Demokratia Armena Respubliko
???????????? ????????? ???????????????
Demokratakan Hajastani Hanrapetutjun
Detaloj	Detaloj
Nacia himno : ??? ???????? Nia Patrio
historia lando ? suverena ?tato
Bazaj informoj
?efurbo	Erevano
Oficiala(j) lingvo(j)	armena lingvo
Uzata(j) lingvo(j)	armena
Plej ofta(j) religio(j)	Armena Apostola Eklezio
Lo?antoj	Armenoj
Politiko
Politika sistemo	Prezidenta respubliko
Ekonomio
Valuto	armena rublo
v ? d ? r

La Armena Demokratia Respubliko ^[1] ( armene   ???????????? ????????? ??????????????? [Demokratakan Hayastani Hanrapetutyun]) estis respubliko fondita en la orienta regiono de Armenio la 28-an de majo   1918 post malapero de Transka?kaza Federacia Demokratia Respubliko formata kune kun Kartvelio kaj Azerbaj?ano ^[2] .

La nova respubliko havis landlimojn kun la Kartvela Demokratia Respubliko norde, kun la Azerbaj?ana Demokratia Respubliko oriente, la Persa Imperio sude kaj la Otomana Imperio okcidente. Eventuale, la lando estis en milito kun ?iuj ?iaj najbaroj, escepte de Persio , pro landlimaj konfliktoj. ?i konfliktoj signifis perdon de 50 % de ?ia teritorio. La Unua Armena Respubliko malaperis en novembro 1920 , kiam Azerbaj?ano , plene regata de la bol?evikoj , invadis ?in. La mallonga sendependi?o de la Armena Demokratia Respubliko fini?is per milito, teritoriaj konfliktoj, amasa enmigrado de rifu?intoj el la turka Armenio , malsanoj kaj malsato. Malgra? tio, la Entento , hororigata de la agado de la otomana registaro, intencis helpi la novan ?taton pere de fondusoj kaj aliaj rimedoj ^{[3] [4]} .

Post la fino de la milito, decidi?is dissolvi la Otomanan Imperion. Subskribata inter la aliancitaj potencoj kaj la Otomana Imperio en Sevres la 10-a de a?gusto 1920 , la Traktato de Sevres promesis restigi la ekzistadon de la Armena Demokratia Respubliko kaj aneksi la teritoriojn kiuj apartenis al la turka Armenio al la nova respubliko. Pro tio ke la novaj landlimoj devis esti desegnataj de la usona prezidanto Woodrow Wilson , la Otomana Armenio anka? estas konata kiel la “Wilsona Armenio”. E? estis konsiderata la eblon ke Armenio fari?u usona protektorato. La traktato, tamen, estis rifuzita de la nacia turka movado kaj neniam vere efektivi?is. La movado gvidata de Mustafa Kemal (Ataturk), uzis la traktaton kiel la okazo por deklari la la?le?an registaron de Turkio kaj anstata?is la monarkion kaj ?efurbon en Istanbulo al respubliko kun ?efurbo en Ankaro ^[5] .

En 1920 , Armenio kaj Turkio ekmilitis, akra konflikto kiuj fini?is per la Traktato de Aleksandropolo (la 2-a de decembro 1920). La Traktato de Aleksandropolo devigis Armenion senarmigi la plimulton de ?ia jam malforta armeo, cedi pli ol 50% de ?ia teritorio anta? la milito, rezigni pri ?iuj teritorioj kiuj estis ceditaj je ?ia favoro per la Traktato de Sevres. Samtempe, la Dekunua Soveta Armeo sub la gvido de Grigorij Ord?onikidze , invadis Armenion en Karavansarai (nuna I?evano ) la 29-a de novembro . La 4-a de decembro la trupoj de Ord?onikidze eniris Erevanon kaj la efemera Armena Respubliko malaperis ^[6] .

Fono [ redakti | redakti fonton ]

La rusa ofensivo dum la militkampanjo en Ka?kazio de Unua mondmilito kaj posta okupo kaj la kreado de provizora administra registaro donis esperon meti finon al otomana turka regado en okcidenta Armenio . Kun la helpo de pluraj batalionoj de armenoj varbitaj de la Rusa Imperio , la rusa armeo progresis sur la Ka?kaza Fronto, anta?enirante ?is la urbo Erzerum en 1916. La rusoj da?re faris konsiderindajn progresojn e? post la faligo de caro Nikolao la 2-a en februaro 1917 ^[7] .

