T?c th? H? hay tin ng??ng th? H? la s? ton sung , th?n thanh hoa loai h? cung v?i vi?c th?c hanh ho?t đ?ng th? ph??ng hinh t??ng con h? b?ng cac ph??ng th?c khac nhau đ??c ph? bi?n ? m?t s? qu?c gia chau A , đ?c bi?t la nh?ng qu?c gia co h? sinh s?ng. Theo quan ni?m nhi?u n?i ? chau A , h? la gi?ng loai d?ng manh nh?t trong muon thu, la Chua s?n lam , la Hum thieng ng? tr? t?i cao trong r?ng gia , ? cac n??c ph??ng đong , h? con la m?t linh v?t trong 12 con giap , t??ng tr?ng cho s?c m?nh ^[1] , no con la m?t trong T? Thanh thu cai qu?n Tay ph??ng . Trong quan ni?m va tin ly, h? v?i nh?ng bi?u hi?n ph?m ch?t c?a no la m?t t?p h?p thanh cac tin ly đa ngh?a, tuy theo t?ng khuon m?u v?n hoa tin ng??ng khac nhau, no bi?u th? t?t ho?c x?u, thi?n hay ac, chinh hay ta ^[2] . H? đ??c ton th? cung chung nhom v?i cac con v?t co s?c m?nh nh? s? t? , đ?i bang , chim ?ng , soi , g?u , voi ^{[3] [4]} . ? ?n đ?, h? (cung v?i bao hoa mai) đ??c ton x?ng va hi?n di?n d??i hinh t??ng v? th?n Waghoba (??????).

Trong n?n v?n hoa đong A , h? la chua t? cac loai thu thay cho s? t? . No bi?u tr?ng cho vua chua , s? can đ?m va ph?n n? (cu?ng n?), h? đ??c ng??i ta ton len v? tri Chua t? c?a r?ng nui va coi h? la con v?t linh thieng ^{[5] [6]} . đ?i v?i nhi?u n??c chau A la Chau l?c ma loai h? phan b? thi h? con la bi?u t??ng c?a s?c m?nh , uy quy?n va tam linh . T?i đay, h? đ??c coi la co v? tri th?ng tr? trong gi?i đ?ng v?t nen nhan dan ? m?t s? n??c ph??ng đong đa th?n thanh hoa loai nay v?i t?p t?c th? h? hay th? th?n h? đa đi vao tin ng??ng dan gian c?a nhi?u dan t?c, c?ng đ?ng ^{[7] [8]} , nh?t la ? nh?ng ch?n r?ng nui sau th?m thi h? luon đ??c th? ph?ng ^[9] . M?t s? dan t?c khac con ton th? h? nh? th?n giam h? (nh? ? Han Qu?c , h? đong vai tro la Th?n b?o h? ), th??ng đ?ng phuc th?n, th?n h? m?nh, mon th?n.

T?c th? h? la m?t d?ng c?a tin ng??ng th? đ?ng v?t (t?c th? thu) thu?c h? tin ng??ng sung bai t? nhien , t?c th? h? b?t ngu?n t? cu?c s?ng nguyen th?y , khi con ng??i con s?ng trong đi?u ki?n s?n b?t, hai l??m ho?c giai đo?n đ?u c?a cu?c s?ng nong nghi?p thi luc nay h? chinh la s?c m?nh thien nhien v?a g?n g?i va la tai h?a đ?i v?i con ng??i, chinh vi v?y ma con ng??i th? h? đ? c?u an ^[10] . ? đay, h? đ??c con ng??i th? ph?ng v?i v? th? la th?n khai t?, th?n giam h?, th?n h? m?nh, th?n h? mon, th?n v? đ?o, v?i tam th? nay, no đ??c coi la phuc th?n (th?n may m?n). Nh?ng m?t khac, t? n?i khi?p s?, no c?ng đ??c ton th? nh? m?t ac thu b?i s? pha ho?i. H? hi?n than va đ?ng nh?t v?i cac th? l?c t? nhien, nh?t la ch?n r?ng thien n??c đ?c, lam s?n ch??ng khi, la tr? ng?i th? thach con ng??i .

Nh?ng hinh th?c th? ph?ng loai h? co s? đa d?ng ? cac qu?c gia , c?ng đ?ng ng??i ? kh?p n?i thu?c chau A va g?n li?n v?i truy?n th?ng v?n hoa c?a t?ng vung mi?n , nh?ng dan t?c theo tin ng??ng bai v?t giao (Totem giao) thi ton th? h? nh? t? tien c?a t?c ng??i minh, ? nh?ng n?i th?nh hanh Shaman giao thi h? mang tinh ch?t thanh thieng va hoa tr?n trong cac nghi l? th?n bi. Trong khi nhi?u n?i khac h? đ??c th? ph?ng trong nh?ng khong gian v?t th? tin ng??ng nh? đinh , đ?n , mi?u , chua , ban th? thong qua nh?ng nghi th?c cung t? , tranh th?, t??ng th? va m? thu?t tam linh . Nh?ng bi?u hi?n khac nh? vi?c xem cac ph?n c? th? c?a h? ( nanh va vu?t ) nh? nh?ng bua h? m?nh m?t cach me tin . Nh?ng nhin chung, du ? vung đ?t nao, c?ng đ?ng nao thi loai h? c?ng ng? tr? v?i m?t v? th? tam linh kh? kinh va h?n sau trong tam th?c v?n hoa t?ng vung.

D?n lu?n [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Trong t? nhien, h? la loai meo l?n la đ?ng v?t ?n th?t đ?u b?ng hung han, d?ng manh, can tr??ng, hien ngang, t? nh?ng đ?c ch?t ?y ma h? tr? thanh bi?u t??ng c?a s? hung c??ng, co s?c m?nh vo song, nh?c đ?n h? ng??i ta lien t??ng ra loai thu d? ?n th?t s?ng, con ng??i, muong thu khi nghe th?y ti?ng g?m c?a h? la ho?ng lo?n, nhao nhac tim n?i tru ?n ^[11] . Hinh t??ng h? ben c?nh s? quy?n uy con đang n?, cung v?i nh?n th?c v? m? thu?t va ngh? thu?t (v? đ?p uy?n chuy?n, ti?m ?n n?i l?c) khi?n no co nh?ng ph?m ch?t đ? tr? thanh m?t linh v?t c?a ton giao , tin ng??ng va đ??c th? ph?ng nghiem c?n.

N?u nh? ng??i chau Au cho r?ng s? t? la vua c?a muon loai c?m thu vi trong tam th?c ng??i Au M?, s? t? ?nh h??ng sau đ?m v? v?n hoa va bi?u t??ng, thi trong quan ni?m ng??i chau A , h? m?i la chua t? c?a r?ng xanh, con ng??i đ?i m?t v?i h?, ngh?a la đ?i m?t v?i t? th?n, di?t đ??c m?t con h? coi nh? l?p đ??c chi?n cong to l?n, tr? đ??c hi?m h?a cho c?ng đ?ng. T?ng m?t th?i, con ng??i đanh b?t l?c tr??c oai quy?n c?a h?, đ?a no tr? thanh linh v?t đ??c đ?a vao cac gian th?, ng??i đ?i x?a cho t?i đ?i nay, khi th? h?, h? đ?u c?m nh?n đ??c s? an toan b?i đ??c che ch? theo quan ni?m tam linh.

Trai ng??c v?i quan ni?m c?a ph??ng Tay, quan ni?m dan gian Vi?t Nam cug v?i quan ni?m c?a m?t s? c?ng đ?ng c? dan vung đong A , B?c A , Nam A va đong Nam A thi t? tr??c đ?n nay luon xem h? t??ng tr?ng cho s?c m?nh, ng??i dan đa th?n thanh hoa h?, cho no m?t s?c m?nh thieng lieng di?t tr? đ??c ma qu? . Co hinh h? tr?n gi? ? ng??ng c?a la ta ma khong dam xam nh?p, hinh t??ng h? tr? thanh ph? bi?n trong ngh? thu?t dan gian Vi?t Nam, đ??c v? thanh tranh đ? th? cung ? cac đ?n, đi?n, coi nh? " th?n t??ng gac đ?n ", đ??c khach đi l? th?p h??ng , kh?n vai ^[12] . Du la con v?t hoang, r?t it khi đ??c thu?n ph?c nh?ng h? đa co s? g?n bo ch?t ch? v?i cu?c s?ng c?a ng??i dan, trong đ?i s?ng th??ng nh?t va ton giao. No khong ch? la bi?u t??ng c?a s?c m?nh ma con mang quy?n uy chi ph?i hung d? c?a k? anh hung ^[13]

H? la loai thu l?n đ?y s?c m?nh va co v? tri th?ng tr? trong gi?i đ?ng v?t, nen nhan dan ? m?t s? n??c ph??ng đong đa th?n thanh hoa loai nay. ? Trung Qu?c , h? la bi?u t??ng c?a s? d?ng manh va hoa v?n tren tran h? co hinh ch? V??ng (王), ng? y h? sinh ra đa co s? m?ng la v? vua c?a muon thu. H? con la con v?t th??ng th? đ?i v?i muon thu tren c?n, ng??c l?i, ? th?y gi?i, r?ng chi?m v? tri t?i cao nay, h? la con v?t co th?c đ??c sanh v?i r?ng la m?t sinh v?t truy?n thuy?t . Trong đ?o giao va phong th?y thong qua hinh t??ng Am-D??ng, h? đ?i l?p v?i r?ng va gop ph?n ki?m ch? r?ng, s? tranh đ?u gi?a r?ng va h? bi?u th? cho l?i c?u mong am-d??ng giao hoa, đi?m cat t??ng: m?a thu?n gio hoa, m?i vi?c phat tri?n ^[2] .

H? la con thu d?ng manh nen luon g?i len y t??ng v? s?c m?nh va tinh hung d?. đi?u nay khong ch? ham ch?a duy nh?t cac bi?u th? tieu c?c ma ng??c l?i, no đ??c s? d?ng nh? m?t bi?u tr?ng c?a th? l?c t?t, ch?ng l?i th? l?c x?u, th? l?c ta m? , b?ng cach loi keo no v? minh, ho?c đ?ng nh?t minh v?i h?. Trong quan ni?m c?a ng??i ph??ng đong, h? la m?t con v?t linh thieng, thu?c s? gi? c?a nha tr?i xu?ng h? gi?i ban phuc cho ng??i lanh, giang h?a cho k? ac, h??ng con ng??i đi đ?n chan, thi?n, m?. S? tich th? th?n h? r?t đa d?ng m?i vung, m?i dan t?c co s? tich th?n h? khac nhau, nh?ng chung quy đ?u th? hi?n con h? co ch?c n?ng tr? ta ma, bi?u th? cho quy?n uy va s?c m?nh va đ??c sung bai.

Noi chung, la con v?t d?ng manh nh?t trong cac loai thu, h? tr? thanh m?t t?p thanh cac tin ly đa ngh?a. Tuy theo t?ng khuon m?u v?n hoa ? tin ng??ng khac nhau, no bi?u th? t?t hay x?u, tich c?c hay tieu c?c ^[2] . ? ?n đ? , h? đ??c coi la lo?i phu th?y ac đ?c, trong s? thi Mahabharata , h? đ??c coi la hung b?o va tan nh?n h?n s? t? ^[14] , trong khi đo ? Indonesia , Ma Lai , trong ch?ng m?c nao đo, h? đ??c coi la nhan t?, ? Vi?t Nam co t?n t?i hai lu?ng quan đi?m trai ng??c v? h?, thai đ? c?a ng??i dan đ?i v?i c?p v?a kinh n?, coi nh? v? th?n nh?ng c?ng coi th??ng, n?u c?n thi r? nhau đi s?n b?t, gi?t khong n??ng tay, nh?ng quan ni?m ton tr?ng, sung bai h? th??ng th?ng th? ^[15] .

đ?i v?i Ph?t giao , h? ( Ph?n v?n : Vyaghra ) d? cho vo th??ng đang lo s?. Theo Lu?n đ?i tri đ? : " Tri vo l?u th??ng quan xet bi?t ro t?t c? phap đ?u vo th??ng nen khong sanh cac ki?t s? nh? ai " (d?ch ngh?a: gi?ng nh? de g?n h?, tuy đ??c ?n c? xanh t??i, u?ng n??c trong ma khong th? m?p đ??c. Cac b?c thanh, tuy đ??c th? an l?c vo l?u, nh? quan khong, vo th??ng nen khong sanh nhi?m tr??c ). Trong Ph?t giao , h? t??ng tr?ng cho s?c m?nh đ?c tin, c?a n? l?c tinh th?n, v??t qua r?ng r?m t?i l?i, đ??c bi?u th? b?ng r?ng tre ^[2] . Trong Ph?t giao ?n đ? , h? cung v?i kh? va h??u c?ng la m?t trong ba linh v?t t??ng tr?ng cho tham-san-si ^[16] , no bi?u t??ng cho s?c m?nh c?a ni?m tin, s? chi?n th?ng m?i tr? ng?i tren con đ??ng tu ch?ng, s? t??ng tr?ng cho s? di?t tr? đ??c tham, san, si va ac nghi?p, tu thanh qu? Ph?t c?a con ng??i.

