P
ORTAL:
W
ISSNSCHOFT
De
Wissnschoft
is de systematische Strebm vom Menschn, Wissn aufz'baun und z'organisian. In da modeanan Wissnschoft geht's um nochpriafboare Eaklearunga und Voraussogn iwa's gaunze Universum. Dieses Portal behaundlt de Natuawissnschoftn, Mathematik und Medizin. Fia Geistes- und Sozialwissnschoftn schau
Portal:Gsooschoft
, fia Ingenieurwissnschoftn schau
Portal:Technik
.
De bestn Artikl
BERIGE PROJEKTE
Akustik*
De
Akustik
is de Lehr van
Schoi
. Schoi is a elastische
Woon
in da Fuam vo oana
raimli
und
zeidli
periodischn
Dichteschwaunkung
in da Materie, des haßt, a
Druckwoon
. De Schoiwoon is in Gasn und Flissigkeitn a Longitudinalwoon (Schwingung in da Ausbroadungsrichtung), is Festkerpan kauns sowoi a Transversalwoon (Schwingung normau zua Ausbroadungsrichtung) wia a Longitudinalwoon sei. Im
Vakuum
kau si a Schoiwoon goa ned ausbroadn.
Da Schoipegl wiad entweda ois Schoifoodgressn (
Schoidruck
,
Schoischnoon
,...) oda ois Schoienergiegressn (
Schoileistung
,
Schoienergie
,
Schoiintensitat
,...) auge'm, de mitanaund an quadrotischn Zaumanhaung haum.
Es wiad iblichaweis da Schoidruck in Pascal gmessn. Ma rechnat se den Zehnalogarithmus ausm Vahotnis vo de Quadrat' vom gmessanan Schoidruck zua Heaschwoon aus. De Eiheit vo dem Vahootniswert is 1, des wiad owa ois Bel definiat, benaunt nochm
Alexander Graham Bell
. Nocha multipliziast des no mit 10, so kriagst den Schoidruckpegl in Dezibel.
→ weidalesn
* zua Berig-Woi vuagschlogn
BERIGE ARTIKL
Gugaruz
Da
Gugaruz
, aa
Kukuruz
oda
Mais
, is a oide Kuituapflonzn, wo zan
Droad
zejd wead. Wia de ondan Droadsortn is a Siassgros. Gugaruz is scho in prehistorischa Zeit in Middlamerika obaut worn und noch da "Entdeckung" vo Amerika af
Eiropa
kema. Heit wead da Gugaruz wejdweit obaut. Ea wead vor oim ois Fuadamiddl gnutzt, owa aa zua Energiegwinnung (Biosprit, Biogas) und ois Noarungsmiddl.
Gugaruz (Kukuruz)
is iwas Serbo-
Krowodische
kukuruz
(kyrillisch: куку?руз) meglichaweis ausm Tiakischn ??????? (kokoroz) ins
Boarische
kema. Vialleicht hod des aa mit aufstandischn Bauan im ungarischn Kenigreich z duan, de ?Kuruzen“ (Vabindate vo de Tiakn). Im Ostn vo da
Schteiamoak
wead a nu Heid os da
Woaz
oda goa da tiakische Woaz gnennd.
Mais
kimmt vom spanischn Wort
maize
, wo wiedarum aus oana oidn middlamerikanischn
Indiana
-Sproch (Arawakan bzw. Taino) kimmt und do
mahiz
ghoassn hod.
→ weidalesn
Oidweibasumma
Da
Oidweibasumma
(dt.
Altweibersommer
) is a Zeid im
Hiachst
, wo de
Sun
no amoi a boar Dog scheint und de Luft bachalwoarm is. De Bladdln foarm si gejb und roud - und Spinnfodn fliagn duach de laue Luft, wia suiban glenzads Hoar. Deshoib hod ma friacha aa ?fliagada Summa“ gsogt.
Da Oidweibasumma is wia de Schofskejtn zeitli ned festglegt. De Scheewettaperiodn ko zwischn Middn Septemba und Mddn Oktoba aftretn und wead aa no 5. Joareszeit oda ?goidana Oktoba“ gnennt.
Des Wort wead seitn 17. Joarhundat vawendd. Da Nama kimmt woarscheinli vo de Spinnfodn. Mit ?weiben“ is im
boarischn
Middlhochdeitsch des Knipfn vo Spinnawittn gmoand gwen. Und junge Fejdspinna hom de Oagnschoft, dass s im Hiachst duach de Luft segln, owa nua wanns bachalwoarm is.
→ weidalesn
ZIMFTIGE ARTIKL
Leshahnl
Is
Leshahnl
(
Mantis religiosa
LINNAEUS 1758) is de anziche Oat vo de Faungschreckn (
Mantodea
), de wos bis noch
Middleiropa
einegeht. Da Naum ?
Leshahnl
“ kummt vo da
Thermanlinie
in
Niedaostareich
. De Subn ?
Les
“ kummt vo dem hea, weu ma duatn ausgwogsane Leshahnl ollaweu daun findt, waun grod de
Weinlese
is. ?
Hahnl
“ is da
Diminuitiv
vo
Hauh
. In
Siidtiroi
hast de Oat ?