En marto 1917, la spontana revolucio, kiu faligis caron Nikolao kaj la dinastion Romanov , starigis provizoran administracion, nomatan Provizora Registaro. Balda? post kiam la Provizora Registaro anstata?igis la administradon de grandduko Nikolao en Ka?kazo kun la kvin-membra Speciala Transka?kaza Komitato , konata per la akronimo Ozakom. La Ozakom inkluzivis armenan demokraton Mikajel Baba?anjan, kaj estis destinita resanigi vundojn ka?zitajn de la malnova re?imo. Tiel farante, Okcidenta Armenio havus ?eneralan komisaron kaj subdividi?us en la distriktojn Trebizond , Erzerum , Bitlis kaj Van ^[8] . La dekreto estis grava koncesio al la armenoj: Okcidenta Armenio estis metita sub la centran registaron kaj per ?i sub tuja armena jurisdikcio. D-ro Hakob Zavriev funkcius kiel asistanto por civilaj aferoj kaj li siavice zorgus pri tio, ke plej multaj civilaj oficialuloj estu armenaj.

En oktobro 1917, la bol?evikoj prenis potencon de la Provizora Registaro kaj anoncis, ke ili retiros soldatojn de la okcidenta kaj ka?kaza frontoj ^[9] . La armenoj , kartveloj kaj islamanoj de Ka?kazo ?iuj malakceptis la legitimecon de la bol?evikoj.

Al sendependeco [ redakti | redakti fonton ]

La 5-an de decembro 1917 Otomana Imperio kaj Transka?kaza Komisariato subskribis la armisticon de Erzincan , metante finon tiel al armita konflikto. Post la bol?evika potencpreno, multnacia kongreso de transka?kazaj reprezentantoj kunvenis por krei provizoran regionan plenuman organon konatan kiel la Transka?kaza Komisariato. La Komisariato kaj la Seim estis tre ?ar?itaj per la preteksto, ke la Suda Ka?kazio formis integran unuon de neekzistanta rusa demokratio ^[10] . La armenaj deputitoj en la Komisariato esperis, ke la kontra?bol?evikaj fortoj en Rusio venkos en la Rusia enlanda milito kaj malakceptis ?ian ideon disi?i de Rusio.

En februaro 1918, la armenoj, kartveloj kaj islamanoj kontra?vole ali?is por formi la Transka?kazan Federacion , sed disputoj inter la tri grupoj da?ris, ?ar unueco estis tre delikata.

La 3-an de marto 1918, Rusio sekvis la armisticon de Erzincan per la Traktato de Brest-Litovsk kaj forlasis la militon. ?i cedis teritorion de la 14a de marto ?is aprilo 1918, kiam okazis konferenco inter la Otomana Imperio kaj la delegacio de la Komisariato. La? la Traktato de Brest-Litovsk, la rusoj permesis al la turkoj repreni la okcidentajn armenajn provincojn, kaj transpreni la provincojn Kars , Batum kaj Ardahan .

Aldone al ?i tiuj dispozicioj, sekreta kla?zo devigis la armenojn kaj rusojn malmobilizi siajn fortojn kaj en okcidenta kaj en orienta Armenio . Mortiginte kaj deportinte plej multajn armenojn de Okcidenta Armenio dum la Armena genocido , la Otomana Imperio intencis elimini la armenan lo?antaron de Orienta Armenio ^[11] . Balda? post la subskribo de Brest-Litovsk la turka armeo komencis sian anta?eni?on, prenante Erzurum en marto kaj Kars en aprilo, kiun la Transka?kaza registaro de Nikolaj ??eidze ordonis al soldatoj forlasi ?in. Komencante la 21-an de majo, la otomana armeo anta?eniris denove ^[12] .

La 11-an de majo, 1918, nova packonferenco malfermi?is en Batumo . ?e ?i tiu konferenco, la otomanoj etendis siajn postulojn inkluzivi Tbilison , same kiel Aleksandropolon kaj E?miadzinon , kiujn ili volis, ke oni konstruu fervojon por ligi Kars kaj ?ulfo kun Bakuo . La armenaj kaj kartvelaj membroj de la delegacio de la respubliko ekhaltis.

La 26an de majo 1918 Kartvelio deklaris sian sendependecon; la 28-an de majo, ?i subskribis la Traktaton de Poti , kaj ricevis protekton de Germanio ^[13] . La sekvan tagon, la Islama Nacia Konsilio en Tbiliso anoncis la starigon de la Azerbaj?ana Demokratia Respubliko .