V?i tinh cach đ?i di?n cho th? l?c hung d? trong t? nhien va th?i k? tho s?, con ng??i tr? nen b?t l?c tr??c s? hoanh hanh c?a loai h?, do đo, m?t gi?i phap mang tinh tam linh, tin ng??ng c?a con ng??i la đ?ng nh?t v?i h? (đ?ng hoa v? tam th?c) ho?c loi keo h? v? phia minh (c?u than v?i h?) nh? la m?t s? th?a hi?p trong tam t??ng đ? mong h? khong lam h?i đ?n minh va con phu h? cho minh. Vi?c đ?ng nh?t, loi keo h? v? phia con ng??i th? hi?n qua m?t s? khia c?nh:

• Ton sung va xem h? nh? la t? tien , b?c khai t? c?a dan t?c minh, con ng??i la h?u du? tr?c ti?p c?a loai h? va luon nh?c nh? ph?i ton tr?ng, khong lam h?i, hay b?t kinh đ?n loai h?. đi?u nay d?n đ?n t?c th? h? nh? m?t v? t? th?n va đ??c th? đ?c ton (th? chanh). Nh? v?y, h? con la ong t? c?a m?t s? th? t?c ^[17] , đi?u nay đ??c th?y ro qua hinh th?c bai v?t t? c?a cac dan t?c ? vung Siberia , ? Trung Qu?c , c?ng nh? m?t s? dong h? ? Trung Qu?c, Vi?t Nam .
• Xem h? la ng??i đ?ng hanh v?i con ng??i nh? h? la v?t c??i c?a cac b?c thanh th?n, h? la đ?ng minh, chi?n h?u trong cu?c chi?n ch?ng l?i cac th? l?c khac. Tr??ng h?p nay h? đong vai tro ph?ng s? thanh th?n, đ??c th? cung v?i nh?ng than thanh, ti?n nhan va no c?ng đ??c linh thieng, th?n thanh hoa đ? th? ph?ng. V?i ph??ng v? nay, h? con đ??c xem nh? h? mon th?n va đ??c th? trong cac đinh, đ?n, chua va đi vao đieu kh?c, h?i h?a, ki?n truc dan gian.
• Xem h? nh? la m?t thanh vien trong c?ng đ?ng dan c?, m?t ng??i b?n h?u, tieu bi?u nh? nh?ng cau chuy?n v? H? huynh (ng??i anh em h?) ? Han Qu?c , xem h? la thanh vien trong gia đinh, con ng??i nh?n nuoi h?, h? nuoi con ng??i, h? k?t b?n v?i con ng??i (m?t s? s? tich hay cau chuy?n ? Vi?t Nam, ? mi?n Nam , v? tri "anh C?" danh cho h?, ng??i con đ?u g?i la anh Hai ). Trong m?i quan h? nay h? tr? nen than thi?t v?i con ng??i. V?i ng??i Thai , khi đ??c nghe ti?ng h? g?m vang tren đ?i cao la ni?m han hoan, s?ng khoai nh?t c?a b?n m??ng ^[18] T?i Thai Lan ng??i ta con xay Chua H? , n?i đay khong ph?i th? th?n h? ma la n?i ch?m soc, nuoi nang nh?ng con h?, đ?c kinh cho chung ^[19] .
• đ? cao m?i quan h? c?a h? v?i con ng??i thong qua cac s? tich nh? " ngh?a h? " (con h? co ngh?a), h? tr? ?n khi ng??i giup đ? ho?c tha m?ng cho h?, h? nuoi con ng??i, h? c?u giup con ng??i kh?i ac thu ho?c nh?ng con h? khac, h? la th?y d?y vo cho con ng??i (th?c t? h? la bi?u t??ng cho vo cong va con ng??i h?c đ??c t? h? nh?ng đ?ng tac chi?n đ?u va nang t?m thanh nh?ng mon vo co ngu?n g?c t? h?), m?t đi?n hinh la nhi?u truy?n k? dan gian, c?p đong vai th?n c?u tinh, tr? giup th?n k? nh? trong T?ng Tran - Cuc Hoa , Tho?i Khanh - Chau Tu?n đ??c truy?n t?ng trong gi?i ng??i Kinh l?n ng??i Th??ng phia B?c . ? Vi?t Nam con co nh?ng cau chuy?n v? con h? co tinh ngh?a, giup đ? con ng??i va khi ch?t đ??c l?p mi?u th?.

Cung v?i th?i gian, s? phat tri?n c?a đ?i s?ng va ton giao , con h? đa tr? thanh m?t linh thu mang r?t nhi?u net tinh cach c?a xa h?i Nam A , co nhi?u ly do khi?n c? dan Nam A tran tr?ng h?. Hinh ?nh con h? trong đ?i s?ng ng??i Nam A ?n r?t sau, chi?m l?nh m?t kho?ng l?n. H? hi?n than v?i t? cach la con v?t c?a ton giao va th?ng l?nh. Khong ch? ? ph??ng đong, r?t nhi?u n?i tren th? gi?i co đ?i h?i s?n lam. V?i t? cach la chua t?, no đong vai tro c?a quy?n uy th?ng tr?, co vai tro đi?u ph?i, chia khu v?c s?n lam cho cac da thu khac, đo la vai tro anh hung. Cho đ?n nay, vung v?n hoa đong A r?t chu?ng h?, ngay T?t thich treo tranh h?, khong ch? đ? bi?u t??ng ca tinh. Hinh t??ng h? con mang ch? ngh?a nhan đ?o, quy?n uy, ngay ng?n va đang n? va tr? thanh m?t linh v?t c?a ton giao. đ?c tinh con giap c?a h? trong vai tro c?a 12 con giap, h? đ?ng ? ph??ng đong , cung D?n , goc vuong th? nh?t theo toan h?c t? vi , g?n v?i Nam A nen ? vung nay co r?t nhi?u dan t?c ton sung h? ^[13] .

V? th? tam linh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

đ? đ??c ton sung va th? ph??ng ? nhi?u n?i v?i v? tri trang tr?ng va cao nh?t trong gi?i đ?ng v?t , h? chi?m nh?ng v? tri va hinh ?nh trong tam linh, tin ni?m c?a nhi?u ng??i. Nhi?u dan t?c ton sung h? vi xem h? la th?n khai t? c?a minh, nhi?u c?ng đ?ng dan c? th? h? nh? m?t v? th?n cai qu?n, m?t s? ton giao xem h? nh? v? h? phap, v? đ?o, ben c?nh đo, nhi?u c? dan vi kinh s? tr??c s? pha ho?i c?a h? ma ton th? nh? m?t ni?m tr?n an tam linh mong đ??c binh an.

Th?n khai t? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Trong th?i k? s? khai , con ng??i b?t l?c tr??c nhi?u hi?n t??ng t? nhien va đanh ly gi?i trong tri t??ng t??ng. Cach gi?i thich nguyen s? cho r?ng, con ng??i đ??c sinh ra t? m?t loai đ?ng v?t nao đo, ton sung va coi la v?t t? đa đ??c toan th? c?ng đ?ng ch?p nh?n ^[11] . Trong tin ng??ng dan gian c?a nhi?u qu?c gia, vung lanh th?, xu h??ng đ?ng nh?t minh v?i h? ph? bi?n v?i cac m?c đ? khac nhau, c? th? la co nhi?u dan t?c , b? t?c , th? t?c coi h? la t? tien (ong t?, t? ph?) c?a t?c ng??i minh, b?n than ng??i dan trong t?c chinh la h?u du? c?a loai h?, tr??ng h?p nay h? hi?n than la th?n khai t? , la t? ph? , th?n h? m?nh cho con ng??i. đi?u nay đ??c th? hi?n kha ro đ?i v?i cac dan t?c sinh s?ng ? vung Siberia n?i thuy?t v?t linh (Totem) va Saman giao r?t th?nh hanh, ? n?i đay h? đa đ? l?i nh?ng d?u ?n đ?i v?i cac dan t?c t?i vung Siberia vung đ?t n?i c? ng? c?a gi?ng h? Man Chau .

• ? l?u v?c song Amur co nhi?u b? l?c cho minh xu?t than t? h? hay t? g?u , b?i th?y t? c?a h? đa n?m m? t?ng co quan h? tinh d?c v?i nh?ng con v?t nay ^[20] .
• Ng??i Oroqen ( Ng?c Luan Xuan t?c ) co m?t s? ton kinh đ?c bi?t đ?i v?i đ?ng v?t, đ?c bi?t la g?u va h?, ma h? coi nh? la anh em ru?t c?a h?. Con h? nay đ??c bi?t đ?n v?i h? nh? Wutaqi co ngh?a la "ong gia" hay "lao phu", trong khi g?u đ??c g?i la Amaha co ngh?a la "bac". Vi?c th? cung t? tien v?n đ??c thi hanh đ?u đ?n cho đ?n ngay nay, dan t?c nay tin vao thuy?t v?n v?t h?u linh (thuy?t v?t linh).
• Truy?n th?ng c?a dan t?c A Kh?c đ?ng B? (Askay) c?ng nh? dan t?c Hach Tri?t (t?c Ng??i Nanai ) đ?u cho r?ng: Khai t? c?a h? la do m?t ng??i con gai đa k?t hon v?i h? r?i sinh ra, cho nen h? ph?i th? cung h?, ton sung h? nh? la m?t v? th?n t?i cao, ma khong đ??c s?n b?t h? l?y th?t, l?y da nh? cac dan t?c khac ^[21] . Ng??i Udege va ng??i Nanai g?i h? Man Chau b?ng ten g?i Amba v?i y ngh?a sung kinh cung v?i g?u ( Doonta ) ^[22]
• Ng??i Tungus , m?t dan t?c ? vung Siberia g?i gi?ng h? Man Chau b?ng ten g?i Amba v?i y ngh?a ton x?ng la Ong hay Ong gia . Ng??i Tungus con coi h? Siberia la v? th?n g?n g?i va luon cho r?ng h? la " T? ph? ", ong cha c?a minh hay con g?i la " lao phu ".
• Ng??i Man Chau g?i ten h? v?i y ngh?a la vua (Hulin: t?c H? linh hay Linh H?), va coi b? t?c minh m?nh m? nh? h? ^[22] .
• đ?i v?i ng??i Ghiliak (hay ng??i Nivkh) thi h? v?i cu?c s?ng va t?p tinh c?a no, la m?t con ng??i đich th?c, ch? t?m th?i khoac hinh dang h? ma thoi ^[23] .

Nhi?u dan t?c ? vung H? Nam , H? B?c , T? Xuyen c?ng co nh?ng truy?n thuy?t v? v? th?n khai t? h? va tinh quan B?ch H? th?n linh đa k?t duyen v?i ng??i va sinh ra b?y dong h? l?n nh? h? V??ng , h? Banh , h? D??ng , h? đi?n , h? đam , h? Tr??ng , h? Nhi?m ^[21] . Nhi?u dan t?c ? vung Van Nam c?ng co t?c sung bai va th? cung h? vi h? co nhi?u truy?n thuy?t v? ng??i k?t hon v?i h? sinh ra h?u th? la cac dan t?c va dong h?, h? ton sung h? la t? tien va t? xem minh la con chau, la h?u du? c?a h? ^[21] . Ng??i Th? Gia (T?t T? Ca) ? Day nui V? L?ng , tren ranh gi?i gi?a 4 t?nh thanh la H? B?c , H? Nam , Quy Chau va Trung Khanh c?ng ton th? h?, h?u h?t ng??i Th? Gia ton th? v?t t? B?ch H? (tuy nhien ng??i Th? Gia ? phia tay H? Nam thi l?i ton th? v?t t? la rua ).

? Ma Lai , co t?n t?i phan loai h? Ma Lai , ? đay h? c?ng đ??c ng??i Ma Lai g?i la Pak Belang co ngh?a la Chu co s?c hay Bac co s?c ng? y co quan h? h? hang v?i con ng??i, nh?ng v? th?y lang co phep bi?n hoa thanh h? g?i nh?c đ?n chi ti?t nhi?u s?c dan ? vung đong Nam A , con h? đ??c hinh dung t? ph? huy?n tho?i, đ??c xem nh? th?y truy?n phap vi chinh h? d?n d?t cac tin đ? m?i vao r?ng đ? truy?n phep cho h?, th?c t? la đ? gi?t h? va lam h? s?ng l?i.

Ng??i Campuchia coi h? la k?t h?p đ?u vua than hoang h?u va b?n chan la cac quan t? tr? trong tri?u đinh, nh? v?y h? chinh la thu trong l?t ng??i. Trong Thien Phu Tam ?n c?a Th?n tho?i Tri?u Tien co hinh chim co cai canh c?t, ma ngay nay đ??c xem la bi?u t??ng cho m?t th? t?c th? h?, th??ng tranh đ?u vi s?c m?nh, va con g?u t??ng tr?ng cho m?t b? t?c v?n minh va hi?n h?n, t? đo, đong U? m?t qu?c gia c? tren ban đ?o Tri?u Tien , ng??i dan th??ng th? ph?ng con h? nh? m?t v? th?n .

M?t vai dan t?c thi?u s? ? Vi?t Nam hi?n nay nh? h? Hoang , L??ng , L?c c?a ng??i Thai coi h? la v?t t?. Ben c?nh đo, th? h? c?ng la v?t t? c?a m?t s? dan t?c nh?: ng??i Kh?mu (Tay B?c, mi?n tay Ngh? An h? cho r?ng t?c ng??i c?a minh thu?c h? Rvai , t?c la h? H?), ng??i Ta Oi (vung nui phia tay mi?n Trung th? Giang Avo , t?c la Giang H?), ng??i Co ? huy?n Tra B?ng , Qu?ng Ngai c?ng th? h? nh? t? tien. Ng??i La H? ? Vi?t Nam c?ng t? đ?t ten cho s?c dan minh g?n v?i con h?, theo đo "La" la con h?, "H?" la con soc, "La H?" ngh?a la m?nh nh? con h?, kheo leo va nhanh nh? con soc, ph?n nao gi?i thich ngu?n g?c c?a t?c h?.

? Vi?t Nam con co truy?n thuy?t, v? t??ng h? Hung co cong đanh đu?i gi?c An do ba m? h? sinh ra (ngay nay đ?n Trinh ? th?ng c?nh H??ng S?n thu?c M? đ?c , Ha N?i con th? v? th?n h? nay va đ??c h??ng khoi kh?p b?n mua) ^[17] . T??ng truy?n Lang Cong hay Nguy?n Danh Lang (阮名?) do ba Tr?n Th? ra song Kim Ng?u t?m r?i ng? va n?m m?ng th?y t? tren tr?i m?t con h? vang giang xu?ng n?m c?nh ben trai minh. Ba tr? v? nha va co mang, đ?n ngay 9 thang 3 n?m Nham Than ba sinh h? đ??c m?t con trai, vi chiem bao th?y h? nen sau bach nh?t đ?t ten Danh Lang . T??ng truy?n, t??ng Ph?m B?ch H? (Ph?m Thong At) đ??c sinh ra t? m?t gi?c m? v? h?, ? Trang Ng?c đ??ng, ph? Khoai Chau co m?t ng??i hi?n n? n?m m? th?y S?n Tinh va h? tr?ng mang thai r?i sinh m?t ng??i con trai đ?t ten la Ph?m B?ch H? ^{[24] [25]} .

Th?n cai qu?n [ s?a | s?a ma ngu?n ]

đ??c xem la con v?t m?nh nh?t trong nui r?ng, h? đ??c ton x?ng la Chua s?n lam va cai qu?n c? khu v?c n?i chung sinh s?ng ( "r?ng nao c?p n?y" , " m?t nui khong co hai h? "), ng??i ta con th?n thanh hoa loai h? nh? m?t sinh v?t huy?n tho?i co th? sanh v?i r?ng , va t? m?t v? vua c?a ch?n s?n trang, no con la khoac len minh th?n tho?i v? tr? . ? ph??ng v? nay, h? la m?t v? th?n cai qu?n hay th?n giam h? , s?n th?n co n?ng l?c tr?n y?m va hi?n linh. T? vi?c ton sung h?, m?t s? dan t?c đa coi h? la v? th?n may m?n, la phuc th?n , đem l?i binh an cho cu?c s?ng, t? đo, con ng??i đa th?n thanh hoa vai tro c?a h? đ? t?o bi?u t??ng s?c m?nh cho c?ng đ?ng .

