Антарктида ( Грек : ?νταρκτικ?? ? ≪ Арктикын н?г?? тала≫), Дэлхэйн эгээн урда хэ?эгтэ байрладаг т?би газар , Урда туйл болон Урда далайгаар х?реэлэгдэнэ. Дэлхэйн 6 тибэн??дэй нэгэн. Ниитэ талмайнь 14,4 сая км² болон ниитэ талмайн хэмжээгээр Ази , Африка , Хойто Америкэ , болон Урда Америкын дараа ороно. Антарктидын гадаргуугай 98% са?а м?ль???р б?рхэгдэ?эн болон м?ль?энэй дундажа зузааниинь 1,6 км оршом. Х?н зон ажа?уудагг?й, гансал эрдэмтэдэй уласхоорондын туйлай ?рт??н??д тэндэ х?дэлдэг. Ямаршье г?рэнэй харьяанда ородогг?й.

Антаркида хадаа эгээн х?йтэн, хуурай, х?сэтэй ?алхилдаг , далайн нюруу?аа дээшэ эгээн ехэ ?ргэгдэ?эн т?би болоно ^[1] . Эрье оршомой нютагай ?лэ тоособол, маша бага хэмжээнэй шииг нойтон унадаг болон т?биин ?ндэ?эн хэ?эгынь с?л юм. ?с??н т?рэлэй х?йтэндэ тэ?эбэритэй пингвин , далайн хаб , х?бхэн , хаг , замаг зэргэ амитан, ургамалтай.

Эгээн ?ндэр сэгынь Винсони уула (далайн нюруу?аа дээшэ 5140 м) юм. Антарктида т?би Дэлхэйн б?мбэрсэгэй Урда туйл Антарктикын можодо оршоно. Антарктика можодо т?би??? гадна тэрэниие х?реэлжэ байдаг тэнгис??д Атлантын , Номгон , Энэдхэгэй далайн хэ?эг хамаарагдана.

Газарз?й [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Т?биин 15 сая 820 мянган км² талмайтай, 24 сая м³ хэмжээтэй м?ль?эн хушана ^[2] . М?ль?энэй зузаан дундажаар 2 мянган метр, т?б хэ?эгтээ 4 мянган метр, захаараа 100 оршом метр байна. Энэ м?ль?эн ≪малгай≫ зарим хэ?эгтээ эхэ газар?аан халижа далай руу хэдэн зуун километр т?рижэ ороно. Тухайлбал, Россой тэнгистэ оро?он м?ль?эниинь 950 км х?рэнэ. Эхэ газарай эрье?ээ хали?ан м?ль?эн аажамдаа ?оржорон далайда ороходоо м?ль?эн уула (айсберг) ??схэдэг.

Антарктидын м?ль?эндэнь дэлхэйн даб?аг?й у?анай 90 процент агуулагдадаг. Тэрэниие хушажа байдаг м?ль?энэй зузааниие оролсуулбал, Антарктида дундажа ?ндэр??р?? дэлхэйн эгээн ?ндэр т?би газар юм. Антарктидын эхэ газарай м?ль?эн доорохи гадаргые юрэнхыдэнь хоёр ангилдаг. Баруун хэ?эгынь ( Антарктидын хахад арал ?аа Россой тэнгис х?рэтэр) уулархаг гадаргатай. Энэниие Антарктидын Анда гээд 3000-4000 м, орьёлнуудынь 5000 м ?ргэгдэ?эн Элсуортын Газарта байдаг 5140 метр орьёл эндэхиин эгээн ?ндэр сэг юм. Нютагай з??н хэ?эгынь табсан маягай тогтосотой, харисангы талархаг гадаргатай байна ^[3] .

Антарктида дэлхэйн эгээн х?йтэн уларилтай нютаг юм. 1961 оной 8 ?арада З?блэлтэ Восток станцида ?83,2 ℃ тэмдэглэгдэ?эниинь дэлхэйн х?йтэнэй туйл байба. Гэбэшье 2014 оной байдалаар Японой эрдэмтэд ? 91,2 ℃ х?рэтэр х?йтэржэ байе тогтообо. З?блэлтын Пионерская станцида 7 ?арын дундажа температура ?20 ℃ тэмдэглэгдэбэ. Жэлдэ 340 хоног х?рэтэр са?ан шуурга боложо ?алхинай хурдан 90 м/сек х?рэнэ.