Forlasita de ?iaj regionaj aliancanoj, la Armena Nacia Konsilio , kun sidejo en Tbiliso kaj gvidata de rusiaj armenaj intelektuloj, kiuj reprezentis armenajn interesojn en Ka?kazo, deklaris sian sendependecon la 28-an de majo. ?in ekspedis Hovhannes Ka?aznuni kaj Aleksandr ?atisjan, amba? membroj de la Armena Revolucia Federacio , al Erevano por transpreni potencon kaj publikigi la sekvan deklaron la 30an de majo (retroaktiva al la 28a de majo) ^[14] :

?  Konsiderante la malfondon de la politika unueco de Transka?kazio kaj la nova situacio kreita de la proklamo de la sendependeco de Kartvelio kaj Azerbaj?ano , la Armena Nacia Konsilio deklaras sin la supera kaj sola administracio por la armenaj provincoj. Pro la certaj gravaj cirkonstancoj, la nacia konsilio, prokrastante ?is proksima estonteco la formadon de armena nacia registaro, provizore alprenas ?iujn registarajn funkciojn, por ekpreni la politikan kaj administran stirilon de la armenaj provincoj [15] .  ”

Dume, la turkoj kaptis Aleksandropolon kaj celis forigi la centron de armena rezisto bazita en Erevano . La armenoj povis eviti totalan malvenkon kaj donis gigantajn batojn al la turka armeo en la bataloj de Sardarapat , Karakilisa kaj Aparan .

La Respubliko Armenio devis peti negocadon pro la Traktato de Batumo , kiu estis subskribita en Batumo la 4-an de junio 1918. ?i estis la unua traktato de Armenio. Post kiam la Otomana Imperio prenis vastajn teritoriojn kaj altrudis severajn kondi?ojn, la nova respubliko restis kun 10.000 kvadrataj kilometroj ^[16] .

Administrado [ redakti | redakti fonton ]

La 30-an de majo 1918 la Armena Revolucia Federacio decidis, ke Armenio estu respubliko sub provizora koalicia registaro. La deklaro proklamis, ke la Respubliko Armenio estos memreganta ?tato, dotita per konstitucio, la supereco de ?tata a?toritato, sendependeco, suvereneco kaj plenrajta potenco. Ka?aznuni fari?is la unua ?efministro de la lando kaj Aram Manukjan estis la unua ministro pri internaj aferoj ^[17] .

La konstitucio donis universalan balotrajton al ?iuj civitanoj, sendepende de kvalifiki?intoj, kiuj a?is almena? dudek jarojn. La unuaj balotoj la? la nova konstitucio okazis inter la 21a kaj la 23a de junio 1919 kaj el la 80 membroj elektitaj al la parlamento, tri estis virinoj: Per?uhi Partizpanjan-Barseghjan , Varvara Sahakjan kaj Katarine Zaljan-Manukjan ^[18] .

Armenio establis Ministerion pri Internaj Aferoj kaj kreis komunan polican trupon. La armena parlamento aprobis le?on pri la polico la 21an de aprilo 1920, precizigante ?ian strukturon, jurisdikcion kaj respondecojn. La Ministerio pri Enlandaj Aferoj anka? respondecis pri komunikadoj kaj telegrafo, fervojo, kaj la publika lerneja sistemo, aldone al devigado de jura protekto. La reformoj balda? venis kaj ?iu el ?i tiuj fakoj fari?is ministerioj ^[19] .

En 1919, la gvidantoj de la respubliko devis trakti aferojn en tri frontoj: enlanda, regiona kaj internacia. La Armena Kongreso de Orientaj Armenoj , kiu ekregis en 1918, disfalis kaj en junio 1919 okazis la unuaj naciaj elektoj. Dum la 1920-aj jaroj, kiuj komenci?is sub la ?efministro de Hovhannes Ka?aznuni, armenoj de la anta?a Rusa Imperio kaj Usono helpis disvolvigi la ju?an sistemon de la novpublika respubliko. En januaro 1919 alia grava mejlo?tono estis finita de la Armena Parlamento, kiu estis la malfermo de la unua ?tata universitato de la lando, la Erevana ?tata Universitato .