đi?u nay xu?t phat m?t ph?n t? vai tro th?c t? c?a loai h? trong h? sinh thai . ? h? sinh thai n?i co h?, chung la đ?ng v?t ?n th?t đ?u b?ng va đ?ng đ?u chu?i th?c ?n trong qu?n th? đ?ng v?t , no đong vai tro la loai ch? ch?t (Key spcies), đ?c bi?t gi? v? tri nh? la loai b?o tr? (Umberela spcies) b?ng s? hi?n di?n c?a h? giup cho h? sinh thai đ??c can b?ng thong qua vi?c ki?m soat s? l??ng cac loai ?n c? theo c? ch? thien đ?ch , khong đ? chung tr? thanh loai gay h?i khi s? l??ng chung qua l?n (nh?t la l?n r?ng ), h? con ki?m ch? s? phat tri?n qua m?c c?a cac đ?ng v?t ?n th?t hung d? khac nh? cho soi , bao , g?u , ca s?u thong qua vi?c c?nh tranh sinh t?n .

đi?u nay gian ti?p con ng??i co th? đ??c h??ng l?i. Trong cu?n sach vi?t v? cac nghi l? co t? kho?ng 2.000 n?m tr??c ? Trung Hoa co vi?t H? la loai v?t co ich cho con ng??i vi chung ?n th?t nh?ng con l?n loi đ?n pha ho?i mua mang , nh? v?y, h? đ??c coi la con v?t co ich ^[26] va thay vi ph?i đ?i di?n v?i n?i s? t? r?t nhi?u thu d?, con ng??i ch? e s? h? va đ?i pho v?i h?, con h? s? ch? ng? cac da thu khac. đ?i v?i ng??i dan C?n Th? thi c?p, đ?c bi?t la c?p b?ch, khong ph?i la con v?t gay h?i ma trai l?i c?p giup ng??i b?o v? mua mang, gi? gin cu?c s?ng binh an cho con ng??i.

Ng??i x?a tin r?ng trong 7 ngay t?t, Th?n B?ch H? hi?n linh đ? b?o v? dan lang, gi? gin b? coi, khong cho heo , nai pha ho?i mua mang. Nh? ?n an hu? ?y, dan lang th??ng c?t mi?u s?n quan th? th?n B?ch H? ^[27] . Nhi?u phong t?c sung bai va th? cung h? c?a cac dan t?c chau A th??ng đ??c t? ch?c vao luc nong nhan trong n?m ho?c sau khi thu ho?ch mua mang th? hi?n đ??c đ?i s?ng tinh th?n phong phu va ph?n anh mong mu?n, ??c v?ng v? m?t cu?c s?ng yen binh, co s? che ch?, b?o h? c?a m?t loai v?t d? t?n co s?c m?nh phi pham ^[21] . đay la tin ly co t? xa x?a va c?ng la m?t t?p t?c t?n t?i ? nhi?u vung mi?n cho đ?n t?n ngay nay.

Vi?c ton th? h? nh? v? th?n cai qu?n con th? hi?n qua hinh th?c cung t? Via th?n B?ch H? vao ngay Kinh Tr?p . Theo đo, Kinh Tr?p la 1 trong 24 ti?t khi c?a l?ch nha nong, nguyen t? c?a no g?m " kinh " co ngh?a la lam kinh đ?ng, kinh s? v? "tr?p" ch? cac lo?i con trung , sau b? vi đ?n ti?t Kinh Tr?p m?i b?t đ?u co ti?ng s?m đ?u tien va lam kinh đ?ng đ?n cac lo?i con trung, sau b? chung ra kh?i gi?c ng? đong va b?t đ?u bo len m?t đ?t ki?m ?n va thi th??ng s? h?i cho con ng??i va mua mang nen vao th?i x?a, nh?ng c? dan A đong đ?u c?u s? giup đ? t? v? chua t? c?a muon loai đ?ng v?t la ong B?ch H? ^[28] .

T? quan ni?m đo, cho nen vi th? ngay Kinh Tr?p c?ng la ngay m?i ng??i cung t? th?n B?ch H? đ? c?u mong gi?m thi?u cac tac h?i c?a con trung pha ho?i mua mang. Vao ngay nay, m?i ng??i th??ng đem theo tr?ng v?t, th?t heo s?ng đ?n cac chua mi?u đ? dang h??ng cho th?n B?ch H? (th??ng đ??c th? chung v?i Thanh Long va Th?ch đ?m đ??ng t?i cac chua mi?u ng??i Hoa) c?u binh an, may m?n, dang h??ng cho th?n B?ch H?. Song song v?i phong t?c cung t? th?n B?ch H?, va h? trong tr??ng h?p nay nh? la m?t v? th?n tr?n y?m, b?o v? cho con ng??i. đ?ng th?i, vao ngay Kinh Tr?p, con co m?t t?c l? "đanh ti?u nhan", vi theo quan ni?m ng??i x?a, th?n B?ch H? c?ng chinh la kh?c tinh c?a "ti?u nhan", cho nen phong t?c nay đ??c th?c hi?n trong ngay Kinh Tr?p-via th?n B?ch H? ^[28] .

M?t ph??ng [ s?a | s?a ma ngu?n ]

H? đ??c m?nh danh la chua s?n lam, la vua c?a muon loai, co s?c m?nh va uy l?c l?n lao. H? la loai v?t trong t? thanh thu (hay con đ??c g?i la t? t??ng , t? linh ) thu?c h? th?ng v?t bi?u theo Ng? hanh , theo đo, m?i thanh thu cai qu?n m?t ph??ng (h?p l?i thanh t? ph??ng th?n) va t??ng tr?ng cho m?t mua , đ?o giao th??ng dung 4 th?n nay lam th?n h? v? đ? t?ng them oai nghi, trong đo h? tr?n gi? ph??ng Tay va t??ng tr?ng cho mua thu va thu?c hanh Kim , t? y ni?m nay h? đ??c dan gian ton la linh v?t. Trong tin ng??ng dan gian Vi?t Nam con H? đ??c g?n v?i t?c th? M?u, t?i đay, H? chi?m toan b? v? tr?, ch? ng? N?m ph??ng, đ??c g?i la ng? h?, ng? dinh .

B?ch H? ( ti?ng Trung : 白虎 ; binh am : Bai H? ) la m?t trong T? t??ng c?a Thien v?n h?c Trung Qu?c , va c?ng la m?t khai ni?m r?ng trong phong th?y, thuy?t am d??ng, tri?t h?c. B?ch H? la linh v?t thieng lieng co t??ng la hinh con h? (虎), co mau tr?ng (b?ch/ 白) la mau c?a hanh Kim ? ph??ng Tay, do đo t??ng ?ng v?i mua thu. H? tr?ng la linh v?t giam h? h??ng tay, la con v?t linh thieng, đ?y uy quy?n va th??ng đ??c th? ph?ng. H? b?o v? cho gia ch?, đ?m b?o cho ti?n tai, s?c kh?e va s? sinh soi n?y n? c?a cac th? h? sau. Trong khi th?, n?u đ?t đ? đi?n ben ph?i ban th? thi s? ph?m vao sat khi c?a B?ch H?, d? d?n đ?n nh?ng chuy?n khong may s? x?y ra ^[29]

B?ch h? la m?t trong t? linh c?a Trung Hoa, đ??c bi?t đ?n v?i ten B?ch h? Tay ph??ng (西方白虎) đ?i di?n cho h??ng Tay va mua Thu. H? tr?ng tuy la loai đ?ng v?t co th?t nh?ng l?i đ??c xem la v?t bi?u mang tinh ??c l?. H? ( b?ch h? ) đ?i di?n cho quy?n l?c va th?n linh ? ph??ng Tay ^[30] , la v? th?n ch? qu?n ph??ng Tay. Trong th?n tho?i Trung Hoa c?, co chom " th?t tinh " (Khue, Lau, V?, Mao, Ch?y, Sam, T?t) c?u thanh hinh con h? tren b?u tr?i phia Tay, h? ? ph??ng Tay ?ng v?i hanh kim nen co mau tr?ng t?c B?ch H?. V? sau T? ph??ng th?n đ??c nhan cach hoa thi B?ch h? đ??c g?i la " Giam danh th?n quan " hay B?ch h? th?n quan . Ch?c trach c?a B?ch h? la canh gac cac s?n mon đ?o quan nh? H? phap c?a chua ^[31] .

Tren c? Lungta /rlung-rta (c? c?u nguy?n ? Tay T?ng ) th??ng co s? hi?n di?n c?a b?n linh v?t ? m?i goc, đ??c g?i la T? linh ( Shambhala Terma ) bao g?m la S? T? Tuy?t tr?ng ( seng ) ? ph??ng đong, H? ( tak ) la con H? vang tr? ? ph??ng Tay, R?ng Xanh ( druk ) ? ph??ng Nam, M?nh l?nh đi?u ( kyung ) ? ph??ng B?c ^[32] H? vang t??ng tr?ng cho ni?m kieu hanh vo đi?u ki?n, s? t?nh th?c va long khiem h?, H? vang an tr? trong t? th? th? gian t? nhien c?a s? hai long va vien man m?i tam nguy?n, th? đ?ng c?a h? vang đ?p nh?t trong cac loai v?t va h? c?ng la loai co b? long đ?p nh?t trong t?t c? cac loai v?t. R?ng Nanh va mong vu?t c?a no neu bi?u s?c m?nh va ngh? thu?t. H? t??ng tr?ng cho v? th?n h? tri ch?ng tr?m c?p va h?a ho?n . S? hi?n di?n c?a H? vang ? ph??ng Tay neu bi?u cho thanh cong nhi?u ph??ng di?n, H? vang b?o h? chung sinh trong khu v?c lan c?n kh?i nh?ng ?nh h??ng c?a n?ng l??ng tieu c?c t? ph??ng Tay.

Theo tin ng??ng dan gian thi h? t??ng tr?ng cho v? th?n b?o v?, tr?n gi? cac ph??ng ch?ng l?i ta ma, đ?m b?o cho cu?c s?ng phat tri?n. Theo quan ni?m dan gian A đong, đ?c bi?t la Vi?t Nam va Trung Qu?c, h? la hinh ?nh uy nghi, đ?y ?n t??ng, h? t??ng tr?ng cho s?c m?nh va dan gian c?ng đa th?n thanh hoa h?, cho h? s? m?ng thieng lieng co kh? n?ng di?t tr? đ??c ma q?y . Co hinh h? tr?n gi? ? c?a thi ta ma khong dam tham nh?p. đ?o m?u đa l?y con h? lam bi?u t??ng cho quy?n uy. Ng? h? la ch? th? quy?n uy 5 ph??ng, co m?t s?c m?nh l?n va nh? s?c m?nh co tinh chi ph?i đo, v?n v?t co tr?t t?. Ng??i ta th? Ng? h? đ? t??ng tr?ng cho 5 ph??ng. T?t c? đ?u mang y ngh?a c?u m?a va c?u cho m?i s? sinh soi, phat tri?n.

? goc đ? phong th?y , t??ng h? m? vang đ??c coi la đ?i di?n cho quy?n l?c do H? la con v?t linh thieng va đ?y uy quy?n th??ng đ??c th? ph?ng, đ?i di?n cho ch? v? t??ng quan chuyen phu tr? chinh phap va t? đo no la bi?u t??ng cho quy?n l?c, cho cong danh va s? t?ng ti?n trong kinh doanh, La phap khi c?a cong danh, tai l?c va quy?n l?c,ch?ng l?i ti?u nhan. H? dung ti?p khi cho cac cat tinh L?c B?ch , Bat B?ch va c?ng co th? b? tr? cho b?n m?nh ng??i tu?i D?n va c?ng co th? dung đ? tr?n y?m khi nha b? ph?m vao c?m k? ho?c b? Sat tinh chi?u h??ng do v?y t??ng h? m? vang đ??c đ?t ? n?i phong khach , tren ban lam vi?c . Trong nhan t??ng h?c, h? la con v?t linh thieng va đ?y uy quy?n th??ng đ??c th? ph?ng, chinh vi th? no la bi?u t??ng cho quy?n l?c, cho cong danh h?c hanh va s? t?ng ti?n trong kinh doanh.

Khi gianh đ??c giang san , nha Nguy?n l?a ch?n vi?c đ?t kinh đo. Va nha Nguy?n đa ch?n Kinh thanh Hu? v?i đ?a th? T? Thanh long, H?u B?ch h? . Thanh long, B?ch h? la hai trong b?n thanh thu h?p thanh t? t??ng hay t? thanh thu. B?ch H? con đ??c xem la linh v?t thieng lieng thu?c v? hanh Kim ? phia Tay, t??ng ?ng v?i mua thu. T? khi Nguy?n Hoang vao tr?n th? đ?t Thu?n Hoa , đa co tam l?n cac chua Nguy?n thien di th? ph? r?i cu?i cung tr? v? l?i Phu Xuan . T??ng truy?n, khi c?u B?ch H? (luc đo ch?a đ??c đ?t ten) đang đ??c xay c?t, co m?t con h? tr?ng đ?n ng?i ? gi?a c?u khi?n m?i ng??i đ?u ho?ng h?t b? ch?y. C?ng chinh vi th? ma cay c?u nay đ??c g?i la c?u B?ch H? trong t? t??ng phong th?y c?a cac nha đ?a ly thi no đ??c xem nh? B?ch H? ch?u ben h?u c?a Kinh thanh ^[33] .

M?t vung [ s?a | s?a ma ngu?n ]

H? t? lau đa đ??c ng??i dan Vi?t Nam xem la chua t? c?a nui r?ng , v?i s?c m?nh vo bien k?t h?p hai hoa v?i v? đ?p hinh th? uy?n chuy?n va s? m?m m?i, kheo leo. Chinh vi v?y ng??i dan v?n g?i lo?i v?t nay b?ng nh?ng đ?i t? nhan x?ng th? hi?n s? kinh tr?ng: " Ngai ", " Ong " hay " C?u " ^[34] . Vi?c th? th?n H? c?ng d?a tren truy?n thuy?t dan gian r?ng ? m?i c?m r?ng đ?u co m?t v? chua t? ch?n s?n lam, đ??c coi la th?n H?. V? th?n H? nay th?ng l?nh cac loai thu trong r?ng, gop ph?n phu tr? va b?o v? mua mang cho dan lang co đ??c cu?c s?ng đ??c ?m no h?nh phuc, nha nha yen ?n ng??i ng??i an vui ( h? c? s?n lam phu xa t?c ) va c?ng con co ch?c n?ng h? v? cho v? Thanh hoang B?n c?nh ^[35] .

