[29] . Uste bazuen ere bere jarrera bat zetorrela Leninen ≪Botere guztia sobietentzat≫ ^[30] politikarekin, bere jarrera italiar kontseilu hauek komunistak zirela eta ez soilik burgesiaren aurkako borroka politikoaren organoa, Georges Sorel eta Daniel De Leonen pentsamenduak eragindako joera sindikalista bati traizio egiteagatik eraso zuen Bordigak. 1920ko udaberrian Turingo langileen porrota gertatu zenean, Gramsci ia bakarrik zegoen kontseiluen defentsan.

Italiako Alderdi Komunista [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

Mugimendu nazional bihurtzean langile-kontseiluek porrot egiteak sinestarazi zion Gramsciri zentzu leninista zuen alderdi komunista bat behar zela. L'Ordine Nuovo inguruko taldeak etengabe egin zuen PSIren lidergo zentristaren aurka, eta, azkenean, Bordigaren abstentzio-talde handienarekin bat egin zuen. 1921eko urtarrilaren 21ean, Livorno hirian, Italiako Alderdi Komunista sortu zen (Partito Comunista d'Italia, PCd'I). Bordigaren aurka, Gramscik Arditi del Popolo taldeari lagundu zion, Alkandora Beltzen aurka borrokatu zen talde antifaxista militantea. Gramsci alderdiaren buruetako bat izango zen hasieratik, baina Bordigaren mende. Haren diziplina, zentralismoa eta printzipioen garbitasuna gailendu ziren alderdiaren programan 1924an ^[31] buruzagitza galdu zuen arte. 1922an, Gramsci Errusiara joan zen alderdi berriaren ordezkari gisa. Han Julia Schucht (Yulia Apollonovna Schucht, 1896-1980) ezagutu zuen, biolin-jotzaile gaztea bat, eta 1923an ezkondu zen, eta bi seme izan zituen: Delio (1924?1982) eta Giuliano (1926?2007) ^[32] . Gramscik ez zuen inoiz bigarren semea ikusi ^[33] .

Italiako faxismoaren etorrerak eta Misio errusiarra iristeak batera gertatu ziren, eta Gramscik jarraibideak zekartzan (PCd'I-ren lidergo-nahien kontra) faxismoaren aurkako ezkerreko alderdien fronte bat sustatzeko. Ideala zen horrelako fronte batek PCd'I izatea bere zentroan, eta, horren bidez, Moskuk ezkerreko indar guztiak kontrolatuko zituen; beste batzuk, berriz, nagusitasun potentzial hori zalantzan jarri zuten, sozialistek garrantzi handia baitzuten eta komunistek, berriz, nahiko gazte eta erradikalegiak. Askok uste zuten komunistek gidatutako balizko koalizio batek eztabaida politikotik urrunegi funtzionatuko zuela eta, beraz, isolatuta gelditzeko arriskua zegoela.

1922. urtearen amaieran eta 1923. urtearen hasieran, Benito Mussoliniren gobernuak errepresio-kanpaina hasi zuen oposizioko alderdien aurka, eta PCd'I-ko buruzagi gehienak atxilotu zituen, Bordiga barne. 1923aren amaieran, Gramsci Moskutik Vienara joan zen, eta, han, fakzio-gatazkek suntsitutako alderdia biziberritzen saiatu zen. 1924an, orain PCd'I-ko buru izendatua, Gramscik Venetoko diputatu hautatu zuten. Alderdiaren egunkari ofizialaren edizioa antolatzen hasi zen, L'Unita (Batasuna) izenekoa, eta Erroman bizi zen, familia Moskun bizi zen bitartean. Lyongo Kongresuan , 1926ko urtarrilean, Italian demokrazia berrezartzeko fronte bateratua eskatzen zuten Gramsciren tesiak onartu zituen alderdiak.

1926an, Iosif Stalinek boltxebike alderdian egindako maniobrek, Kominternera gutun bat idaztera eraman zuten Gramsci, non Leon Trotsky buru zuen oposizioa deitoratzen baitzuen, baina liderraren zenbait akats ere azpimarratu zituen. Togliattik, Moskun, alderdiaren ordezkari gisa, gutuna jaso, zabaldu, irakurri eta ez ematea erabaki zuen. Horrek gatazka zail bat sortu zuen Gramsciren eta Togliattiren artean, inoiz erabat konpondu ez zena ^[34] .