Sociekonomika situacio [ redakti | redakti fonton ]

La socia kaj ekonomia situacio en Armenio estis ekstreme malfacila. La? registaraj taksoj, pli ol duono de ?ia lo?antaro estis rifu?intoj kaj senhejmuloj senigitaj de rifu?o kaj man?o. La vila?oj estis detruitaj kaj ruinigitaj pro la konstantaj militadoj, laboro en ili estis tute ?esigita. Pro la manko de pano kaj akra manko de aliaj man?a?oj, la lo?antoj de armenaj vila?oj jam elspezis siajn semajn provizojn ?is oktobro, kaj balda? venis la vico de tirbestoj. Rezulte de la amasa malsato kreskis la disvasti?o de infektaj malsanoj, ?efe tifo . La? la Ministerio pri Internaj Aferoj de la Respubliko Armenio, ?is la somero de 1919 pro la epidemio de tifo kaj malsatego , la lando perdis ?irka? 192 mil homojn ^[20] . La Respubliko Armenio estis izolita de la ekstera mondo, ?ar la sola fervoja linio Kars - Aleksandropolo - ?ulfo estis kaptita de la turkoj . Pro manko de rektaj ligoj kun Rusio , Persio kaj E?ropo , la importado de konsumvaroj ?esis, kaj ekestis akra manko de esencaj varoj. Kaoso kaj anarkio regis en la lando, pligravigitaj de la kolizio de konfliktaj interesoj de la lo?antaro kaj lokaj gvidantoj de diversaj regionoj de Armenio: Erevano , Van , Sasuno , Montara Karaba?o , ktp ^[21] .

La situacio plue kompliki?is pro tio, ke ?irka? 30% de la lo?antaro de la Respubliko Armenio estis islamanoj, kiuj minacis la junan ?taton. Islamanoj ne nur ne rekonis la potencon de la armenaj gvidantoj, sed ofte rezistis ?i tiun potencon kun armiloj en la manoj.

Kiel historiisto Gegham Petrosjan rimarkas, la malfacila interna kaj ekstera politika situacio ka?zis malfidon de la plimulton de la lo?antaro je la sendependeco de la Respubliko de Armenio. La? la atesto de la estro de la partio Da?nakcutjun Ar?ak ?amaljan, la plimulto de orientaj armenoj: kamparanoj kaj etbur?uloj suferantaj pro politika kaj ekonomia kaoso, revis reveni al Rusio kaj al sia anta?a vivo. E? unuopaj parlamentanoj petis la reunui?on de Armenio kun Rusio. En la mensoj de okcidentaj armenoj , ilia hejmlando estis nur Okcidenta Armenio ^[22] .

Dum la unuaj monatoj de la ekzisto de la Respubliko Armenio, la morala kaj psikologia etoso reganta en la lando negative influis la agadojn de la registaro. La a?toritatoj montris nekapablon labori precize kaj bone, inkluzive rilate al malkonsentoj inter la parlamento, registaro kaj la reganta politika forto de la lando: la Armena Revolucia Federacio . Hovhannes Ka?aznuni poste agnoskis: “Praktike nia partio celis subigi, regi kaj la le?donan periodon kaj la registaron. Aperis neakceptebla dueco de potenco: publike, parlamento kaj registaro, en la ombro, la partio kaj ?iaj korpoj. Estas klare, ke ?i tiuj du potencaj formoj, oficialaj kaj neoficialaj, povus nur enmiksi?i kaj malhelpi unu la alian; formalaj postuloj ne permesis al la partio agi libere kaj rapide ^[23] .

A?tune, pro gravaj malkonsentoj inter la registaro kaj parlamento pri la enlanda kaj ekstera politiko, oni decidis krei koalician registaron. La 4-an de novembro parlamento akceptis la eksi?on de la registaro. La novan koalician registaron denove gvidis Hovhannes Ka?aznuni ^[24] .

Militistaro [ redakti | redakti fonton ]

Danke al la klopodoj de Armena Nacia Konsilio de Tbiliso , armena armea korpuso estis establita por batali kontra? la otomana ofensivo fine de 1917 kaj komence de 1918. Unuoj de ?i tiu korpuso formis la bazon de la armeo de la Armena Demokratia Respubliko. La? la severaj kondi?oj de la Traktato de Batumo subskribita la 4-an de junio 1918 la Otomana Imperio malmobilizis la plej grandan parton de la armena armeo. Nur estis permesite limigita forto kaj vastaj restriktoj al la soldatoj kaj ties funkcioj ^[25] .

• Hovhannes Ha?verdjan (junio 1918 - marto 1919)
• Kristapor Araratov (1919 - aprilo 1920)
• Ruben Ter-Minasjan (aprilo - novembro 1920)
• Drastamat Kanajan (novembro - decembro 1920)

Administra divido [ redakti | redakti fonton ]

Lo?antaro [ redakti | redakti fonton ]

Anta? la unua mondmilito , en 1914, la teritorio estis parto de rusa Armenio ; inter la totala armena popolo de 2 800 000, ?irka? 1 500 000 lo?is en la Otomana Imperio, kaj la resto estis en rusa Armenio. Takso en 1918, dum la unua jaro de la nova Armena Respubliko, indikis, ke estas 800.000 armenoj kaj pli ol 100.000 islamanoj, plejparte otomanaj turkoj, kaj azerioj kaj kurdoj . El la 800 000 armenoj, ?irka? 500 000 estis denaskaj rusiaj armenoj kaj 300 000 estis malri?aj kaj malsataj rifu?intoj fu?antaj de la masakroj okazintaj en la Otomana Imperio ^[27] .