H? đ??c coi la v? chua s?n lam va đ??c th? ph?ng ? cac mi?n s?n c??c, nui r?ng, nh?t la ? nh?ng ch?n r?ng nui sau th?m thi h? luon đ??c th? ph?ng ^[9] . Ng??i Han Qu?c co b?c h?a th?n nui ( Sansindo ) v? c?nh th?n nui ng?i t?a h? hay c??i tren l?ng h? va m?t s? b?c tranh, con h? chinh la Th?n nui trong quan ni?m c?a ng??i t?o tac. ? Vi?t Nam, trong dan gian, nh?t la ? nh?ng mi?n đ?i nui, s?n c??c, h? chinh va vi vua c?a muon thu, la v? chua trong khu r?ng n?i chung sinh s?ng, ng??i ta th??ng l?p ban th?, mi?u th? h? ? kh?p n?i, co th? ghi nh?n nh? ? vung r?ng nui B?c B? , mi?n Trung va đ?c bi?t la nh?ng vung song n??c mi?n Tay n?i con ghi d?u nhi?u truy?n thuy?t, nh?ng cau chuy?n dan gian v? loai h? trong qua trinh khai hoang m? coi khi Nam ti?n .

T? bu?i đ?u khai hoang ? mi?n Nam, s? t??ng quan gi? con ng??i va t? nhien hay la gi?a ng??i va c?p con ph?c t?p, nh?ng l?u dan m?t m?t s? c?p va m?t khac la ph?i di?t c?p đ? chi?m đ?t vi "r?ng nao c?p n?y" lam ch?, do đo trong tam th?c s? mau thu?n gi?a đoi h?i t?t y?u c?a l?ch s? va kh? n?ng th?c t?. C? th? la, do s? c?p ma h? l?p mi?u th? "S?n quan chi th?n", th? "Chua x? s?n lam", th? "th?n H?" va b?u c?p la H??ng C? c?a thon lang. Do v?y, motif Ong C? C?p la m?t m?u đ? dan gian đ??c hinh thanh t? tam th?c ton tr?ng lu?t l? đa co t? tr??c.

Hinh t??ng Ong C?p vang th?y ? cac binh phong đinh lang đ?c bi?t ph? bi?n ? Nam b? , t?c g?i la " Bia Ong H? ". Ong C?p vang nay v?a co ch?c n?ng tr?n gi? nh?ng sau nay con coi la Th?n đ?t (Th?) va co n?i la Th?n Nui (S?n Quan) b?i ? đay đ??c dung lam n?i cung Th?n Nong trong l? Khai h? (đ?ng đ?t) hay Khai s?n (M? c?a r?ng) hang n?m vao ngay M?ng 3 ho?c M?ng 7 T?t, vi?c tung ti?m nh? v?y khong di?n ra ? cac đinh lang co đan Th?n Nong va mi?u S?n Quan ^[21] .

? vung r?ng nui Th?t S?n , An Giang , co chuy?n m?t con c?p tr?ng b? hoc x??ng kh?i b?nh, đ??c ong T?ng ch? c?u va tr? ?n, sau khi no ch?t ong T?ng ch? c?t m?t cai mi?u nh? t?i đinh lang g?n chua Th?i S?n đ? th?, va cho bi?t c?p b?ch la S?n quan , ng??i cai qu?n nui r?ng. Chinh vi v?y ma ngay x?a trong vung nay, cac đinh lang th??ng co ngoi mi?u th? S?n quan co hinh t??ng con c?p b?ch, ng??i dan c?ng l?p m?t ngoi mi?u th? g?n chua Tr?i Ru?ng (xa Th?i S?n , T?nh Bien ).

? An Giang co th? S?n quan c?ng b?t ngu?n t? cau chuy?n "ong" H? B?ch va H? Mun giao chi?n, sau tr?n ac chi?n ong B?ch th?ng, nghi?m nhien tr? thanh chua s?n lam trong vung. Sau đo m?i l?n đao l? t??ng ni?m, dan lang c?ng t? đ?ng "ki?ng" cho "ong B?ch" m?t con heo, đem đ? ? gi?ng Xoai M?t đ? "lo lot" chua s?n lam va hinh th?c m?c nhien cong c? "ong B?ch" la S?n quan. L? hang n?m, ki?ng m?t con heo s?ng đ??c xem nh? "đ?i t? c?", mang y ngh?a xac nh?n r?ng, S?n quan v?n đ??c dan lang ton tr?ng, hay h? đ? dan lang, đ?ng gay h?i ^[36] .

Nh?ng b?n lang ng??i M??ng ? mi?n tay Thanh Hoa , keo dai t? vung Th?ch Thanh len đ?n Quan Hoa , M??ng Lat , ngoai vi?c th? cung t? tien , th?n r?ng, th?n nui, thi h? con cung Ong H? t??ng tr?ng cho th?n r?ng ^[37] . T?i Qu?ng Ngai co cau chuy?n b?ch h? va đoi r?n kh?ng l?, m?t ng??i gia n?m m? th?y m?t con h? tr?ng đ?n b?o r?ng "Ta la b?ch h? coi ngo x? nay nay ta giao gi?y t? trong coi đinh l?i r?i t? nayvao nui tu hanh, khong coi đinh va x? nay n?a". T? đo dan lang cung đ?u heo khong b? m?t nh? ngay tr??c ^[38] . Ng??i Ta Oi c?ng co t?c th? Th?n h? ( Giang avo ). Trong h? th?ng thu r?ng c?a ng??i Ta Oi, con h? đ??c coi la con v?t co s?c m?nh nh?t. H? đ??c ng??i Ta Oi coi nh? v? th?n b?o h? cho lang, vi?c b?t đ??c h? theo quan ni?m c?a ng??i Ta Oi đ??c vi nh? mon qua t?ng c?a th?n r?ng.

Th?n h? mon [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Trong tin ng??ng dan gian, H? la loai v?t linh thieng, la k? thu c?a cac ta th?n, nen th??ng đ??c hi?n di?n nh? nh?ng v? th?n linh canh c?a cac ngoi đ?n . Hinh t??ng h? t??ng tr?ng cho s?c m?nh c?a tr?n gian, đ?i di?n cho cac th?n linh ? d??i m?t đ?t ^[39] . Chung đ??c ton th?, sung bai va g?i m?t cach tran tr?ng la ong, ngai, c?u, chua. Th?n h? uy linh va đ?y huy?n bi đa đi vao đ?i s?ng tam linh c?a ng??i Vi?t, tr? thanh nhan v?t đ??c th? cung ? r?t nhi?u đi?n, đ?n, ph? ^[11] . Ng??i ta c?ng s? d?ng hinh ?nh con h? đ? tr?n gi?a t?i cac l?ng m? c?a cac b?c vua chua, danh nhan. ? ph??ng v? nay, loai h? khong đ??c v? tri đ?c ton th? ph?ng (th? chanh) ma la nh?ng con v?t th? ph?, th? theo nh?ng b?c cong danh, ti?n hi?n, thanh nhan, khi?n no co net gi?ng v?i cac đ?ng v?t đ??c ph?ng th? khac nh? cho (t?c th? cho đa) va ng?a ( t?c th? Ng?a ).

Th?i nha Tr?n ? Vi?t Nam b?t đ?u xu?t hi?n t??ng h? trong chua . Theo tin ng??ng, h? t??ng tr?ng cho v? th?n b?o v?, tr?n gi? cac ph??ng ch?ng l?i m?i ta ma, đ?m b?o cho cu?c s?ng phat tri?n, nh? t??ng h? ? b? đa tam b?o ( chua đ?i Bi , Ha Tay ), ch?m kh?c tren k? ( chua S?n đ?ng , Ha Tay ), hai ben tam quan ( chua Long Tien , Qu?ng Ninh ). T??ng con h? đa s?m nh?t t? th?i Tr?n v?i con h? đ??c th? hi?n tren chi?c nhang an t?i chua Xuan L?ng , Phu Th? , đ?c bi?t th?i nay co T??ng h? đa t?i l?ng Tr?n Th? đ? ? V? Th? , Thai Binh la m?t trong nh?ng cong trinh m? thu?t tieu bi?u th?i Tr?n v? h? ^{[40] [40]} , ngoai ra co l?ng vua Hi?n Tong, h? ch?m ? b? đa t?i chua Qu? D??ng ( Ha Tay c?). Trong cac l?ng m? đ?i nha Tr?n , đieu kh?c đa ch? y?u la t??ng ng??i, t??ng thu ch?u va lam th?n canh gi? cho th? gi?i v?nh h?ng c?a vua chua ^[41] .

Th?i h?u Le con h? xu?t hi?n ? l?ng m? Le L?i ( Lam Kinh ), đo la con h? ng?i d??i d?ng r?t c?, vai u, lam nhi?m v? canh gac va gi? c?a cho ng??i ch?t. T??ng H? lien quan đ?n cau chuy?n tr??c khi sinh Le L?i ? khu v?c Th? Xuan co con H? đen th??ng quanh qu?n trong cac xom lang , khong b?t l?n va c?ng khong d?a n?t ai c?. Sau khi Le L?i chao đ?i thi H? đen bi?n m?t. H? đen ?y t??ng tr?ng cho "b?n m?nh" phi th??ng va quy?n l?c c?a m?t đ? v??ng co cong c?u nhan đ? th? thoat c?nh b?o tan c?a quan Minh ? th? k? XV ^[40] . L?ng m? c?a Ngo Quy?n c?ng co t?m binh phong co hinh con h? , tuy nhien co gi?y len tranh cai v? t?m binh phong nay vi theo thi?t k?, con h? nay khong co t? cach con h? va no gi?ng nh? m?t con bao lai cho soi va nham nh? trong nh? m?t con qu? ^{[42] [43] [44]} .

Ng??i dan đa th?n thanh hoa h?, cho no m?t s?c m?nh thieng lieng di?t tr? đ??c ma qu?, trong quan ni?m dan gian h? la v? chua cai qu?n r?ng nui, hinh t??ng h? bi?u t??ng cho s?c m?nh thieng lieng, di?t tr? ta ma, tr?n gi? cac ph??ng, la th?n linh canh c?a ? cac ngoi đ?n. Co hinh h? tr?n gi? ? ng??ng c?a la ta ma khong dam xam nh?p. Tren b?c binh phong t?i c?ng cac đ?n chua, ng??i ta th??ng đ?p con h? đang b??c xu?ng nh?ng b?c đa g?p gh?nh. V?i t? th? đo, h? la hi?n than c?a am cung, bi?u hi?n cho s?c m?nh th? gi?i Diem V??ng va ki?m soat linh h?n khach hanh h??ng . Trong đ?o M?u, Quan Ng? h? đ??c th? ? h? ban, Ng? H? la t?t c? cac th?n linh thu?c n?m ph??ng c?a th? nhan ^[39] Quan ng? h? (hay Quan h?) g?m 05 v? đ??c v? 05 ong h? mau s?c khac nhau "Kim, m?c, th?y, h?a, th?":

• đong Ph??ng giap ?t m?c đ?c Thanh H? th?n quan : Thanh h? (mau xanh) tr?n ph??ng đong (m?c khu)
• Nam Ph??ng binh đinh h?a đ?c Xich H? th?n v??ng : Xich h? (mau đ?) tr?n ph??ng Nam (h?a khu)
• Trung ??ng m?u k? th? đ?c Hoang H? th?n quan : Hoang h? (mau vang) tr?n khu Trung tam (đ?a khu)
• Tay Ph??ng canh than kim đ?c B?ch H? th?n quan : B?ch h? (mau tr?ng) tr?n ph??ng Tay kim khu)
• B?c Ph??ng nham quy th?y đ?c H?c H? th?n quan : H?c h? (mau đen) tr?n ph??ng B?c (th?y khu)

Th?n H? v?a la huy?n tho?i v?a la hi?n than c?a v? đ?p d?ng manh, hi?m ac vi th? h? linh đ??c ch?m tr? tren cac l?ng m?, nhang an, no đ??c in tren hoa v?n g?ch ? cac mong chua, đ?n, mi?u c? x?a v?i m?t mo tip đ?p uy?n chuy?n, nh? nhang va co tinh thieng lieng. Ngoai vi?c mo t? ch?m tr? đa, g? va in hoa v?n Th?n H? tren g?ch, khong it ? cac c?ng đ?n, mi?u, b? th?, an gian trong gia đinh đ?u ch?m kh?c, ho?c đ?p H? phu nho ra, mi?ng ha to d? t?n xung quanh r?ng nanh đam ra nh? m?t cai hang. ? nhi?u n?i, ? nh?ng n?i nay, ngoi đ?n nao c?ng co đ?p t??ng h? ? c?a vao, coi nh? Th?n t??ng gac đ?n va th?n t??ng nay c?ng đ??c khach đi l? th?p h??ng, kh?n vai, ch?ng h?n nh? ng??i dan l?p mi?u th? h? ? vung M? Ph??c , Long Xuyen , An Giang .

Trung Qu?c va c? Vi?t Nam la x? s? khong co s? t? do đo, trong l?ch s? xa x?a thi h? hay con g?i la c?p đ??c ton lam con v?t th??ng th? c?a loai thu, thay vi s? t? nh? cac x? co s? t?. ? Vi?t Nam , h? đ??c x?p vao nhom h? mon thu (nh?ng con thu canh gac nha c?a, l?ng m?, đinh, chua, mi?u m?o) hay con g?i la mon th?n (th?n canh c?a), la m?t trong nh?ng con v?t đ??c t?c trong cac khu l?ng m? ng??i Vi?t. Ng??i Vi?t khong s? d?ng cac t??ng đa s? t? đ? tr?n y?m va đ? t?o nen s? thieng lieng, hung trang cho khong gian nay. N?u c?n co m?t con v?t hung d?, ng??i Vi?t ngh? ngay đ?n h? / c?p va h?u nh? trong su?t l?ch s? phat tri?n c?a l?ng mi?u c?a h?, h? la con v?t oai phong nh?t, khong gi thay th? đ??c ^[45] .