Atxiloketa eta heriotza [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

1926ko azaroaren 9an, gobernu faxistak larrialdi-legeen bolada berri bat aldarrikatu zuen, Mussoliniren bizitzaren aurkako ustezko saiakera bat aitzakiatzat hartuta, egun batzuk lehenago gertatu zena. Polizia faxistak Gramsci atxilotu zuen, parlamentuaren immunitatea izan arren, eta Regina Coeli kartzela erromatarrera eraman zuten. Epaiketan, Gramsciren fiskalak hau adierazi zuen: ≪Hogei urtez, horren burmuinak funtzionatzea saihestu behar dugu≫ ^[35] . Berehala hartu zuen epaia: Ustica uhartean, bost urteko kartzela-zigorra, eta, hurrengo urtean, 20 urteko kartzela-zigorra jaso zuen Turi-n ( Apulia ), Baritik gertu.

11 urte baino gehiago kartzelan pasatuta, osasuna hondatu egin zitzaion. Denbora horretan, hortzak erori zitzaizkion; digestio-sistema kolapsatu zitzaion, beraz, ezin zuen janari solidorik hartu... Konbultsioak zituen odola botatzean, eta hain buruko min bortitzak zituen, ezen ziegaren paretaren kontra jotzen zuen buruarekin ^{[36] [37]} . Piero Sraffak Cambridgeko Unibertsitatean eta Tatiana Gramsciren koinatak antolatutako nazioarteko kanpaina bat bultzatu zuten Gramsciren askapena eskatzeko ^[38] . 1933an, Turiko espetxetik Formiako klinika batera eraman zuten ^[39] ; oraindik ere, arreta mediko egokia ukatzen zitzaion ^[40] . Bi urte geroago, Erromako Quersana klinikara eraman zuten. 1937ko apirilaren 21erako zegoen aurreikusia bere askapena, eta susperraldia egitera Sardiniara erretiratzeko asmoa zuen, baina arteriosklerosi , biriketako tuberkulosi , odol-presio altuak , anginak , hezueriak eta urdaileko gaitz akutuek erabaki zuten gaixoegi zegoela mugitzeko ^[40] .

Gramsci 1937ko apirilaren 27an hil zen, 46 urte zituela. Haren errautsak Erromako Cimitero Acattolikoan lurperatuta daude. Gramsci, oso gaixo zegoela, espetxetik ospitalera eraman zutenean, heriotza eragin zuena kartzelatzea izan zela saihesten saiatu zen Mussoliniren erregimena. Baina heriotzak zerikusi zuzena zuen espetxeko baldintzekin ^[41] . Gramsciren bilobak, Antonio Jr. Gramscik, espekulatu zuen sobietar gobernuarekin lanean aritu zela Moskura lekualdatzea errazteko, baina, 1936an, Errusiako giro politikoa areagotu zen heinean bidea aldatu zuen ^[42] .

Ibilbidea [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

1918-1920ko Turingo fabrika-batzarretan parte hartu zuen, baina sozialismoa ezartzeko ahalegin horiek, I. Mundu Gerra amaitu ostean, porrot egin zuten Italian. Alderdi Komunista sortu ondoren, diputatu hautatu zuten (1924) eta, sozialistekin batera, faxisten gorakada eragozten saiatu zen. 1926an, berriz, atxilotu egin zuten, eta bizitzako azken hamar urteak kartzelan eman zituen.

Bertan, marxismoari buruzko hainbat tesi eta ikuspegi kritiko landu zituen. Lettere dal carcere ( Kartzelako gutunak euskaraz, Ekaitz Sirventek euskaratu eta Katakrak argitaletxeak argitaratutako liburua ^[43] ), Quaderni dal carcere , Il materialismno storico e la filosofia de Benedetto Croce , Note sul Machiavelli , La politica e lo Stato moderno eta Letteratura e vita nazionale idatzi zituen, besteak beste, garai horretan. Bera izan zen materialismo historikoa gehien landu zuen Italiako pentsalaria. Kartzelako gutunetan azaltzen da, batez ere, Gramsciren gizatasun hunkigarriena.

Ekarpen teorikoak [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

Gobernu mota egokienen inguruan teorizatu eta idatzi zuen, nola lortu herriaren errepublika. Horretarako, Niccolo Macchiaveli irakurri zuen, besteak beste. Abiapuntuan, marxismo aren teoria klasikoei heldu zien, baina kartzelan zela sakondu egin zuen langile-mugimenduak boterea behin hartuta sortutako egituren kontraesanetan. Erakunde benetan demokratiko eta eraginkorrak nola sortu izan zuen kezka-iturri, eta auzitan jarri zuen azpiegiturak gizarte arekiko zuen determinismoa . Alde horretatik, gizarte-azpiegiturak eta -gainegitura k elkar eragiten dutela nabarmendu zuen.