La pluvivanta armena lo?antaro en 1919 estis 2.500.000, el kiuj du milionoj estis distribuitaj en Ka?kazo . El ?i tiuj 2,000,000 en Ka?kazo, 1,300,000 troveblis ene de la limoj de la nova Respubliko Armenio, kiu inkluzivis 300,000 ?is 350,000 rifu?intojn, kiuj eskapis de la Otomana Imperio . Estis 1.650.000 armenoj en la nova respubliko. Anka? aldonitaj al ?i tiu armena lo?antaro estis 350,000 ?is 400,000 homoj de aliaj naciecoj, kaj totala lo?antaro de ?irka? 2,000,000 ene de la Armena Respubliko ^[28] . La pluvivanta armena lo?antaro en 1921 estis 1.200.000 en la respubliko, 400.000 en Kartvelio, 340.000 en Azerbaj?ano kaj tiuj en la aliaj regionoj de Ka?kazio alportis la totalon al 2.195.000.

Problemo pri rifu?intoj [ redakti | redakti fonton ]

Ekzistis anka? armena lo?problemo kiu alportis konflikton kun aliaj etnaj lo?antoj. Entute estis pli ol 300,000 amaraj kaj senpaciencaj armenaj rifu?intoj eskapintaj de la Armena genocido en la Otomana Imperio, kiuj nun estis la respondeco de la registaro. ?i tio montri?is nesuperebla humanitara afero. Tifo estis grava malsano, pro ?ia efiko al infanoj. Kondi?oj en la malproksimaj regionoj, ne nepre konsistantaj el rifu?intoj, ne estis pli bonaj. La otomana registara strukturo kaj rusa armeo jam retiri?is de la regiono. La armena registaro havis nek tempon nek rimedojn por rekonstrui la infrastrukturojn. La 393 700 rifu?intoj estis sub ?ia jurisdikcio tiele:

La registaro de Hovhannes Ka?aznuni alfrontis plej sobran realecon en la vintro de 1918-1919. La nove formita registaro respondecis pri pli ol duona miliono da armenaj rifu?intoj en Ka?kazo. Estis longa kaj severa vintro.  La senhejmaj amasoj, malhavantaj man?a?ojn, vesta?ojn kaj medikamentojn, devis elteni la cirkonstancojn. Multaj, kiuj postvivis la malvarmon kaj malsaton, pereis poste pri la epidemiaj malsanoj. Anta? la printempo de 1919, la tifa epidemio disvasti?is, la vetero pliboni?is kaj la unua senda?o de tritiko de Usona Komitato por Helpo en la Proksima Oriento atingis Batumon. La brita armeo transportis la helpon al Erevano. Tamen ?is tiu tempo ?irka? 150 000 el la rifu?intoj pereis. Vracjan taksas ?i tiun ciferon ?irka? 180.000, a? preska? 20% de la tuta naski?anta Respubliko. Raporto komence de 1919 rimarkis, ke mortis 65% de la lo?antaro de Sardarapat, 40% de la lo?antaro de ok vila?oj proksime de E?miadzin kaj 25% de la lo?antaro de A?tarako ^[29] .

Eksterlandaj rilatoj [ redakti | redakti fonton ]

En 1920, la Respubliko Armenio administris areo kiu kovris la plej multon el la hodia?a Armenio , Kars , I?dır , kaj la distriktoj Chuldur kaj Gole de Ardahan , dum la regionoj Na?i?evano , Montara Karaba?o , Zangezur (hodia? la armena provinco Sjunik ), kaj Qazax estis pridisputataj kaj kontra?batalitaj kun Azerbaj?ano . La regiono Oltu (nelonge administrita de Kartvelio en 1920) anka? estis postulita de Armenio. La plimult-armena areo de Lori estis pridisputata kaj administrata de Kartvelio. Kelkaj regionoj sude de Erevano lo?ataj de islamanoj ne agnoskis armenan a?toritaton kaj rezistis provojn de la armena registaro firmigi sian regadon super tiuj regionoj ^[30] .

Tamen, post la subskribo de la Traktato de Sevres en 1920, Armenio ricevis formalan internacian rekonon ^[31] . Usono , same kiel kelkaj sudamerikaj landoj, oficiale malfermis diplomatiajn kanalojn kun la registaro. Multaj armenaj misioj anka? estis establitaj en Britio , Italio , Germanio , Serbio , Grekio , Irano , Japanio kaj Afriko ^[32] .