Maringgele
“.
Auffollig is da laung auszaade Hoisschud (
Pronotum
) bein easchtn Segment vom Vuadakeapa (
Thorax
), auf den a dreieckata Schadl sitzt, dea wos recht beweglich is. Is easchte Paadl vo de Haxn san Faunghaxn, de wos so ausschaun, ois wiar a zaumglegta Toschnfeidl. Aufn
Femur
und in
Tibia
san Stochen, de wos is Fuada festhoidn. De restlichn zwaa Paarln Haxn san zan Umanaundakreun. Iwa da Waumpm (
Abdomen
) san zwaa Paarln zaummanglegte Fliagln.
→ weidalesn
GRUNDLOGN-ARTIKL
Grundlogn vo da Chemie
De
Chemie
is de
Natuawissnschoft
, de wos si mim Aufbau, mit de Eignschoftn und de Reaktiaunan vo Stoffn bschaftigt. Stoffe san Materie und bestehngan aus
Atoman
,
Molekuun
, Nanopartikln, Cluster, ...
Mittlawau kennan mia 118 vaschiedane Elemente, 91 davo kumman in da Natua vua. A jeds Atom (griech. atomos ?untauboa“) hod an kloan positiv glodanan Kean (dea bsteht aus positiv glodanan Protonan und neutroin Neutronan) und ane Huun aus negativ glodanan Elektronen. A noch außn unglodans Atom muass glei vu Protonan wia Elektronan haum. A Atom mit da soom Protonanauzoi (Uadnungszoi) kau vaschiedn vu Neutronan haum, des san de Isotope (lat. isos ?gleich“ und topos ?Ort, Stelle“). Instabule Isotope vafoin noch ana gwissn
Zeit
, des is de Hoibweatszeit (Zeit, wo de Hooftn vo de Atome in aundare Elemente zafoin is), dabei wiad radioaktive Strohlung ausgstoid (das haßt owa ned, dass olle Isotope radioaktiv san).
→ weidalesn
Grundlogn vo da Mathematik
Des san de
Grundlogn vo da Mathematik
.
A Menge is a gedaunkliche Zaumenfossung vo vaschiedenan Objektn; de nennt ma Elemente vo da Menge. A Menge kaunst auge'm, waunst de Elemente aufzoost oda charakterisiast. Zwoa Mengan san gleich, wauns de soom Elemente enthoidn. De Menge, wos kane Elemente enthoot, nennt ma Laare Menge.
Waun a Menge a gresstes oda kloanstes Element enthoot, des is a Maximum bzw. Minimum. Olle Zoihn, de wos kloana gleich oda gressa gleich ois wia de Elemente in da Menge san, san Schraunkn. Vo de untan Schraunkn gibt's a gresste, des is es Infimum. Vo de oban Schraunkn gibt's a kloanste, des is es Supremum. A Haifungspunkt vo ana Menge is, waun in da ε-Umgebung vo dem Punkt unendli vu Elemente vo dera Menge liagn.
→ weidalesn
Grundlogn vo da Geodasie
De
Geodasie
is de Lehr' vo da Vamessung und Ohbuudung vo da
Eadn
.
Ma untascheidt zwischn hechara Geodasie (theoretische physikalische, mathematische und astronomische Betrochtung) und oigmoana Geodasie (praktische
Messung
auf da Baustoo oda fian Katasta).
Scho 350 v. Chr. hod ma gwusst, dass de Eadn a Kugl is, 250 v. Chr. hod da
Eratosthenes
iwa'n Sonnanstaund den Eadradius berechnat, dobei is a auf 5900 km kumman (in Wiaklikeit sans eppa 6371 km).
De Eadn is owa leida koa exakte Kugl, sondan hod flochare Pole, is stoak strukturiat und praktisch ned
mathematisch bschreibboa
. Naherungsweis kaunst a Rotationsellipsoid heanehma.
Aunstott vo da geometrischn Definition kau ma se owa aa a physikalische Definition iwalegn, des haßt, auf de
Schweakroft
bezogn.
→ weidalesn
Artikl noch Themengebietn
- Physik
:
Mechanik
,
Akustik
(
Schoi
),
Thermodynamik
(
Warme
),
Optik
(
Liacht
),
Elektrizitat
und
Magnetismus
(
Strom
),
Kernphysik
;
Physikalische Basisgressn
- Chemie
:
Grundlogn vo da Chemie
,
Kuinwossastoffe
- Biologie
:
Zoologie
(
Viecha
),
Botanik
(
Pflaunzn
),
Mykologie
(
Schwammal
),
Mikrobiologie
(
Bakterien
usw.),
Zellbiologie
(
Zoon
),
Genetik
,
Okologie
- Geowissnschoftn
:
Grundlogn vo da Geologie
,
Geologie vo Ostareich
,
Grundlogn vo da Geodasie
,
Meteorologie
- Astronomie
:
Wodall
,
Galaxie
,
Stean
,
Planet
Mitmochn
Waunst sowa Artikl schreim oda eaganzn wusd, an Fohla gfundn oda Frogn/Aunregungan hosd, schreib dei Aunliagn
hier
.