Nikolay Lobacevski
rus. Никола?й Ива?нович Лобаче?вский
Do?um tarixi	1 dekabr 1792
Do?um yeri	Nijni Novqorod , Rusiya imperiyası
V?fat tarixi	24 fevral 1856 (63 ya?ında)
V?fat yeri	Kazan , Rusiya imperiyası
D?fn yeri	Arskoye q?biristanlı?ı [d] [2]
Elm sah?l?ri	h?nd?s? , c?br , riyazi analiz , ehtimal n?z?riyy?si , triqonometriya , riyaziyyat [1] , Qeyri-Evklid h?nd?s?si [1] , Lobacevski h?nd?s?si [1]
Tanınmı? yetirm?l?ri	Nikolay Zinin
Uzvluyu	Gottingen Elml?r Akademiyası [d]
Mukafatları
Vikianbarda ?laq?li mediafayllar

Nikolay ?vanovic Lobacevski ( rus. Никола?й Ива?нович Лобаче?вский , 20 noyabr ( 1 dekabr ) 1792 ^[3] , Nijni Novqorod ^[4] ? 12 (24) fevral 1856 ^{[3] [5]} , Kazan , Kazan q?zası ^[d] , Kazan quberniyası , Rusiya imperiyası ^[4] ) ? rus riyaziyyatcısı v? fiziki , qeyri-Evklid h?nd?s?sinin yaradıcılarından biri. C?br, riyazi analiz , ehtimal n?z?riyy?si , mexanika, fizika v? astronomiya uzr? ?s?rl?rin mu?llifidir ^[6] .

H?yatı [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Nikolay Lobacevski 1792 -ci ild? Nijni Novqorodda anadan olmu?dur. 1802-ci ild? 9 ya?ı olark?n anası Praskovia Aleksandrovna t?r?find?n Kazana g?tirilir. C?tinlikl? d? olsa anası onu v? iki qarda?ını ??rqi rus imperiyasında yegan? olan Kazan gimnaziyasına yazdıra bilir. O vaxtdan b?ri onun h?yatı v? i?i Kazanda davam edir.

1806-cı ilin sonlarında liseyi bitir?n Nikolay Lobacevski ?sas?n riyaziyyat v? dil bilikl?ri il? f?rql?nmi?dil ( Latın, Alman, Fransız ). Riyaziyyata olan bu mara?ında mu?llimi Q. i. Karta?evskinin boyuk xidm?ti var.

14 fevral 1805-ci ild? imperatorun gost?ri?i il? Kazanda eyni adlı universitetin acılı?ı olur. Gimnaziyanın bir sıra m?lliml?ri ?vv?lki v?zif?l?ri il? paralel olara? universitet? d?rs dem?y? gond?rildi. Universitet ?urası Kazan Gimnaziyasında t?hsil v? t?rbiy? alan u?aqların valideynl?rin? muraci?t etdi. Bu muraci?td? valideynl?r? u?a?lar gimnaziyanın kursunu bitirdikd?n sonra universitetd? t?hsill?rini davam etdirm?k t?klif olunurdu. Praskovia Aleksandrovna u?a?larınin universitetd? t?hsill?rini davam etdirm?yl?rin? razılı? verdi. Nikolayin boyuk qarda?ı Aleksandr el? h?min gun universitet? q?bul olundu. Nikolay ozu is? 1806-cı ilin iyulunda sına?lardan kecm?li oldu v? bu sına?larda u?ursuz olara? q?bul olunmadı. Lakin h?min ilin dekabırın 22-d? t?krar olara? imtahan verir v? 1807-ci ilin fevralın 14-d? universitet? q?bul olunur. Nikolayın kicik qarda?ı Alekseyd? el? h?min il Kazan universitetinin t?l?b?si olur.

T??ssuf olsunki N?kolaya riyaziyyatı sevdir?n v? onda bu elm? mara? yaradan mu?llimi  Q. i. Karta?evski v? b?zi dig?r mu?lliml?rd? olmaqla universitet diroktoru il? yaranmı? konflikt? gor? 1806-cı ilin dekabırında v?zif?l?rind?n azad olunurlar. Universitetd? riyaziyyatı v? b?zi ba?qa f?nl?ri oyr?tm?k t?l?b?l?r? h?v?l? edildi. Bu hal 1808-ci ild? universitet? alman mu?lliml?rin d?v?t olunmasına kimi davam etdi. 1808 ci ilin fevralında Martin Bertels  h?min ilin sentyab?r?nda is? Kaspar Ranner Kazan universitetin? d?rs dem?y? d?v?t olundu. Bu yeni istedadlı mu?lliml?r Nikolayın riyaziyyat mara?larını dahada artırdılar. Lobocevski d?rsl?rd? xususi bilikl?ri il? f?rql?ns?d? vaxta?ırı yolda?ları il? t?l?b? intizam qaydalarını pozmagada vaxt tapırdi. ?g?r 1807-ci ild? t?l?b?l?rin raportunda numun?vi t?l?b? kimi gost?rilmi?dis? 1808-ci ild? pirotexniki vasit?l?r? gor? karser c?zası almı?dı ( avqustun 13-d? yolda?ları il? raket buraxır)