Антарктида т?би ургамал, амитанай аймгаар бэе даа?ан нэгэн можо болоно. Эндэ байдаг ургамалай з?йлн??д хаг, х?бхэн??? б?ридэхэ болон 300 з?йл хаг, 75 з?йл х?бхэн тодорхойлогдоно. Урда ?ргэригэй 64 ℃-?аа сааша сэсэг г?, али дээд ургамалай з?йлн??д байхаг?й. Хахад аралай хойто Кергелен аралда хапуустын нэгэ з?йл, м?н 10 оршом з?йлэй ?б?элиг, ?етэ ургамал тодорхойлогдоно.

Хуурай газарай амитан ?гы байна. Х?реэлэн байдаг далай тэнгис??дээр у?анай амитад бии. Х?хэтэн , ?элюур х?лтэн , халимай з?йлн??д тон элбэг. ?элюур х?лтэнэй гол т?л??лэгшэнь далайн хаб юм. Далайн хаб х?в?гч м?ль?эн дээрэ гаража хэбтэжэ нарлана. Далай, тэнгисэй у?ада зага?а, хабшаахай хэлбэритэн элбэгтэй. Эхэ газарай эрьеэр амидарха ганса т?рэлэй амитаниинь пингвин юм.

Шэнжэлэлгын т??хэ [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Антарктикын шудалга д?рбэн ?е болгон хубаадаг. Эхинэй гурбан ?едэ алибаа нэгэ улас ороной шэнжэлэлгын ангинууд ???эдын ?онирхолоор ябажа шудалга хэжэ байгаа. Д?рбэдэхи ?еын шудалгань олон уласай хэмжээнэй х?тэлбэритэй ябагдажа, Антарктидын эхэ газарай байгаалиин байдалда тодорхой д?гнэлтые ?гэжэ байна.

Эхинэй (XVI зуун?аа XIX зуунай эхин) ?едэ Дэлхэйн урда этэгэдтэ эхэ газар байдагые тодорхойлон зарим аралнуудые нээжэ, газарай зурагта тэмдэглэбэ. 1501-1502 ондо Италиин Америго Веспуччи , Урда Георг арал, 1739-1772 ондо францишууд Буве, Кергелен аралые нээбэ. 1772-1775 ондо Англиин Джеймс Кугай шэнжэлэлгын анги Антарктидые тойрон Урда Георгын аралда ойротон, Сандвичай Газар, Урда Туле аралые, Англиин У. Смит Урда Шетланд аралые нээ?эн.

Дараахи (XIX зуун) ?едэ Антарктидын эхэ газарые нээжэ, тон олон эрдэм шэнжэлэлгын ангинууд шудалга хэбэ. Оросой далайгаар ябагша Фаддей Фаддеевич Беллинсгаузен , Михаил Петрович Лазарев хоёр "Восток", "Мирный" гэ?эн х?лэг онгосоор 1819 ондо Георг аралда х?рэжэ, шэнэ шэнэ газар нээжэ I Пётрын арал, I Александрын Газар гэхэ зэргээр нэрлээд, 1820 оной 1 ?арын 16-да Антарктидын эхэ газарые х?н т?рэлхитэнэй т??хэдэ т?р??шынхиеэ нээбэ.

1820-1821 ондо Англи, Америкийн ан олзобориин х?лэг онгосонууд Антарктидын оршомоор аялжа бай?ан?аа гадна 1831-1833 онд Англиин Джон Биско Антарктидые тойрон аялжа, хэдхэн арал нээгээ. 1838-1842 ондо Франци, Америкэ, Англиин шэнжэлэлгын гурбан анги олон газар нютагые нээжэ, урда суранзан туйлай байрые тодорхойлхые оролдобр. ???лшын 50 жэлдэ ямаршье шэнжэлэлгын анги ошо?онг?й. XIX зуунай ???лшэ??? эхилэн эндэхиин х?йтэн тэнгистэ Шотланд, Норвеги, Бельги зэргэ ороной х?лэг онгосонууд халим агнаха боло?он.