? Trung Qu?c va Vi?t Nam , vai tro th?n h? mon c?a h? đ??c th? hi?n qua hinh t??ng H?c H? huy?n đan trong đ?o giao đ??c th? trong cac đ?n th? đ?o giao, va tieu bi?u la ng??i ta co b?c tranh Huy?n đan tr?n mon đ? th? gi?a c?a ng?. Ng??i Nam B? con co t?c l? vao ngay m?ng ba T?t Nguyen đan ph?i dan tr??c c?a nha m?t m?nh gi?y đ? co v? hinh c?p đ? tr?n gi? ta ma, yeu quai, đi?u xui r?i x?y đ?n trong gia đinh minh ^[46] , vao ngay m?ng ba T?t Nguyen đan, sau khi cung xong, ng??i ta th??ng dan tr??c c?a nha m?t m?nh gi?y h?ng đi?u co v? hinh c?p v?i dong ch? Han " S?n Lam đ?i t??ng quan " v?i long mong mu?n la h? s? tr?n gi? khong cho nh?ng th? nhi?m đ?c vao nha.

Trong dan gian Vi?t Nam khong co t?c th? Mon Th?n , nh?ng dung linh v?t va linh phu đ? tr? giup, cho la con v?t than thu?c h?ng ngay chuyen canh gi? nha c?a, cho nen con cho đa la m?t linh v?t ngay x?a đ??c ng??i Vi?t đ?t n?i chua mi?u. ? Trung Hoa khong dung cho đa ma dung s? t? đa Trung Qu?c , n?i đi?n, mi?u th??ng đ?t m?t c?p s? t? hai ben c?a ra vao, con ? Vi?t Nam ngoai cho đa, ng??i dan c?ng s? d?ng m?t linh v?t khac la con h? ch? khong ph?i s? t?, nh?ng v? th?n th??ng c??i tren l?ng h?, n?i nh?ng ngoi đinh lang ngay x?a tren t?m binh phong đ?t phia tr??c hay đ?p n?i hinh con h? đ? đu?i ta ma, tranh dan gian đong H? c?ng co lo?i v? hinh m?t con h? (đ?c h?) ho?c n?m con h? (ng? h?), đ? ng??i dan dan tr??c c?a nha tr? ta, t??ng t? nh? b?c tranh Huy?n đan Tr?n Mon.

Theo d?u chan Nam ti?n c?a nh?ng ng??i đi tr??c, nh?ng linh v?t m?i c?ng xu?t hi?n nh? m?t th? l?c trong tin ng??ng c?a ng??i dan t?i vung đ?t m?i. C?p trong tin ng??ng dan gian Vi?t Nam la th? l?c nguy hi?m c?a thien nhien, đe d?a con ng??i trong qua trinh m? đ?t. Tuy nhien, c?p c?ng la con v?t co ngh?a, co tinh nh? tr??ng h?p con h? bao ?n ng??i đa nuoi d??ng minh, hinh t??ng con c?p xu?t hi?n nhi?u t?i cac ngoi đinh, cac đi?m th? cung. Trong tin ng??ng th? cung linh v?t, ng??i Vi?t luon chu tr?ng gi? gin nh?ng y?u t? thu?n Vi?t đ? đ?i sau ti?p n?i, đo la net đ?p nhan v?n, th? hi?n tinh th?n dan t?c đ? nh?ng linh v?t thu?n Vi?t tr? thanh ni?m t? hao c?a v?n hoa, la c? s?, la ni?m tin đ? tim v? v?i nh?ng linh v?t đ?i di?n cho v?n hoa Vi?t Nam ^[47] .

Thong th??ng trong ki?n truc th? cung ? Vi?t Nam va nh?ng ch?n linh thieng, th??ng s? co t?m binh phong , hinh th?c c?a binh phong c?ng ngay cang c?u k?, phong phu va th??ng đ??c trang tri c? hai m?t b?ng k? thu?t đ?p kh?m sanh s? ho?c to v? nh?ng ch? đ? nh? ca hoa r?ng, hinh h?, long tang van, ph??ng hoang xoe canh va Long Ma t?i đ? nh?ng th??ng thi tr??c t?m binh phong th??ng co con h?. Binh phong co, y ngh?a nh? la v?t che ch?n phong th?y, gia tr? ngh? thu?t c?a b?c binh phong la con h? va no la th?n linh cai qu?n m?t đ?t co kh? n?ng tr? ta sat qu? cho nen no ng?i ch?m h?m, m?t quay ra đ? ch?ng qu? ^[48] con h? đ? tr?n y?m m?t tr??c, ng?n cac lo?i qu? d?, am khi xam nh?p ^[49] . T?i cac đinh lang, cac am mi?u dan gian, hinh t??ng long ma hay h? c?ng đ??c s? d?ng r?t nhi?u tren binh phong ^[50] .

đ?n gi?n h?n ? khu v?c phia B?c, th?n H? la m?t trong cac th?n linh dan da đ??c tich h?p vao đinh Nam b?. Binh phong đ??c ng??i dan quen g?i la " Bia ong H? " vi nh?t thi?t tren m?t t?m binh phong ?y ph?i v? ho?c t?o hinh "ong" h? vang , b?i mau nay g?n v?i trung ??ng, co th? thay th? cho c? ng? ph??ng. Tr??c binh phong ong H?, m?t chi?c ban th? nh?. Vi c?p la con v?t co trang s? th? nh?t c?a vung đ?t Nam b? thu? khai hoang h? con g?p kha nhi?u thu d?, c?p la m?i đe d?a th??ng xuyen va th?c t? l?ch s? ?y đa t?o ra trong tam th?c con ng??i c? hai thai c?c v?a s? h?, v?a s?n sang chinh ph?c h?, tam ly đo t?o ra vi?c th? cung ong H? trong đinh lang th? nen tren binh phong h??ng t? c?ng vao co v? hay đ?p n?i hinh h? đ? canh gi? b?o v? đinh mi?u, ho?c c?nh r?ng c?p v?n nhau t??ng tr?ng cho am d??ng hoa h?p, m?a thu?n gio hoa ^[51] .

Bia Ong H? con g?i la t?m binh phong la m?t trong nh?ng đ?n nguyen ki?n truc tieu bi?u c?a đinh Nam b?. M?c đich chinh c?a binh phong la ng?n ch?n xui x?o b?ng cach dung t?m binh phong nay ng?n ch?n m?i cai nhin tr?c di?n t? ngoai vao, m?c đich c?a binh phong la đ? ch?ng lu?ng khi đ?c (đ?ng nh?t v?i ma qu?) th?i vao n?i c?a th?n, thanh. M?t chinh ? phia tr??c ph?i đ?p h? vang (co n?i đ?p phu đieu 5 h?, t??ng cho 5 ph??ng, g?n đay co n?i thay b?ng t??ng 5 h?), b?i mau nay g?n v?i trung ??ng, co th? thay th? cho c? ng? ph??ng. H? đ??c xem la th?n cai qu?n m?t đ?t, co kh? n?ng tr? ta sat qu? nen đ??c đ?t ? ngoai đ? gi? binh yen cho m?nh đ?t thieng c?a th?n. D?c hai ben binh phong th??ng co cau đ?i: H? c? s?n lam phu xa t?c/Long du nguy?t đi?n trang s?n ha (C?p chi?m nui r?ng gi? đ?t n??c/R?ng d?o cung tr?ng giup non song) ^[52] .

Th??ng thi m?t sau c?a b?c binh phong ? Nam b? luon co b? th? Th?n Nong v?i y ngh?a v?a tr? ta , v?a đ? th? Th?n Nong va Th?n H?. Cac ong H? trong binh phong ? Nam b? co dang hinh d?ng manh va uy?n chuy?n v?i nh?ng đ??ng l??n cong ? l?ng va đuoi, g??ng m?t đ?y bi?u c?m v?i r?ng nhe, m?i l?n nh? ph?p ph?ng, tai v?nh, hai m?t đen tron xoe nh? đang chi?u ra m?t anh nhin me ho?c, nh?ng c?ng ch? la nh?ng b?c v? kha s? sai, ch?a toat len v? d?ng manh c?a chua s?n lam nh? tren th?c t? ^[51] . Trong nh?ng h?i dan gian co t?c t? " mao y?t " (mao huy?t) đ?ng huy?t heo (th??ng ph?i la con heo đen) trong m?t cai bat, r?i l?y long gay heo đ? len tren, đem t? th?n, sau khi th?n ch?ng giam, bat ti?t co long gay s? đ??c đ?a ra cung Th?n H? , th?n cai qu?n m?t đ?t, r?i chon xu?ng ngay tr??c m?t th?n nh? m?t khoan ??c c?a c? th?n va ng??i trao cho Th?n H? trach nhi?m tr? ta sat qu? đ? mua mang t?t t??i, xa h?i yen binh ^[52] .

Th?n h? phap [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Trong ?n đ? giao , H? la v?t c?i c?a n? hung th?n Durga trong cu?c chi?n ch?ng l?i ac qu? Parvati , ba c?i tren con h? d? d?n trong th? dang đe d?a ^[2] , H? c?ng la v?t c??i c?a th?n Shakti , c?a n?ng l??ng thien nhien ma Siva đa khong ph?c tung va ng??c l?i, đa ch? ng? Choc , Dana , Crad , Gues , Kall , Lecc , Ogrj . Trong ?n Giao ? mi?n Nam ?n đ? thi h? la b?ng h?u c?a v? th?n Ayyappan ^[53] Trong tranh t??ng đ?o Hinđu , da h? khoac tren th?n Siva la chi?n qu? c?a v? th?n nay. M?t tich truy?n th?n tho?i v? Shiva khi đ?n th?m cac Rishi, h? ben th? ra m?t con h? d? đ? xe xac Shiva nh?ng ong d? dang dung mong tay l?t l?y t?m da con c?p va choang len c? minh lam t?m kh?n choang .

Trong Ph?t giao , h? con la v?t c??i c?a V?n Thu B? Tat . V? Quan Am Di?u Thi?n c?ng t?ng đ??c m?t con c?p tr?ng xong ra gi?i c?u va cong mang đ?n chua H??ng. H? c?ng la v?t c??i c?a cac th?n đ?o giao nh? Tr??ng Thien S? , Tri?u Nguyen Soai ( tranh b? T? đ?i nguyen s? : Tranh th? cac dan t?c phia B?c Vi?t Nam), Huy?n đan tr?n mon (tranh đong H?), Th? đ?a (trong b? T? tr?c Cong tao: Tranh th? cac dan t?c phia B?c Vi?t Nam, va tranh t??ng Ong đ?a Nam b?).

C?p đen con la v?t c??i c?a Th?n Tai , ng??i ta th??ng v? ong c??i c?p đen. Ng??i Han Qu?c co b?c h?a th?n nui ( Sansindo ) v? c?nh th?n nui ng?i t?a h? hay c??i tren l?ng h?, trong nh?ng b?c tranh c?a h?i h?a Han Qu?c, h? l?i xu?t hi?n ben c?nh m?t c? gia đo chinh la th?n nui va h? la loai h?u c?n. ? đay, h? la ph??ng ti?n chuyen ch? c?a cac th?n, đ?c bi?t ? b? T? tr?c Cong tao cho th?y h? la ph??ng ti?n chuyen ch? tren m?t đ?t c?a Th? đ?a va c?ng la th?n h? v?, h? phap.

Ng??i dan đ?a ph??ng ? Tra B?ng co t?c l?p am th? con h?, h? th? B?ch H? s?n quan hay con g?i la ong h? đi tu, đay la tuy t??ng than c?n nh?t c?a Thien Y A Na , theo truy?n kh?u, vao d?p l? cung Thien Y A Na, c? đ?n kho?ng 2 đ?n 3 gi? sang, c?ng la luc B?ch H? s?n quan xu?t hi?n, hay m?i l?n kh?n xin hi?n hinh la đem đo B?ch H? s? xu?t hi?n ^[54] . H? c?ng la th?n h? phap trong đ?o Cao đai vi bi?u t??ng con c?p t??ng tr?ng n?m Binh D?n ( 1926 ) la n?m Khai đ?o Cao đai, v?i ki?n truc tren cao co t??ng Ph?t Di L?c ng?i tren l?ng c?p va toa sen, c? th? trong cac Thanh th?t nh?: Toa Thanh Tay Ninh , Thanh th?t Sai Gon , Thanh th?t đa Ph??c hay Thanh th?t đa L?t n?m ? Ph??ng 11 c?a đa L?t . đoi B?ch H??H?c H? v?n đ??c coi la v? s?, đ? t? c?a Th?y Thim va đ??c th? t?i Mi?u ong H? trong Dinh Th?y Thim .

Ac th?n hung thu [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Tin ng??ng th? h? con xu?t pha t? n?i s? hai loai h?, s? ghe s? nh?ng gi do h? gay ra cho con ng??i vi h? b?n ch?t la m?t da thu hung d? va la loai thu ?n th?t, s?n m?i. Nhi?u s? ki?n đa đi vao v?n hoa dan gian c?a cac n??c nh? m?t n?i am ?nh khi?p đ?m đ?n m?c nhi?u vung mi?n co t?c th? h? vi s? b? h? d? lam h?i. V? m?t t? nhien, h? la đ?ng v?t chuyen ?n th?t , do đo con ng??i khong tranh kh?i s? tr? thanh con m?i c?a chung khi ngu?n th?c ?n khan hi?m ho?c khi con h? b? th??ng khong th? s?n m?i. Th?c t? h? la m?t trong nh?ng loai đ?ng v?t t?n cong con ng??i nhi?u nh?t.

Trong cac loai thu d?, h? la loai thu đ??c con ng??i s? hai, th? cung, k? huy nhi?u nh?t ^[55] . Xu?t phat t? vi?c s? hai nen nhi?u ng??i khong dam g?i th?ng ten ma g?i ch?ch đi vi s? ngai h? gi?n va tim cach tr? thu ^[11] . N?i s? hai đ?c bi?t la do khi?p s? oai linh th?n h?, ng??i dan mi?n s?n c??c luon th? cung chua s?n lam ^{[56] [57] [58]} T? tinh ch?t nay ng??i ta cho loai h? la m?t manh thu co s?c m?nh kinh kh?ng va theo quan ni?m dan gian th?i ?y thi no co c? nh?ng kh? n?ng di?t tr? ma qu?, yeu quai vi v?y, loai h? đ??c ng??i dan ton th? ^[10] . Th?c t? thi loai bao hoa mai m?i la nh?ng k? th??ng li?u l?nh đ?t nh?p vao khu dan c? đ?n t?n cong v?t nuoi .