Kartvela-armena milito [ redakti | redakti fonton ]

En decembro 1918, Armenio kaj Kartvelio okupi?is pri mallonga milita konflikto pri pridisputataj limregionoj en la plejparte armen-lo?ataj distriktoj Lori kaj A?alkalako kune kun kelkaj aliaj najbaraj regionoj. Amba? nacioj postulis la distriktojn, kiujn Kartvelio okupis post kiam la otomanoj evakuis la areon. Nekonkludebla batalado da?ris dum du semajnoj. Armena ofensivo sub Drastamat Kanajan (Dro) faris grandajn gajnojn en la unuaj dek tagoj ^[33] . ?is la 25a de decembro armenaj trupoj atingis poziciojn 50 kilometrojn de Tbiliso (kiu havis grandan armenan lo?antaron tiam), kiam la aliancitaj reprezentantoj en la urbo intervenis ^{[34] [35]} . ^{[35] [36]} . La 1an de januaro 1919, armeaj operacoj de amba? flankoj ?esis kaj pacnegocadoj komenci?is gvidataj de la britoj kaj francoj , kiuj fini?is en Tbiliso kelkajn tagojn poste. La projekto de brita plano establis, ke kartvelaj trupoj restos en A?alkalako kaj norda Bor?alu, dum armenaj fortoj eklo?os en suda Bor?alu, kaj la britoj prenos poziciojn inter la du kontra?uloj. ?i tio devigis armenojn rezigni pri iliaj gajnoj dum la milito. Kartvelio akceptis la planon kaj la aliancanoj decidis trudi ?in kun a? sen la aprobo de la registaro de Armenio. Finfine, malamikecoj ?esis la 31an de decembro kiam la partioj konsentis pri la brita perita batalhalto. Brita mediacio faciligis la finon de la milito, kaj rezultigis la starigon de komuna armen-kartvela ?entila administracio en la "Lori-ne?trala zono" a? la "?ulavera kunregado". Sam?vilde, Bolnis-?a?en kaj ?ulaver restis sub kartvela regado ekde tiam, dum ekzistis neniuj kartvelaj setlejoj sub armena regado.

Rilatoj inter Armenio kaj Kartvelio tamen restis stre?aj ^[37] . En la fonto de 1919, usonaj help-agentejaj oficialuloj komencis plendi, ke kartvelaj oficialuloj, kiuj postulis parton de la proviza?oj, subtenis fervojan trafikon portante esencajn provizojn de faruno kaj aliaj nutra?oj al Armenio. Kortu?ita de iliaj plendoj kaj la vasta man?okrizo en Armenio, Georges Clemenceau , kiel prezidanto de la Konferenco de Versajlo, publikigis protestan leteron la 18-an de julio, alvokante Kartvelion ?esi plian enmiksi?on. ^[38] . Kartvelio publikigis sian propran proteston al ?i tiu komunika?o, sed ?is la 25a de julio usonaj oficialuloj jam raportis, ke fervoja trafiko komencis ekkreski. En a?tuno 1919, la du landoj komencis la negocadojn pri nova trafika traktato ^[39] .

Armena-Azerbaj?ana Milito [ redakti | redakti fonton ]

Konsiderinda grado de malamikeco ekzistis inter Armenio kaj ?ia nova najbaro oriente, la Demokratia Respubliko Azerbaj?ano , devenanta plejparte el rasaj, religiaj, kulturaj kaj sociaj diferencoj. La azeroj havis proksimajn etnajn kaj religiajn ligojn kun la turkoj , kiuj provizis materialan subtenon por ili dum sia veturado al Bakuo en 1918. Kvankam la limoj de la du landoj estis ankora? nedifinitaj, Azerbaj?ano asertis, ke la plej granda parto de la teritorio sur kiu Armenio sidis, apartenis al ili a? e? plej multo el la anta?aj rusaj provincoj Elizavetpol , Tbiliso, Erevano, Kars kaj Batumo ^[40] . ?ar diplomatio ne sukcesis kompromisi, e? per la perado de la komandantoj de brita ekspedicia trupo instalinta sin en Ka?kazo, teritoriaj kolizioj inter Armenio kaj Azerbaj?ano okazis tra 1919 kaj 1920, precipe en la regionoj de Na?i?evano , Montara Karaba?o kaj Sjunik (Zangezuro). Ripetaj provoj alporti ?i tiujn provincojn sub azeran jurisdikcion estis renkontitaj per furioza rezisto de iliaj armenaj lo?antoj. En majo 1919, Dro gvidis ekspedician unuon, kiu sukcesis establi armenan administran regadon super la teritorio de Na?i?evano ^[41] .