Гурбадахи (1900-1955 он) ?едэ Антарктидын эрье хажуугай нютагые шудал?ан?аа гадна газар з?йн урла туйлда х?рэ?эн байна. Этигэшэг?й бэрхэшээлтэй энэ зорилгые Норвегиин Руаль Амундсен , Англиин Роберт Скотт хоёр г?йсэдхэ?эн юм. Руаль Амундсен 1911 оной 12 ?арын 14-дэ Урда туйлда х?р??. Роберт Скотт Руаль Амундсен?аа 34 хоногой ???лдэ г?, али 1912 оной 1 ?арын 17-до Урда туйл х?р??д бусаха замдаа ами ?рэгдэбэ. 1928 ондо Америкын ниидэхэ онгосо Антарктида х?рэжэ, 1929-1950 ондо АНУ, Англиин хэдэн шэнжэлэлгын ангинууд шудалга хэжэ, м?ль?энэй тодорхойлолто гаргажа, зарим газараар уула нюруу нээбэ.

Д?рбэдэхи (1955 он?оо хойшохи) ?е??? эхилэн олон уласай геофизикын шудалга хэгдэжэ 11 ороной 57 станци Антарктида, тэрэнэй эрье хажуугаар аралнууд дээрэ байгуулагдан нютаг даяар б?рин шудалга ажаглалта хэхэ боломжо б?рид??л??. Эдэ шудалгын баазанууд дээрэ эрдэм шэнжэлэлгын ангинууд андалдан ошожо шудалга хэжэ байна. Орос улас тэндэ ≪Мирный≫, ≪Оазис≫, ≪Пионерская≫, ≪Восток≫, ≪Комсомольская≫ станци байгуулжа, тогтомол шудалга хэжэ б?рин хайгуул шэнжэлэлгын ангинууд ажаллажа байна. 1972-1973, м?н 1983?1984 ондо ажалла?ан Урда туйлые шудалха XVIII, XXVIII хайгуул эрдэм шэнжэлэлгын ангинуудта Монголой мэргэжэлтэн Ж. Цэрэндэлэг, Д. Чулуунбат хоёр оролсон, Антарктидада ошожо шудалга, шэнжэлэлгын ажал хэ?эн бэлэй. Оршон ?еын шудалгын ябасада Антарктидын эхэ газарай тогтосо, гадарга, ашагта малтамал, м?ль?эн хушалгын байгуулга, уларил, ургамал, амитанай аймаг шудлагдажа, байгаалиин оршон, х?нэй бэе махабадта хэр н?л??лхэ зэргэ олон асуудал шиидбэрилэгдэжэ байна.

З??лтэ [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

Ном зохёол [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

• Саватюгин Л.М., Преображенская М.А. Карта Антарктиды: имена и судьбы / под ред. д-ра экон. наук, канд. геогр. наук М.В. Слипенчука. ? СПб.: ГеоГраф, 2014. ? 352 с.: ил. ? (Полярные истории) ? ISBN 978-5-902211-29-7 .
• Трёшников А. Ф. История открытия и исследования Антарктиды . ? М. : Географгиз , 1963. ? 432 с. ? ( Открытие Земли ). ? 17 000 экз.
• Рудой А.Н. Феномен Антарктиды . ? Томск: STT, 1999. ? 128 с. ? 1000 экз.

Холбоо?он [ За?аха | ?ндэ?эн бэшэгые за?абарилха ]

• Antarctic Treaty Secretariat , de facto government
• Portals on the World - Antarctica from the Library of Congress
• Antarctica travel guide from Wikivoyage
• images from two sailing expeditions to Antarctica Архивировал?ан 4 долоо ?ара 2007 оной.
• Pictures from 4 research trips to the McMurdo region Архивировал?ан 25 зургаа ?ара 2007 оной.
• World Environment Day 2007 "Melting Ice" image gallery at The Guardian
• Expedition sailboat Seal to Antarctica, many photos
• BAS Online Palaeontology Collection
• U.S Antarctic Program Portal , USAP.gov is the U.S. Government’s official web portal for the U.S. Antarctic Program
• A collection of Time-lapse images of a Year on Ice in the Scott Base and McMurdo Station area

Энэ хууда?ан Антарктида гэ?эн Викимедиа сангай ангилал холбоо?отой.