Butun bu c?zalar g?nc Nikolayın elmd?ki u?urların qar?ısın almadı v? 1809 cu ilin mayın 31 Yakovkin atestasiyasınnan musb?t qiym?tl?ndirilir v? elmi bacarı?larında f?rql?nm?y? gor? universitetin guv?ncini qazanmı?dı. Lakin bu guv?nci qoruyub saxlıya bilm?y?n Nikolayın h?yatında narahatlı?lar ba?lıyır. 1810 ilin yanvarında butun qada?alara baxmayaraq yeni il ??nliyl?rind? v? maskaradlarda i?trak etm?yd?n qalmırdı. Buna gor? c?za olara? universitet ona kitab v? d?rs v?saitl?ri ucun ayırdı?ıları pul v?saitl?rd?n m?hrum etm?y q?rarı q?bul etdi. T?hsilinin son ilind?n olan raportda onun universitetin nizam intizam qaydalarina riay?t etm?diyi soz? baxmadı?ı " xo?a g?lm?z" h?r?k?tl?ri h?tta tanrısızlı?a meyil kimid? qeyd olunub. Bel? halda universitetd?n xaric olma v? h?rbiy? ca?ırılma t?hluk?si il? uzl???n Labocevski mu?lliml?ri Bartels v? Bronnerin mudaxil?sinn?n sora t?hluk? aradan qalxdı.

1811 ci ild? universiteti bitir?n Labocevski fizika v? riyaziyyat f?nl?ri uzr? f?rql?nm? il? magistr d?r?c?sin alır v? universitetd? saxlanılır. Saxlanmazdan ?vv?l is? el?diyl?rin? gor? uzur ist?diyini v? numun?vi olaca?ına soz verm?liydi. Bel?likl? Lobacevskinin elmi f?aliyy?ti davam edir. 1811-ci ilin avqustunda Litrov, Lobacevski v? Simonovunla birlikd? kometi mu?ahid? etm?y? ba?lıyırlar. H?min ilin oktyabrından etibar?n Bartels Lobachevski il? Gauss v? Laplasın klassik ?s?rl?rini oyr?nilm?sin? ba?ladı. Bu i?l?rin oyr?nilm?si must?qil ara?dırma ucun t?kan oldu. 1811-ci ilin sonunda Lobachevsky "S?ma cisiml?rin elliptik h?r?k?t n?z?riyy?si" -ni t?qdim edir. 1813-cu ild? is? daha bir i?in " c?bri t?nliyini" t?qdim edir. Elmi ara?dırmalardan ?lav? olaraq, Nikolay t?l?b?l?r? c?br v? h?nd?s?d?n ?l?v? muhazir?l?r oxuyaraq  pedaqoji f?aliyy?td? d? i?tirak edir.

T?dris f?aliyy?ti [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

1814-cu ild?n ba?layara? s?rb?st olara? bir nec? f?nn?n d?rs dem?y? ba?lıyır. G?nc pedaqoq ilkin kurslarda Qauss v? Legendrin r?q?ml?r n?z?riyy?sin deyir. 1816-cı ild? is? kom?kci professor adını alır.

Lakin t??ssufki onun bu f?aliyy?ti imperiyanın a?ır dovurl?ri il? qar?ıla?dı. Xalqda yaranmı? inqlabcı fikirl?r? v? "azad du?unm?y?" qar?ı mubariz? aparmaq ucun hakimiyy?t ideoloji d?st?yi dind? v? mistik xristianlı?ın t?bli?ind? gorur. Bu t?bli? v? yoxlanı?lardan da ilk olaraq universitetl?r kecirdi.

Kazan universitetinin n?zar?ti v? yoxlanı?ı 1819-cu ild? M. L. Maqniskiy? tap?ırılır. Maqniski is? oz raportunda qeyd ed?r?k bel? q?rara g?lir ki, universitet t?hsil verib yeti?tirdiyi ?agirdl?rl? ictimayi?t? z?r?r verir, buna gor? d? "dig?rl?rin?d? numun? olsun dey? niversiteti ictimai olara? da?ıdılması" t?klifini imperatora gond?rir. Lakin onun bu t?klifi q?bul olunmadı. ?mperator universiteti da?ıdma? yox duz?ltm?y tap?ırı?ın verir.