Dum problemoj kun Azerbaj?ano da?ris, nova memproklamita kaj nerekonita ?tato estrita de Fakhr al-Din Pirioghlu kaj centrita en Kars, estis establita la Sudokcidenta Ka?kaza Respubliko . ?i postulis la teritorion ?irka? la regionoj de Kars kaj Batumo, la distriktojn Na?i?evano kaj ?urur de la iama Erevana gubernio kaj la distriktojn A?alci?o kaj A?alkalako de la provinco Tbiliso. ?i ekzistis kune kun la brita ?enerala guberniestreco kreita dum la interveno de la Entento en Transka?kazio ^[42] . ?i estis aboliciita de brita alta komisaro admiralo Somerset Arthur Gough-Calthorpeen en aprilo 1919 kaj la regiono estis atribuita al la Armena Respubliko.

Traktato de Sevres [ redakti | redakti fonton ]

La Traktato de Sevres estis subskribita inter la Aliancitaj kaj Asociitaj Potencoj kaj Otomana Imperio en Sevres, Francio , la 10-an de a?gusto 1920. La traktato inkluzivis kla?zon pri Armenio: ?i igis ?iujn partiojn subskribantajn la traktaton agnoski Armenion kiel liberan kaj sendependan ?taton. La desegno de difinitaj limoj tamen estis lasita al prezidanto Woodrow Wilson kaj al la ?tata Departemento de Usono , kaj estis prezentita al Armenio nur la 22-an de novembro. La novaj limoj donis al Armenio aliron al Nigra Maro kaj alju?is grandajn partojn de la orientaj provincoj de la Otomana Imperio al la respubliko ^[43] .

Turkaj kaj sovetaj invadoj [ redakti | redakti fonton ]

La 20-an de septembro 1920, la turka generalo Kazım Karabekir invadis la regionon Sarikami? , por repreni teron perditan pro la Traktato de Sevres ^[44] . En respondo, Armenio deklaris militon al Turkio la 24-an de septembro kaj la Turka-Armena Milito komenci?is. En la regionoj Oltu , Sarikami? , Kars kaj Aleksandropol ( Gjumri ) armenaj trupoj interbatalis kun tiuj de la 15a Korpo de Karabekir. Timante pri ebla rusa subteno al Armenio, Mustafa Kemal Pa?a anta?e sendis plurajn delegaciojn al Moskvo ser?ante aliancon, trovante akcepteman respondon de la soveta registaro, kiu komencis sendi oron kaj armilojn al la turkaj revoluciuloj. ?i tio montri?is katastrofa por la armenoj .

La 11a Ru?a Armeo komencis sian preska? senoponan anta?eni?on al Armenio la 29-an de novembro 1920. La efektiva transdono de potenco okazis la 2-an de decembro en Erevano. La armena gvidantaro aprobis ultimaton, prezentitan al ?i de la soveta plenrajta Boris Legran. Armenio decidis ali?i al la soveta sfero, dum Soveta Rusio konsentis protekti sian restantan teritorion de la progresanta turka armeo. La sovetianoj anka? promesis fari pa?ojn por rekonstrui la armeon, protekti la armenojn kaj ne persekuti nekomunistajn armenojn. La fina kondi?o de ?i tiu promeso estis prirezignita kiam la Da?nakoj estis devigitaj foriri el la lando post provita ribelo ^[45] .

Armenio cedis lokon al komunisma potenco fine de 1920. En novembro 1920, la turkaj revoluciuloj kaptis Aleksandropolon kaj preti?is transloki?i al la ?efurbo. Batalhalto estis finita la 18-an de novembro. Intertraktadoj tiam okazis inter Karabekir kaj pacdelegacio gvidata de Aleksandro ?atisjan en Aleksandropolo; kvankam la kondi?oj de Karabekir estis ekstreme severaj, la armena delegacio havis malmultan rimedon krom konsenti pri ili. La Traktato de Aleksandropolo tiel estis subskribita la 3-an de decembro 1920 ^[46] .