Ikusi zuen marxismoak boterea nola eskuratu teorizatu zuela, baina behin boterea hartuta, sozialismoak estatuak zuzendutako ekonomia bat sortu nahi zuela, eta langile-gehiengoa partaidetzatik baztertzen. Italian, hain zuzen, iraultzak ez zuen aurrera egin. Bere ustez, alderdiaren aginte horrek ez zituen gizarte zibiko edo sozialistak sortzen, herriarengandik bereizitako hezurdura artifizialak baizik. Jendea partaidetzatik baztertuz gero, haien identitateari eta naziotasun ari eraso eginez gero, jendeak modu kontserbadorez eta sabotajez erantzungo omen zuen. Profetikoa izan zen geroko estatu sozialistek, baita sozialismo parlamentarioak ere, izandako patuaren inguruan.

Gramsciren baitan aurkitzen diren hiru elementu postmoderno adierazgarri dira deszentralizazio a, partaidetza aniztasunean eta herri-kulturaren errespetua.

Erreferentziak [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

Aipatutako iturriak [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

Irakurketa gehiago [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]

• Adamson, Walter L.. (2014). Hegemony and Revolution: Antonio Gramsci's Political and Cultural Theory. Brattleboro, VT: Echo Point Books & Media ISBN 9781626549098 . .
• Anderson, Perry . (November?December 1976). ≪The Antinomies of Antonio Gramsci≫ New Left Review I (100): 5?78. .
• Aqueci, Francesco. (September?December 2018). ≪Il Gramsci di un nuovo inizio≫ Rivista Internazionale di Studi Culturali, Linguistici e Letterari (Quaderno 12, Supplemento al n. 19): 223. .
• Boggs, Carl . (1984). The Two Revolutions: Gramsci and the Dilemmas of Western Marxism. London ISBN 978-0-89608-226-7 . .
• Bottomore, Tom . (1992). The Dictionary of Marxist Thought. ISBN 978-0-631-18082-1 . .
• Gramsci in the World. Duke University Press 28 August 2020 ISBN 978-1-4780-0849-1 . .
• Davidson, Aabizenaair. (2018). Antonio Gramsci: Towards an Intellectual Biography. Haymarket Books ISBN 9781608468256 . .
• Femia, Joseph V.. (1981). Gramsci's Political Thought: Hegemony, Consciousness, and the Revolutionary Process. Clarendon Press ISBN 0-19-827251-0 . .
• Fonseca, Marco. (2016). Gramsci's Critique of Civil Society. Towards a New Concept of Hegemony. Routledge ISBN 978-1-13-848649-2 . .
• Gramsci, Antonio. (1971). Selections from the Prison Notebooks. ISBN 978-0-7178-0397-2 . .
• Greaves, Nigel. (2009). Gramsci's Marxism: Reclaiming a Philosophy of History and Politics. Troubador Publishing ISBN 978-1-84876-127-8 . .
• Harman, Chris. (9 April 2007). ≪Gramsci, the Prison Notebooks and Philosophy≫ International Socialism .
• Henderson, Hamish . (1987). ≪Antonio Gramsci≫ Cencrastus 28: 22?26. ISSN 0264-0856 . .
• Jay, Martin . (1986). Marxism and Totality: The Adventures of a Concept from Lukacs to Habermas. ISBN 978-0-520-05742-5 . .
• Joll, James . (1977). Antonio Gramsci. New York ISBN 978-0-670-12942-3 . .
• Kolakowski, Leszek . (1981). Main Currents of Marxism, Vol. III: The Breakdown. New York ISBN 978-0-19-285109-3 . .
• Hall, Stuart. (June 1986). ≪Gramsci's relevance for the study of race and ethnicity≫ aldizkaria of Communication Inquiry 10 (2): 5?27.   doi : 10.1177/019685998601000202 . .
• Maitan, Livio. (1978). Il marxismo rivoluzionario di Antonio Gramsci. Milano .
• McNally, Mark. (11 August 2015). Antonio Gramsci. Springer ISBN 978-1-137-33418-3 . .
• Onnis, Omar; Mureddu, Manuelle. (2019). Illustres. Vita, morte e miracoli di quaranta personalita sarde. Sestu: Domus de Janas ISBN 978-88-97084-90-7 . OCLC .1124656644 .
• Pastore, Gerardo. (2011). Antonio Gramsci: Questione sociale e questione sociologica. Gerardo Pastore ISBN 978-88-7467-059-8 . .
• Santucci, Antonio A.. (2010). Antonio Gramsci. ISBN 978-1-58367-210-5 . .
• Thomas, Peter D.. (2009). The Gramscian Moment: Philosophy, Hegemony and Marxism. BRILL ISBN 978-90-04-16771-1 . .

Kanpo estekak [ aldatu | aldatu iturburu kodea ]