Bu i?? n?zar?t Maqniskinin ozun? tap?ırılır. O is? oz novb?sind? universiteti " Yenil?m?y " q?rarına g?lir v? yenil?m?y? 9 mu?llimi i?d?n azad etm?yl? ba?lıyır. Oz i?ini duzgun yetir? bilm?m?y ittihamı il? rektor Yakovkini pensiyasız v? rusvacılıqla qovdu. ?ubh? yaradan kitablardan kitabxanaları t?mizliyir. T?l?b?l?r? ciddi kazarma rejimi qoyara? muhazir?l?r?, ?aqirdl?rin qeydl?rin?, yazı i?l?rin? n?zar?t olunurdu. Onun tap?ırı?ı il? universitetd? ilahiyat kafedrsı acılır. Bartels v? dig?r ?cn?bi mu?lliml?r getm?li olurlar. 28 ya?lı Lobacevski is? ozunu bir cox sah?d? u?urlu gost?rdiyin? gor? Bartelsin ?v?zin? fizika-riyaziyyat fakult?sinin dekanı t?yin olundu. Onun v?zif? dair?si geni?l?nmi?di. O h?m fizika, riyaziyyat v? astranomiyadan muhazir? oxumalı h?m d? kitabxananı, muzeyi, fizika kabinetini, observatoriyanı v? s. duz?ltdir?r?k s?liq?y? g?tirm?li idi. ?lk vaxtlarda Lobacevskinin Maqnitski il? munasib?tl?ri yax?ı idi. 1821-ci ild? Maqnitski Lobacevskini muq?dd?s IV Vladimir ordeni namiz?di kimi t?qdim etdi, bu ordeni Lobacevskiy? 1824-cu ild? t?sdiq edib mukafatlandırırlar. 1823 cu ildo Lobacevski h?nd?s?d?n ilk d?rsliyini hazırlıyir v? t?sdiq ucun yolanı?a gond?rir. T?ssufki bu d?rslik t?dris ucun t?sdiql?nmir s?b?b kimi is? metrik ocu sisteminn?n h?dd?n artı? istifad? v? evklid qanununnan uza?la?dı?ı gost?rildi. Onun c?brd?n yazdı?ı d?rslik is? (1825) yalnız 10 il sonra n??r etm?k oldu.

1826-cı ild? Nikolayın hakimiyy?t? g?lm?sinn?n s?ra Maqniskiy v?zif?sind?n azad edildi v? ?v?zin? M. N. Munis-Pu?kin t?yin edildi.

1827-ci ilin may ayının 3-u gizli s?s verm? il? 35 ya?lı Lobacevski universitetin rektoru secildi (11 in 3 -?). Musin-Pu?kin Lobacevskiy? guv?n?r?k butun i?l?ri ona tap?ırır v? uzun mudd?tli Peterburqa gedir. Yeni rektor tam enerji il? d?rhal yenid?n qurmaya, catı?mazlı?ları aradan qaldırma?a ba?layır v? catı?mayan yeni t?hsil binalarını, labaratoriyalar v? r?s?dxanalar, kitabxanalar v? s. in?a etdirir. ??l?diyi dovurd? o h?d?s?d?n, triqanometriyadan, c?br, ehtimal n?z?riyy?si, mexanika, fizika, astronomiya v? h?tta hidravlikadan muhazir?l?r deyir?k catı?mayan mu?lliml?ri ?v?z edirdi. Butun bunlarla yana?ı ozunun qeyri-evklid n?z?riyy?si uz?rind?d? i?l?yirdi.

Yeni n?z?riyy?nin ilk eskizl?ri 1826-cı ilin fevral ayinda t?qdim etmi?di, bu cıxı?ın tarixi qeyri-evklid h?nd?s?nin yaradılı? gunu kimi hesab olunur.

1832-ci ild? Lobacevski onnan dem?k olar 20 ya? cavan olan Varvara Alekseyevna Moiseyevanan ail? h?yatı qurur. Ovladlarının sayı d?qiq bilinm?s?d? xidm?ti siyahısına ?sas?n 7 u?a?ı qeydiyyata alınıb.