Quan ni?m [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Con ng??i th??ng r?t s? h? nh? loai thu hung d? nay khi h? ph?i len r?ng nui đ? khai thac g? , đ?n c?i, đ?t than, khai thac tr?m k?, may, tre, cay thu?c, l?y m?t ong hay nha ? g?n nui, nh?t la vao th?i x?a. Nh?ng dan vung s?n c??c th??ng s?, ton sung h?, khi đi r?ng khong dam nh?c đ?n h?, ho?c noi tr?i ten đi. T?i nh?ng n?i tham s?n cung c?c, t? xa x?a, dan s?n trang, dan đi hai c?i, mu?n binh yen khi đi vao r?ng ph?i nh? xach theo vai ba can th?t bao b?c nh?c ho?c m?t cai đ?u l?n đ? cung "ong", đ? r?i khi đa no ne "ong" s? chui vao m?t hang t?i, ho?c n?m dai ? m?t b? su?i đ? ng? ma quen c? vi?c rinh m?i. Khong nh?ng con ng??i l?p mi?u th? c?p, g?i c?p la S?n Th?n , S?n Quan Chua S?n Lam ma con k? huy , kieng k? ten chinh th?c nen g?i tranh đi va bao gi? c?ng co ch? Ong , ch? Ngai đ?ng tr??c đ? t? y ton tr?ng hay thanh kinh.

Vi?c th? h? do s? hai xu?t phat t? n?i s? hai đ?ng v?t hay h?i ch?ng s? đ?ng v?t (Zoophobia) c?a loai ng??i khi am ?nh qua m?c bi?n thanh n?i s? man tinh v? m?t đ?ng v?t nao đo, trong đo, h? đa tr? thanh nh?ng bi?u t??ng c?a s? ghe r?n vi quan ni?m loai h? hi?n di?n cho s? hung d? va la k? ?n th?t ng??i. S? am ?nh v? loai h? con h?n sau trong tam kh?m con ng??i theo m?t cach vo th?c, khi ng??i ta đi vao m?t khu r?ng ru hoang v?ng thi co c?m giac s? hai, hinh ?nh loai h? v? ng??i đa h?n sau vao tam tri nhi?u ng??i nen khi trong th?y h? gi?a r?ng gia, n?u khong ph?i la ng??i co kinh nghi?m đi r?ng thi s? b? h?t ho?ng va ph?n ?ng thong th??ng la b? ch?y.

Trong moi tr??ng s?ng nhi?u b?t tr?c, con ng??i ph?i đ?i đ?u v?i nhi?u loai đ?ng v?t hung han, ghe s?, đe d?a đ?n tinh m?ng, s? sinh t?n, ph?i lien t?c ch?ng ch?i v?i thien nhien kh?c nghi?t, trong đo thu d? (ma đ?i di?n la loai h? d?) t? r?ng v? pha ho?i mua mang, gi?t h?i gia suc , gieo r?c n?i s? hai cho ng??i dan t?ng b?n lang, t?ng gia đinh. Tam ly s? hai nh?ng loai đ?ng v?t hung d?, m?nh kh?e, hay t?n cong con ng??i đ?n m?c ng??i ta nhin nh?n chung v?i m?t loai v?t đ?y quy?n uy đa tac đ?ng tr?c ti?p đ?n vi?c ton sung, l? bai đ?ng v?t c?a con ng??i, do đo, vi?c ph?ng th? th?n h? chinh la m?t cach gi?i t?a tam ly, tam linh ^[10] .

N?i s? hai va t?c th? h? c?a ng??i b?n đ?a chau A đ??c ng??i chau Au ghi chep, Ng??i Phap cho bi?t ng??i An Nam g?i loai h? la " ong h? " ho?c " ong c?p " vi h? co m?t n?i s? hai mang tinh me tin d? đoan . H? th? cung va qu? l?y tr??c loai h? v?i ni?m tin r?ng s? kinh tr?ng c?a minh s? khi?n loai v?t nay gi?m b?t nh?ng cu?c t?n cong vao con ng??i. Va khi h? r?i b? cac canh r?ng đ? t?n cong vao lang m?c c?a con ng??i thi ng??i dan An Nam d??ng nh? ch? ph?n ?ng th? đ?ng va y?u ?t tr??c s? t?n cong c?a loai v?t ma h? ton th?. Cac lo?i v? khi tho s? t? ra vo hi?u vi h? qua kh?e va tinh khon. B?y s?p đ??c đanh gia la r?t hi?u qu? nh?ng r?t hi?m khi đ??c dung t?i, vi ng??i dan quan ni?m r?ng linh h?n c?a nh?ng " ong c?p " b? ch?t sau khi dinh b?y s? v? am h? ^[59] .

Paul Giran , m?t quan ch?c c?a chinh quy?n đong D??ng thu?c đ?a khi nghien c?u v? tam ly-v?n hoa c?a ng??i dan Vi?t Nam đa vi?t trong tac ph?m c?a minh co ten Tam ly ng??i An Nam đa đ? c?p đ?n tam ly sung bai h? m?t cach manh li?t c?a ng??i b?n x? : " Con h?n th? n?a, cac loai v?t đ??c phu b?m cho đ?i s?ng va s? v?n đ?ng ma ng??i ta coi nh? nh?ng h?u th? co ly tri. Nh?ng tin ng??ng dan gian con th?nh hanh ? An Nam đ?i v?i cac loai v?t: rua , c?p , voi , van van, đ? đ? chung ta co th? xac quy?t, n?u chung ta con ch?a xac tin v? m?c đ? tinh th?n ch?a cao c?a ng??i An Nam. H? theo m?t cach nao đo con co s? đ?ng hoa v? tam th?c v?i cac loai v?t va gan cho chung m?t linh h?n. Kinh tr?ng nh?ng loai v?t ph?i noi la ghe g?m, h? đa g?i chung la "Ong; h? noi "ong C?p"; h? d?ng cho c?p cac đ?n th? va đ?t nhang cung bai " ^[60]

Nh?ng b?n lang ng??i M??ng ? mi?n tay Thanh Hoa, keo dai t? vung Th?ch Thanh len đ?n Quan Hoa , M??ng Lat , ngoai vi?c th? cung t? tien , th?n r?ng , th?n nui, thi h? con cung Ong H?, h? s? th?n h?, khong dam vao r?ng l?y que c?i, va khong ch?t pha r?ng . R?ng la ch?n h? th?n ?, nen khong ai dam kinh đ?ng. Ch? co th? s?n , b?t ch?p tinh m?ng m?i dam mo vao r?ng. Nh?ng nh?ng ng??i vao r?ng ?n c?p c?a r?ng n?u khong ngheo đoi thi c?ng g?p tai h?a la do th?n h? tr?ng ph?t. Du co quan đi?m coi h? la k? thu truy?n ki?p vi đa co nhi?u ng??i trong dong h? b? h? ?n th?t, nhi?u ng??i du co m?i tham thu v?i h?, nh?ng v?n ph?i th? h? trong mi?u , nh?ng mong loai h? s? tha m?ng cho con chau hay b? h? ?n th?t. Nh?ng cau chuy?n kinh d? v? h? th?n đa am ?nh cu?c s?ng c?a ng??i dan đ?n m?c h? ch?ng dam đ?t chan vao r?ng, ho?c co đi vao thi c?ng ron ren.

Ngay c? tr??c khi s?n h? ng??i ta hay t? ch?c cung t? vi s? h? hoa thanh ma s? tr? thu cho gia đinh, dong h? c?a ng??i nao đa gi?t h?, đay la m?t cach cung th? đ? giup con h? b? ch?t sieu thoat va khong con tr? thu vi h? đ??c bi?t đ?n la hay tr? thu va thinh tai. K? c? đ?n nay, đ?i v?i nh?ng ng??i hanh ngh? gi?t m? h?, loc x??ng, n?u cao h? c?t thi h? v?n duy tri t?p t?c cung bai tr??c m?i l?n hanh s? (khong nh? vi?c m? trau, bo, ga, l?n). Nh?ng ng??i th? tr??c khi n?u cao h? thi ng??i ta th??ng co nghi l? cung bai, co ng??i con m?i th?y cung v? cung vi n?u khong s? b? l?a l?c, v? n?, tan gia b?i s?n ho?c r?i vao vong lao ly, đi tu vi ong h? s? khong cho s?ng đang hoang ^[61] .

V? vi?c bai tri tranh h? trong nha, theo phong th?y , thi nh?ng v?t ph?m hinh h? ch? nen đ?t ? nh?ng khong gian cong c?ng đ? phat huy cong l?c tr?n y?m cho c? c?ng đ?ng ma khong nen bai tri trong gia đinh. H? la con v?t co uy l?c, khong th? b? thu?n hoa va coi nh? v?t nuoi vi nuoi h? trong nha s? co nguy c? r?t l?n ("d??ng h? di h?a"), đ?ng th?i no con b? coi la hung thu nen khi h? xu?ng nui vao nha thi s? h?i ng??i. Do đo khong nen bai tri h? trong phong ng? , nh?t la phong ng? v? ch?ng , n?u trong nha treo b?c tranh con h? ma đ?u h? h??ng vao trong đ??c coi la đ?i hung, treo tranh theu hinh con h? c?ng s? khi?n nh?ng ng??i s?ng trong nha co tam tr?ng b?t an va nha th??ng co chuy?n bu?n, nh?ng ng??i lam kinh doanh nen kieng k? khong nen treo tranh h? vi khi?n vi?c kinh doanh khong thu?n l?i.

M?c Tinh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Con h? luon đe do? đ?n đ?i s?ng con ng??i nen m?t s? đ?a ph??ng đa co t?c th? th?n h?. T?c nay xu?t x? t? lang Th? Tang , huy?n V?nh T??ng , t?nh V?nh Phuc . H? la ac thu đ??c ng??i kinh s? đ?n đ? l?p đ?n th?, hy sinh nhan m?ng đ? t? l? m?i cu?i n?m, nh? t?c th? Th?n H?, lang Ng?c C?c, huy?n đ??ng An, t?nh H?i D??ng . Theo Ph?m đinh H? thi qua t?c gi?t ng??i t? Th?n H? nh?c đ?n th?n X??ng Cu?ng co ghi vao s? sach nh? M?c Tinh trong L?nh Nam Chich Quai . T?c t? Th?n H? nay co t? xa x?a tr??c Tay L?ch, khi quan nha T?n c?a Nham Ngao va Tri?u đa m?i l?n chi?m va đo h? đ?t V?n Lang va mai đ?n T? n?m Canh Than 1800 tr? v? sau thoi ?y m?i b?.

T?c l? t? th?n X??ng Cu?ng h?ng n?m vao ngay Ba M??i T?t đ??c cho la co t? th?i V?n Lang . Theo sach L?nh Nam Chich Quai, ng??i V?n Lang g?i M?c Tinh la X??ng Cu?ng am ch? loai thu d? la c?p va M?c Tinh la thu d?, am ch? h?, Th?n X??ng Cu?ng co ngh?a la hanh đ?ng m?t cach b?o ng??c, tan ac, khong th? tr?n ap đ??c, đo chinh la Th?n H?. Dan ph?i l?p đ?n th?, hang n?m đ?n ngay 30 thang ch?p, theo l? ph?i mang ng??i s?ng t?i n?p, m?i đ??c yen ?n. M?c Tinh la hinh ?nh c?p, c?p đ??c đ?ng hoa v?i r?ng nui, la tai h?a c?a r?ng nui, c?p la hinh ?nh bi hi?m c?a r?ng nui, hoa minh v?i c? cay, xu?t hi?n b?t th??ng v? đem, co nhi?u linh khi?u, khi?n con ng??i đ?ng hoa r?ng thieng v?i hum thieng, la ?n d? m?t thien nhien ch?a đ??c ch? ng? ^[62] .

Cac nha nghien c?u dan gian cho r?ng Th?n X??ng Cu?ng la th?n H? ma ng??i V?n Lang s? hai va tr?ng v?ng, lam l? t? hang n?m vao ngay ba m??i T?t, t? phong t?c c? s? nay, đa co t? th?i cac vua Hung, ma con h? đ??c g?i la Ong Ba m??i va co s? t??ng h?p gi?a truy?n M?c Tinh trong L?nh Nam chich quai c?a ng??i Vi?t v?i ch??ng Ch?t cay Chu trong s? thi th?n tho?i M??ng v?i chi ti?t đanh Qu? X??ng Cu?ng chinh la mo tip s?n Moong L? (s?n H? l?n) c?a ng??i M??ng ^[63] . Trong Huy?n h?c K? mon đ?n giap co v? hung th?n la B?ch H? X??ng Cu?ng (白虎猖狂) la m?i lien h? gi?a l?t h? va th?n h? X??ng Cu?ng. Nh?ng chuy?n k? v? h? d? th??ng g?n v?i nh?ng cay c? th? to l?n, n?i h? rinh ?n th?t ng??i, vi ly do đo ma ng??i x?a cho r?ng h? la thanh tinh c?a cay g? l?n lau n?m.

L?nh Nam Chich Quai con thu?t chuy?n Nham Ngao b? th?n X??ng Cu?ng t?c gi?n v?t ch?t, đ?i Vi?t s? ky toan th? cho r?ng Nham Ngao ph?m th? th?n b? b?nh ch?t, con L?nh Nam Chich Quai cho r?ng b? th?n X??ng Cu?ng t?c gi?n v?t ch?t . L?i l? tuy co khac, nh?ng n?i dung chinh y?u thi gi?ng nhau, đi?u nay cho th?y th?n X??ng Cu?ng la th? th?n co nhi?u quy?n n?ng, co th? v?t ch?t ng??i, k? c? la nh?ng v? t??ng soai c?m quy?n ph??ng B?c. Th?n X??ng Cu?ng la Th?n H? ma ng??i V?n Lang s? hai va tr?ng v?ng, lam l? t? h?ng n?m vao ngay Ba M??i T?t, t? phong t?c c? s? nay, đa co vao th?i cac vua Hung, ma con h? đ??c ly gi?i co ten g?i la Ong Ba M??i cho đ?n ngay nay ^[62] . Cu?i đ?i Le, con co chuy?n ma Tranh ( Tranh c?ng co am la X??ng ) do Ph?m đinh H? chep l?i (Tranh qu? hi?n linh) c?ng noi Tranh la tinh c?a ng??i ch?t vi H?, thanh H? v? b?t ng??i ?n th?t c?ng đung nh? chu gi?i c?a Thi?u Ch?u trong t? đi?n. L?nh Nam chich quai chep: " dan ph?i l?p đ?n th?, hang n?m đ?n ngay 30 thang Ch?p, theo l? ph?i mang ng??i s?ng đ?n n?p, m?i đ??c yen ?n. Dan th??ng g?i la X??ng Cu?ng " thi ro rang đay la t?c th? H? vao Ba m??i t?t ^[63] .