La 5-an de decembro anka? la Armena Revolucia Komitato ( Revkom , konsistanta el plejparte armenoj el Azerbaj?ano) eniris la urbon. Fine, je la sekva tago, la 6-an de decembro la ?eka de Feliks Dzer?inskij eniris en Erevanon, tiel finante la ekziston de la Unua Respubliko de Armenio. Tiutempe kio restis de Armenio estis sub la influo de la bol?evikoj. La parto okupita de Turkio restis plejparte ilia, kiel difinis la kondi?oj de la posta Traktato de Kars ^[47] . Balda?, la Armena Soveta Socialisma Respubliko estis proklamita, sub la gvidado de Aleksandr Mjasnikjan. ?i estis enmetota en la nove kreitan Transka?kaza Soveta Federacia Socialisma Respubliko ^[48] .

En kulturo [ redakti | redakti fonton ]

La Memorejo Sardarapat ?e la loko de la Batalo de Sardarapat estas la simbolo de la Unua Respubliko. ?iujare la 28-an de majo la politika gvidantaro de Armenio kaj miloj da ordinaraj homoj vizitas la monumenton por festi la fondon de armena ?tati?o ^[49] .

En sia romano Andranik de Armenio , armena-usona verkisto William Sarojan skribis pri la Unua Respubliko de Armenio. "?i estis malgranda nacio kompreneble, tre negrava nacio, ?uflanke ?irka?ita de malamikoj, sed dum du jaroj Armenio estis Armenio, kaj la ?efurbo estis Erevano. Por la unua fojo post miloj da jaroj Armenio estis Armenio" ^[50] .

Mapoj [ redakti | redakti fonton ]

• 
  Rusa okupita areo de turka Armenio en 1917, jaron anta? la kreado de la Respubliko kaj la kolapso de la turka okupado de Armenio.
• 
  E?ropo en 1912 kaj 1918.
• 
  E?ropo en 1919.
• 
  Postuloj prezentitaj de la Armena Respubliko ?e la Packonferenco de Parizo , 1919.

Vidu anka? [ redakti | redakti fonton ]

Portalo pri Ka?kazio

• Azerbaj?ana Demokratia Respubliko
• Kartvela Demokratia Respubliko
• Granda Armenio
• Armena Genocido
• Karsa Oblasto

Referencoj [ redakti | redakti fonton ]

Plia legado [ redakti | redakti fonton ]

• armene Tsatur Aghayan, ?????????? ? ??? ???????? ??????????? ??????? ( October and the Liberation Struggle of the Armenian People ). Erevano: Eldonejo de Erevana ?tata Universitato, 1982.
• angle Barton, James L. Story of Near East Relief, (1915-1930) . Novjorko: Macmillan, 1930.
• angle Egan, Eleanor Franklin. "This To Be Said For The Turk." Saturday Evening Post , 192, 20a de decembro 1919.
• angle Gidney, James B. A Mandate for Armenia . Kent, Ohio: Kent State University Press, 1967.
• angle Richard Hovannisian The Republic of Armenia . 4 volumoj. Berkeley: University of California Press, 1971-1996.
• angle Hovannisian, Richard G. Armenio survoje al sendependeco, 1918 . Berkeley: University of California Press, 1967.
• angle Firuz Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, 1917-1921 . Novjorko, Oxford: Philosophical Library, 1951.
• armene Aleksander ?atisjan. ????????? ?????????????? ??????? ?? ?????????? ( La naski?o kaj disvolvo de la Armena Respubliko ). Ateno: Nor Or Publishing, 1930.
• france Ter Minassian, Anahide. La Republique d’Armenie: 1918-1920 . Bruselo: Editions Complexe, 1989.
• armene Simon Vratsian. ????????? ?????????????? ( La Respubliko Armenio ). Parizo: H.H.D. Amerikayi Publishing, 1928.
• ruse Makhmourian, Gayane G. Armenio en la Usonaj politikoj de 1917-1923 ( Армения в политике США 1917-1923 гг. ). Erevano: Instituto de Historio, Nacia Akademio de Sciencoj, 2018.
• ruse Makhmourian, Gayane G. La politiko de Britio en Armenio kaj Transka?kazo en 1918-1920. Blanka Vir?ar?o ( Политика Великобритании в Армении и Закавказье в 1918-1920 гг. Бремя белого человека ). Erevano: Instituto de Historio, Nacia Akademio de Sciencoj, Lousakn Eldonejo, 2002.
• ruse Makhmourian, Gayane G. The League of Nations, the Armenian Question and the Republic of Armenia ( Лига Наций, Армянский вопрос и Республика Армения ). Yerevan: Institute of History, National Academy of Sciences, Artagers Publishing, 1999.
• ruse Armenio en Dokumentoj de la Usona ?tata Departemento 1917-1920 ( Армения в документах Государственного департамента США 1917-1920 гг. ). kompilita kaj tradukita de Gayane Makhmourian. Erevano: Instituto de Historio, Nacia Akademio de Sciencoj, 2012.