1832-1834-cu ill?rd? Lobacevskinin n??r olunmu? qeyri-evklid h?nd?s?si Peterburqda s?rt t?nqidl?rl? qar?ıla?dı. Bu t?nqidl?r onun 3-cu d?f? rektorlu?a namiz?dliyind? c?tinlikl?r yaratdı. Lakin c?tinlikl?d? olsa 9- un 7-? s?s f?rqi il? 3-cu d?f? rektor secildi. F?sadlara baxmayaraq, Musin-Pu?kin Lobachevskini q?tiyy?tl? d?st?kl?di v? t?dric?n v?ziyy?ti bir q?d?r normalla?dırdı. 1836-cı ild? universiteti ziyar?t ed?n car I Nikolay razı qalır v? Lobacevskiy? nufuzlu II Anna ordenin? layiq gormu?du.

1830-cu ill?rin sonu Labacevski ucun k?d?rli oldu. Bartels v? Karta?evski oldu. 1840-cı ilin fevralın 27-d? is? anası Praskovia Aleksandrovna olur.

Lobacevski 1827-ci ild?n 1846-cı il? kimi Kazan universitetinin rektoru v?zif?sind? calı?ıb.

Son ill?ri (1845-1856) [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Munsini-Pu?kin 1845-ci ilin aprelind? yeni t?yinat alır v? peterburqa kecirilir. Onun Kazan akademik rayonunun v?zif?si Lobacevskiy? verilir. O 1845-ci ilin aprelin 18 d?n bu v?zif?y? t?yin olunur h?min ilin noyabr ayının 20-i is? novb?ti 4 il? altıncı d?f?rektor secilir. 1846-cı il Labocevski ucun a?ır il sayılır, fevralın 8-i iki ya?lı qızı Nadejdanı itirir, h?min ild?, 30 illik xidm?td?n sonra nazirlik qanuna ?sas?n Lobachevskini v? Simonovu i?d?n uza?la?dırma? v? t?qaud? gond?rm?k q?rarını q?bul edirl?r. ?yunun 11-i universitet ?urası nazirliy?  Lobachevskini v? Simonovun  t?drisd?n cıxarılmasına "hec bir s?b?b yoxdur" muraci?tin gond?ribl?r. Lobachevskinin ozu muraci?td? Simonovu d?st?kl?di v? i?d?n azad olunarsa kafedranı A. F. Popova verilm?sini ist?di, ozu bar?sind?ki q?rarı is? nazirliyin h?llin? buraxdı.

?uranın r?yin? baxmayaraq, 16 Avqust 1846-cı ild? Nazirlik "Hokum?t Senatının r?hb?rliyi altında" Lobachevskini yalnız professorların kafedrasından yox, h?m d? rektor v?zif?sind?n uza?la?dırdı. O a?a?ı t?qaudl? Kazan akademik rayonunda kom?kci v?zif?sin? t?yin edildi. Kafedra is? onun ist?yi il? A. F. Popova verildi. Simonov is? universitetin rektoru t?yin edildi.

Tezlikl? Lobacevski muflis oldu, Kazandaki evini v? yolda?ının ?mlakını borclara gor? satdı. 1852-ci ild? Lobacevskinin sevimli ovladı boyuk o?lu Aleksey tuberkulozdan oldu. Bu hadis? onun sa?lamlı?ına z?rb? oldu, gorm?si z?ifl?mi?di. Amma buna baxmayara? ozund? guc tapdı?ca universitetin f?aliyy?tind? i?trak etm?y? calı?ırdı.

Alimin son i?i, "Pangeometry" 1855-ci ild? t?l?b?l?r kor alimin danı?ı?ınnan yazmı?dılar.

O, 1856-cı il fevralın 12-d? el? 30 il ?vv?l qeyri-evklid h?nd?s?sinin t?qdim etdiyi gund? v?fat edir v? Kazanın Arsk q?bristanlı?ında d?fn edilir.

1860-cı ill?rin ikinci yarısında Lobachevskinin ?s?rl?ri artı? geni? ara?dırılıb, qiym?tl?ndirildikd?n v? avropanın aparıcı dill?rin? t?rcum? olunduqdan sonra Kazan universiteti Labocevskinin "H?nd?s?sinin tam nusx?sini yı?maq" ucun nazirlid?n maliyy? d?st?yi ist?di. Layih? yalnız 16 il sonra h?yata kecirilmi?dir (1883). Lobachevskinin cox sayda ?s?ri kitabxanada tapılmadı?ından, materialların secilm?sind? boyuk c?tinlikl?r ba? vermi?di, alimin daha erk?n i?l?ri is? indiy? kimi tapılmayıb.

?stinadlar [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Xarici kecidl?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

• Website dedicated to Lobachevsky   (isp.)
• Nikolaj Ivanovi? Loba?evskij - Œuvres completes, tome 2 Arxivl??dirilib 2013-05-13 at the Wayback Machine ? Gallica-Math
• Lobachevsky State University of Nizhny Novgorod