Ma tranh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Cu?i đ?i nha Le con them truy?n Tranh Qu? Hi?n Linh v? th?n h? co tinh cach me tin , t?c la chuy?n v? Ma Tranh la qu? hi?n linh, linh h?n ng??i b? h? ?n th?t bi?n thanh tinh c?a h?, th??ng d?n đ??ng cho h? đi b?t ng??i, khi co d?p l?i hi?n ra thanh hinh ng??i. Tranh la linh h?n ng??i b? h? ?n th?t bi?n thanh tinh c?a h?, th??ng d?n đ??ng cho h? đi b?t ng??i, khi co d?p l?i hi?n ra thanh hinh ng??i, c?p khi đa ?n th?t ng??i nao đo, thi vong h?n c?a n?n nhan ?y l?i b? c?p kh?ng ch? đ? mach b?o nh?ng đi?u x?u t?t cho c?p, lam cho nh?ng con c?p nay tr? nen tinh quai đ?c bi?t. Chuy?n Ma Tranh đ??c chuy?n th? nh?ng ti?u thuy?t đ??ng r?ng nh? Th?n H? (1937), Ai hat gi?a r?ng khuya (1942) c?a Tchya hay Truy?n đ??ng R?ng (1940) c?a Lan Khai ^[62] .

Th?n h? co n?i g?i la ma khai , ho?c hum tinh . ? Trung Qu?c co thanh ng? ch? Han " v? h? tac tranh " ngh?a la lam ma cho c?p. Ngoai ra trong ni?m tin c?a m?t s? dan t?c mi?n nui thi ma tranh c?ng đ??c ghi nh?n. Ng??i M??ng vung Th?ch Thanh tin r?ng, khi ai đo b? h? ?n th?t, s? bi?n thanh ma tranh v?t v??ng ? nhan dan . Ma tranh th??ng d?n d? ng??i s?ng đ? h? ?n th?t, thi m?i đ??c sieu thoat, vi n?i s? m? h? ?y, ma ng??i dan khong dam đ?n nh?ng n?i co ng??i b? h? v? ^[64] . Ng??i Mong ? S?n La l?i co t?c x?p chin l?p đa đe len ngoi m? c?a ng??i đa khu?t, b?i h? s? con ma s? hoa thanh h? d?, b?t h?t ng??i than, trau bo , l?n ga c?a b?n lang, vi th?c t? h? c?ng th??ng hay đao m?, moi xac ng??i ch?t ^[65] .

Ma tranh con đ??c th? hi?n qua chuy?n th?n B?ch H? hi?n linh tren nui C?m ? An Giang . Tren nui C?m xu?t hi?n b?y h? tr?ng hung d? đa lam h?i hang tr?m ng??i dan vao r?ng ki?m c?i, l?y g?, lam n??ng sinh s?ng. M?t v? tu s? l?p am th? tren nui C?m thi đan h? tr?ng ch? con m?t con h? l?n sinh s?ng tren nui, đ??c thu ph?c, vao con đ??ng tu hanh, m?t h?t thu tinh, tr? nen m?t con v?t hi?n lanh. Nh?ng nh?ng oan h?n b? đan h? tr?ng gi?t h?i khong đ??c sieu thoat, c? v?t v??ng tren ch?n tr?n gian bi?n thanh l? ma xo , ma tranh. B?n ma qu? nay gi? thu c?, am m?u h?i B?ch H?. M?t ngay, ben ngoai am xu?t hi?n hang ch?c ng??i l? m?t t? ben kia bien gi?i sang, l?m l?m v? khi g?m gao đoi gi?t B?ch H? ^[66]

T? trong hang, B?ch H? v?t xu?t hi?n tr??c m?t m?i ng??i, chung ao t?i k? chem ng??i b?n ten đ?c vao minh B?ch H?, con thu b? th??ng tr? nen hung d? gi? cao mong vu?t v? t?i t?p đam ng??i l? m?t, lam hang ch?c ng??i ch?t va b? th??ng nh?ng con thu c?ng đa b? th??ng n?ng vi ten đ?c va ch?t ngay sau đo. Tuy v?y, nh?ng oan h?n ma qu? đang tr?i d?y, kich đ?ng long h?n thu gi?a nh?ng gia đinh b? h? tr?ng gi?t h?i t? x?a t?i nay vung len, trut m?i h?n len đ?u B?ch H?, du B?ch H? đa ch?t nh?ng b?n ma qu? kia con m??n h?n no đ? nh?p vao nh?ng con thu khac ma ti?p t?c qu?y nhi?u m?i ng??i ^[66]

Sau đo, nha s? đa tim m?t đ? t? ma truy?n cho cach tr?n ?m cac h?n ma, ng??i đ? t? đang ng? b?ng th?y m?t b?y c?p tr?ng, c?p vang xu?t hi?n, đuoi chung ngoe ngu?y đi quanh ch? ng??i nay n?m, r?i sau đo n?m b?y ng??i t? ngoai đi vao, n?m tay nh?y nhot tr??c ban th? vong, hoan h? ph?c tung, va đua gi?n v?i gia đinh B?ch H?. Ng??i đ? t? thu d?n ban th?, đem chi?c đ?u lau B?ch H?, nanh c?p cung m?y t?m bai v? tr? v? am c?a minh l?p trang th?. Dan chung vung Th?t S?n cho la B?ch H? đa đ?c đ?o thanh th?n, nen luon luon ton kinh va đ?t ten n?i hang đ?ng tr??c đay B?ch H? s?ng la đi?n Ong H?. Vung N?m Non B?y Nui t? đo yen t?nh h?n, khong ai con nghe noi đ?n nh?ng chuy?n h?n ma bong qu? hay thu d? xu?t hi?n, nh?ng nh?ng chuy?n v? s? linh thieng c?a Th?n B?ch H? thi dan đ?a ph??ng va ng??i hanh h??ng v?n nh? ^[66] .

Thanh tinh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ng??i Vi?t Nam con co quan đi?m r?ng hay tin ng??ng r?ng nh?ng con manh thu qua hung han, m?nh kh?e khac th??ng la đa thanh tinh, co linh h?n . Thong th??ng, loai ng??i v?n r?t s? nh?ng loai thu to l?n hung ac, nen th? cung c?ng la m?t cach đ? t? l?i cung manh thu, nh?ng ngoi mi?u co th? ph??ng thu linh s? giup dan lang tr? ta, tr?n yeu, di?t qu? ^[67] trong s? đo, h? la loai v?t nguy hi?m nh?t,hay tr? thu con ng??i, nh?ng con c?p ba chan c?ng la hinh t??ng th??ng xu?t hi?n trong cac giai tho?i manh thu thanh tinh luc xa x?a ^[68] , đ?c bi?t la nh?ng con h? tr?ng khi đa ?n th?t ng??i thi s? hung han va hung t?n h?n b?t c? loai thu nao ^[69] .

Ng??i dan M??ng Mo bao đ?i nay th? h?, ton kinh h? nh? th?n linh, ? đay nui cao v?c sau them huy?n bi vi nh?ng truy?n k? v? h? ^[56] . Ng??i Mong tuy la th? s?n lao luy?n, nh?ng h? l?i r?t s? h? va ma , k? t? khi h? loanh quanh ? b?n T?c Tat thi ch?ng m?y ai dam vao r?ng n?a, th?m chi, h? khong g?i la con h?, ma kinh c?n g?i la "ong H?" ^[70] ? vung S?n La , đ?ng bao dan t?c ? đay h? r?t s? h? va h? g?i la ong h?, ch? khong dam g?i la con h? ^[71] . Ng??i dan ? b?n Na Tong đ?n r?ng, h? la loai nh? dai, bi?t tr? thu, ng??i Tay ? đay đ?u tin đi?u đo, nen ph?i l?p ngoi đ?n th? cung s?n th?n, th? cung c? loai h?, đ? chung khong pha phach, tr? thu, t? khi l?p đ?n th?, tuy?t nhien khong co con h? nao v? b?t ng??i, gi?t thu n?a ^[72] .

T?i vung vung nui Tien C?nh va cac vung xung quanh đo nh? Tien Hi?p , Tien L?c , Tien Chau , ngay x?a g?i chung la tr?n Th?ng Binh, t?i đay, h? khong ch? ki?m ?n tren r?ng ma con v? t?n thon lang, gay nen bao tai h?a va c? n?i khi?p đ?m. N?i s? h? t? đo trong dan chung kh?p vung ngay cang t?ng len va vi am ?nh b? h? d? gi?t h?i, g?i la h? chua thanh tinh nen nhi?u gia đinh đa ph?i l? l??t keo nhau b? x? ra đi. N?i s? hai đa khi?n ng??i dan Tien C?nh ton sung loai ac thu nay nh? th?n thanh, h? co phong t?c cung th?n r?ng, v? th?n h? tin r?ng n?m gi? b?n m?ng c?a c? vung đ?t nay, đ?i di?n cho th?n r?ng, khong ph?i loai nao khac ma chinh la h? d? la v? chua s?n lam đ?y quy?n uy ^[73] . ? Kon Tum co th? h? vi khi b?ch h? đa ?n th?t ng??i thi no cang hung t?n, cang d? h?n b?t c? loai thu ac nao ^[74] .

Th?n h? xam [ s?a | s?a ma ngu?n ]

? vung Thanh Hoa , ng??i đ?a ph??ng va ng??i M??ng con l?u truy?n cau chuy?n Th?n h? xam ?n th?t ng??i ? Thanh Hoa la m?t huy?n tho?i v? oai linh th?n h? ? vung vung Th?ch Thanh ^[75] V?i ng??i dan ? vung đ?t nay, th?n h? v?n la m?t th? gi đo am ?nh kh?ng khi?p v?i cu?c s?ng c?a h? ^[64] . Ng??i dan M??ng ? mi?n Tay Thanh Hoa ? Th?ch Thanh đ?c bi?t ng??i dan con l?p mi?u th? m?t con h? g?i la Th?n h? xam kh?ng l? hung d?, chuyen ?n th?t ng??i, ng??i dan con đ?n r?ng, n?m nao khong cung h? th?n, mua mang s? th?t bat, lua tr?ng ch?ng thanh h?t, cay c?i ch?ng ch?u tr? hoa ^[76] .

Ng??i M??ng con tin r?ng no s?ng lau ngan tu?i va co th? bi?n hoa khon l??ng ^[77] , h? thanh tinh co th? s?ng vai tr?m tu?i, nh?ng con h? đa ?n th?t tren 100 ng??i, thi no đa thanh tinh va ng??i M??ng g?i no la h? th?n. H? h? ?n th?t m?t ng??i, thi tren tai h? s? co m?t v?t đ? , t??ng tr?ng cho m?t linh h?n . Nh?ng linh h?n b? con h? ?n th?t s? đi theo no, ch?u s? sai khi?n c?a no. Khi tren tai loai h? đa co 100 v?t đ? , thi con h? đo đa thanh tinh . Khi h? đa thanh tinh, thi mau long vang s?c s? đ?c tr?ng c?a loai h? s? bi?n thanh mau xam x?t, nhin r?t hung d?, ghe r?n đo c?ng chinh la luc no tr? thanh chua cac loai h? trong r?ng ^[78] M?t th?n h? th??ng co s? l??ng n?t đ? tren tai ?ng v?i s? ng??i ma no ?n th?t va mau long c?a no xam h?n, m?t đ? h?n, than th? l?c l??ng h?n.

Ng??i ta cho r?ng con c?p thanh tinh ? canh r?ng Th?ch Thanh la loai "thien ly nh?", t?c la no co th? nghe đ??c ngan d?m , nen cung t? ? đau no c?ng bi?t đ? tim đ?n th??ng th?c đ? dang, vi s? " thien ly nh? " c?a con c?p thanh tinh nay, ma ch?ng ai dam m?o ph?m, noi x?u h? th?n, b?i ng??i b?n x? tin r?ng, h? noi x?u, thi h? th?n ?t xu?t hi?n ?n th?t . ? vung r?ng th?m, ng??i ta cho r?ng con h? b? th??ng s? bi?n thanh con h? d?, hay b?t ng??i. H? th??ng cang n?ng thi cang d? d?n. đ?c bi?t, n?u h? b? th??ng b?i con ng??i, thi c? đ?i no s? tim cach ?n th?t ng??i. Khi đa ?n th?t ng??i quen mui, no khong ?n th? gi khac ngoai con ng??i. H? la loai nh? dai, thu lau, nen no s? tr? thu đ?n t?n cung, đ?n tan kh?c ^[79] .

Khai h?m [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Khi l?u dan đ?n khai pha đ?t Nam B?, vi?c th? h? đ??c xem nh? m?t nhu c?u thi?t th?c đ?i v?i đ?i s?ng tam linh, nen th?i b?y gi? ? Nam B? co r?t nhi?u mi?u th? h?. Co n?i thi đuc thanh t??ng h? uy nghi, co n?i thi th? tranh ng? h?, quanh n?m khoi h??ng nghi ngut. đ?i v?i ng??i mi?n Tay thi nh?ng cau chuy?n v? hum beo, r?n kh?ng l? v?n luon la đ? tai h?p d?n, loai c?p d?, loai v?t h?p d?n ch? đ?ng sau r?n h? may kh?ng l? trong nh?ng cau chuy?n đ??ng r?ng, nh?m kh?c h?a l?i m?t ph?n cu?c s?ng song n??c mi?n Tay th?i x?a.

M?t quan ni?m ph? bi?n n?i dan gian Nam b? la ng??i ta phan bi?t h? ra hai lo?i " c?p " va " h?m ". C?p la lo?i h? tren tran no co ch? " Nham " đo la " h? th?n ", khong bao gi? ?n th?t ng??i , h? th?n đ??c th? la b?ch h? (c?p tr?ng). Con H?m la t? dung đ? ch? nh?ng con h? ?n th?t ng??i, đo la th? c?p đa thanh ma qu?, thanh tinh. Trong tam ni?m ng??i dan qua s? c?p nen dan Ca Mau khong khi nao dam g?i th?ng la con c?p hay con h? ma ph?i cung kinh g?i la " ong Th?y ", " ong H? ", ho?c " hai C?p ", " khai ", ho?c " H??ng qu?n c?p ".

Ng??i ta c?ng cho r?ng, c?p la chua s?n lam v?i kh? n?ng nghe đ??c t?t c? nh?ng l?i noi c?a dan chung trong vung, b?t c? ai noi l?i xuc ph?m đ?n c?p thi đ?u b? c?p tr?ng tr?, dan gian đa gan cho c?p nh?ng thu?c tinh "sieu đ?ng" ho?c th?n thanh, ho?c ma qu?. Trong dan gian, nhi?u n?i l?p am, mi?u th? nh?ng con h? hung d? h?i ng??i ho?c nh?ng con h? đ??c truy?n mi?ng la linh thieng. Theo h?, n?u cung kinh thi c?p s? đ? cho yen ?n lam ?n, con n?u b?t kinh thi s? b? c?p tr?ng tr? ngay.

? vung song n??c mi?n Tay , l?i co đinh, đ?n, mi?u th? ong c?p hay ong c? c?p va thay vi th? th?n thanh, ng??i ta l?i khoi h??ng nghi ngut, kh?n vai thanh kinh loai v?t đ??c cho la thu d?, s? hai va ton kinh c?p, nen ng??i dan l?p đinh, mi?u th? c?p h?ng n?m lam heo c?ng n?p, c?u đ??c binh an, khong b? loai h? tr? thu ^{[80] [81]} m?t s? dong h? con đ?i c? h? vi kinh s? h? b?t ng??i đ? tr? thu ma l?p mi?u th? ph?ng c?u an ^[82] . ? mi?n Tay Nam B?, vi?c ph?i "nh? đ?n ong H? ch?n H??ng C?" c?a đinh đa ph?n anh m?t ky ?c kinh hoang v? s? tac oai tac quai c?a h? đ?i v?i đ?i s?ng nh?ng c? dan th?i b?y gi? ^[83] .

C? s? c?a tin ng??ng th? H? ? Nam b? noi chung va mi?n Tay Nam b? noi rieng g?n v?i bu?i ban đ?u đi m? đ?t, m? coi c?a nh?ng c? dan ng??i Vi?t đ?u tien tren vung đ?t nay, m?t trong nh?ng l?c l??ng thien nhien hoang da, rung r?n nh?t la ma con ng??i ph?i đ?i ch?i la h?. V?i cac đ?c đi?m v? sinh h?c (b? m?t hung d? g?m gu?c, l??i the le đ? lom, m?t tron to s?c l?nh, mong vu?t s?c l?i ?n th?t ng??i), h? tr? thanh m?t n?i am ?nh c?a ng??i dan m?i khi ph?i đ?i m?t. Trong đi?u ki?n th?i b?y gi? con ng??i g?n nh? b?t l?c, bo tay tr??c s?c m?nh c?a h?. H? s? hai, kieng de va ph?i g?i chung b?ng Ong va th? cung chung trong cac đinh mi?u ^[83] .

? Ca Mau ngay tr??c C?p nhi?u, ng??i dan ch?ng c? khong l?i nen ph?i dung l? v?t (g?m heo s?ng, bo s?ng nguyen con) đ? cung t? c?p, c?u hoa đ? đ??c yen ?n lam ?n. T?i vung Th?i Binh , t?nh Ca Mau co cau chuy?n dong h? Hu?nh co hai ng??i b? h? moi tim, vi s? c? b? c?p ?n th?t n?m x?a nen ng??i dan đa đ?i toan b? h? Hu?nh thanh h? Phan va l?p mi?u th? ong c? c?p ( c?p ba chan ) h?ng n?m lam heo c?ng n?p, c?u đ??c binh an, con h? huy?n tho?i nay b? v??ng b?y heo r?ng c?a th? s?n, va đ? thoat than no đa c?n b? m?t cai chan va sau đo v? t?n cong tr? thu dan lang ^[84] .

Vung đ?t Binh Ph??c tr??c con hoang vu, r?ng r?m co nhi?u thu d?, đ?c bi?t la c?p. Chung th??ng xuyen xam ph?m đ?n con ng??i va pha ho?i v?t nuoi c?a c? dan trong xom lang. T? đo, tin ng??ng th? th?n H? xu?t hi?n, nh?m t?o ni?m tin binh an yen ?n cho c? dan bu?i đ?u khai hoang l?p ?p va bi?u hi?n qua hinh th?c cung h?, n?u ai vi ph?m l? t?c nay thi b? c?p v? moc h?ng ch?t ^[35] . ? vung đ?t An Giang tr??c ng??i ta kinh s? vi c?p ? nhi?u, c?p H? C?, Tong S?n luon đe d?a va lam ?nh h??ng đ?n sinh ho?t c?a nhan dan, h? ph?i c?t mi?u th? "Ong H?" tr??c đinh va m?i l?n cung đao l? K? Yen , lang ph?i danh nguyen cai đ?u heo s?ng đ? dang cho ong H?. đem đ?n thi ong H? v? nh?n cai đ?u heo, n?u khong lam nh? th? thi dan lang ph?i b? n?n "h? gi?o" ^[85] .

Hinh th?c th? ph??ng [ s?a | s?a ma ngu?n ]

H? đ??c c?ng đ?ng hay ca nhan , h? gia đinh nhi?u n?i th? ph??ng thong qua nhi?u hinh th?c đa d?ng nh?: danh m?t khong gian tin ng??ng đ? th? cung nh? đ?n , mi?u , đinh , chua , ban th? t?i t? gia. H? con đ??c th? thong qua hinh th?c cung t? cac l? v?t dang len cho h?, đ??c v? tranh đ? th?; g?n li?n v?i th? M?u, c? t?c b?u Ong va ng??i ta con me tin s? d?ng cac b? ph?n c?a h? lam bua chu đ? h? th? ( bua h? m?nh). Nh?ng hinh th?c nay bi?u hi?n nh?:

Khong gian th? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Tin ng??ng dan gian th? cung t? nhien co m?t v? tri quan tr?ng trong đ?i s?ng tam linh c?a ng??i dan, trong đo, ph?i k? đ?n tin ng??ng th? đ?ng v?t, c? th? la tin ng??ng th? H?. Theo quan ni?m dan gian, h? la v? " chua t? s?n lam ", cai qu?n vung r?ng nui. R?i rac tren kh?p Vi?t Nam đ?u co ban th? ho?c mi?u th? th?n B?ch H?, v?i cac ten g?i: " S?n quan chi th?n ", " S?n quan manh h? ", " S?n lam chua x? " hay " S?n lam đ?i t??ng quan " ^[86] . Trong ti?m th?c dan gian, "ong ba m??i" la ten g?i đ?y uy linh, quy?n kinh trong nh?ng gian th?, đinh, chua, mi?u m?o. Mi?u S?n quan la m?t mo th?c nh?t đ?nh trong c? c?u ki?n truc c?, đ??c d?ng l?p ngay trong khuon vien cac ngoi đ?n, đinh, mi?u, m? ^[36] .

Thong th??ng, loai ng??i v?n r?t s? nh?ng loai thu to l?n hung ac, nen th? cung c?ng la m?t cach đ? t? l?i cung manh thu. Nh?ng ngoi mi?u co th? ph??ng thu linh s? giup dan lang tr? ta, tr?n yeu, di?t qu? ^[67] . Bi?u hi?n c?a tin ng??ng th? c?p th??ng th?y nh?t la d??i d?ng mi?u nh? ho?c cac binh phong ? đinh lang. M?t s? n?i ong H? đ??c thay th? b?ng cac phu đieu đ?p n?i hinh s? t?. Tren cac binh phong nay la hinh đ?p n?i chua s?n lam (th??ng mau vang), t? tren nui b??c xu?ng trong r?t oai v?, M?t s? đinh thay vi la cac binh phong ? tr??c đinh la cac t??ng h? ^[87] . ? Nam b? con co d?ng t?n t?i khac v? c?p la mi?u th? c?p. Ph?n l?n cac đinh lang ? Nam b? đ?u co mi?u th?, t??ng th? ong H?. Cac đinh lang, chua, mi?u ? Nam B? đ?u co ban th? th?n H? ^[87] .

? nh?ng ch?n tam linh nh? đinh , chua , mi?u m?o, l?ng t?m, n?i th? t? co nh?ng đ? an trang tri v?i nhi?u hinh thu đ?c đao , n?i b?t n?i b?t la hinh cac linh v?t quen thu?c g?m nhom T? linh g?m: Long (r?ng), Lan , Quy ( rua ), Ph??ng va them b?n con v?t khac la Ng? ( ca chep ), B?c (con d?i ), H?c va H? (c?p), đ??c g?i chung la " Bat v?t ", đ??c th? hi?n qua ngh? thu?t trang tri sinh đ?ng va linh thieng . Trong nhom Bat v?t thi h? la con v?t co th?t, t??ng tr?ng cho s?c m?nh thieng lieng, la v? th?n b?o v? tr?n gi? cac ph??ng ch?ng l?i m?i ta ma , nen h? đa tr? thanh m?t đ? tai ph? bi?n trong tranh dan gian va la đ? an c?n thi?t ? b?c binh phong , hai ben c?ng đinh, chua, mi?u, m?o, hinh ?nh h? n?i b?t mau s?c va v?t v?n c?a c?a long h? đ? cach đi?u thanh nh?ng hinh trang tri ^[88] .

Cac đinh lang ? Nam b? ph?n l?n đ?u co mi?u th? th?n h?, ? v? phia trai san đinh, v?i t??c " S?n Lam chua t? " ^[89] . Tren b?c binh phong t?i c?ng cac đ?n chua, ng??i ta th??ng đ?p m?t con h? đang b??c xu?ng nh?ng b?c đa g?p gh?nh. V?i t? th? đo, h? bi?u hi?n cho s?c m?nh c?a th? gi?i Diem V??ng. Ng??i ta con th? Ng? h? đ? t??ng tr?ng cho n?m ph??ng: Hoang h? ? gi?a g?i la Trung tam, Xich h? la ph??ng Nam, L?c h? la ph??ng đong, B?ch h? la ph??ng Tay va H?c h? la ph??ng B?c. T?t c? đ?u mang y ngh?a c?u m?a va c?u cho m?i s? sinh soi, phat tri?n ^[90] .

Trong ki?n truc đinh lang Nam B? thi co Binh phong n?m chinh gi?a phia tr??c san đinh, m?t binh phong th??ng đ?p n?i ho?c v? c?nh c?p vang (hoang h?) đ?ng ben g?p đa l?m ch?m, co m?t cay c? th? gie canh la; ho?c c?nh long ma ch? cai phu đ?, ho?c c?nh long h? h?i (c?p d??i đ?t ng??c len nhin r?ng đang bay ?n trong may nhin xu?ng); c?t đ? bi?u th? am d??ng hoa h?p. San đinh Hai ben đan th??ng la cac mi?u th? c?p ( Chua x? S?n quan ). Hay con co ban th? H?i đ?ng ngo?i (g?m cac v? th?n sau: M?c đ?ng, H?u th?, Ba chua Ng?c, chua Ngung, Chua X?, Ng? hanh n??ng n??ng, Tao quan, C?p, Ca Voi ).

Mi?u th? C? C?p th??ng ? g?n đinh, co n?i th? c?t t??ng ho?c h?p s? c?p ch?t r?. Co n?i th? bai v? v?i cac danh hi?u: S?n Quan chi Th?n , Ly Nh? đ?i t??ng Quan , S?n Lam H? lang chi Th?n , H?i đ?ng H??ng Thon chi Th?n , Manh H? đ?i t??ng Quan , Ng? H? đ?i t??ng Quan , H? ph? huy Ph?m V?n Thich , H? m?u huy Tr?n Th? Ha S?n Quan Chua T? Manh H? Ly Nh? chi Th?n . Cac đinh lang ven r?ng con tong t? them: M?c Tr? D??ng Th?n (Th?n g?c cay con sot l?i sau khi khai hoang), Thanh U B?ch Nha chi Th?n (Th?n r?ng xanh r?ng tr?ng), Ac Lang chi Th?n (Th?n soi d?), Tam đ?u nha lang , T? đ?u nha c?m (soi ba đ?u, chim b?n đ?u) ^[87] .

Tin ng??ng th? cung th?n h? trong cac ngoi đinh, đ?n, mi?u la m?t trong nh?ng net đ?p v?n hoa mang tinh nhan v?n c?a ng??i Vi?t co m?t ? m?i n?i tren đ?t n??c Vi?t Nam. Duy tri tin ng??ng nay khong ch? gi? net tin ng??ng co gia tr? l?ch s? va v?n hoa ma con la s?n ph?m tinh th?n g?n li?n v?i s? phat tri?n c?a m?t vung đ?t, t? qua trinh đ?nh c? va c?ng c?. Hinh th?c tin ng??ng nay con th? hi?n long bi?t ?n c?a c?ng đ?ng c? dan tr??c vi?c thien nhien đa dung ch?a con ng??i t? nh?ng ngay đ?u m? đ?t, đay c?ng la m?t net đ?p v?n hoa truy?n th?ng c?a cac dan t?c sinh s?ng ? Vi?t Nam ^[91] .

Ngoai ra, ben c?nh vi?c th? ph?ng h? trong nh?ng khong gian cong c?ng c?a c?ng đ?ng thi trong nhi?u h? gia đinh (t? gia), ng??i ta th??ng th? th?n B?ch H? , ho?c th?n Ng? H? t?c la n?m th?n H? n?m s?c . Ban th? th??ng l?p m?t n?i rieng, nhi?u khi la ? m?t chi?c ban xay ngoai san , hay chi?c mi?u xay ? ngoai v??n đ?i v?i nh?ng gia đinh ? g?n chan nui. C?ng co nh?ng n?i vao t?i 30 T?t, ng??i ta th??ng dung voi tr?ng v? hinh h? ph?c ? 4 goc san nha nh?m tr? đu?i ta ma , qu? quai, c?u cho m?i ng??i đ??c kh?e m?nh , binh an, ch?n nuoi , tr?ng tr?t đ?u hanh thong, phat đ?t. Tr??ng h?p khi th? chung v?i th?n M? (th?n thoc g?o ), ng??i ta đa s?m m?t b?c tranh th?n h? dan d??i chan b?ch g?o , co khi thi ch?m kh?c thanh m?t t?m phu đieu , chuy?n thanh h??ng an , khu th? nay v?n đ?t d??i g?m tranh th?n h?. Th?n h? co khi đ??c th? m?t con, theo ng? hanh ma to mau ho?c la tranh ng? h? v?i n?m ong ng?i theo ph??ng v? trung tam va b?n phia. Hinh th?c nay đ?n gi?n, khi ch? la m?t gian th? nh?, v? r?ng ph??ng tren t??ng va m?t bat h??ng , khi la m?t cay h??ng nh?, bat h??ng ? tren va th?n h? đ?p b?ng phu đieu phia d??i ^[92] .

Cung t? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Vi?c cung t? th?n H? đ??c th? hi?n qua vi?c dang len cho H? nh?ng l? v?t va th?c hanh cac nghi l? ton nghiem. Hinh th?c nay di?n ra ? nhi?u n?i, trong nhi?u c?ng đ?ng ng??i. Vi?c th? cung th?n h? luon đ??c ph?i h??ng v?t ph?m th? t? m?i khi co l? la đ? nh? đ?n cong lao cac b?c ti?n nhan. đay c?ng la m?t net đ?p v?n hoa truy?n th?ng gop ph?n b? sung vao kho tang v?n hoa dan t?c Vi?t Nam ^[91] .

L? v?t [ s?a | s?a ma ngu?n ]

V?i ni?m ton kinh loai h?, ngoai vi?c th? cung t? tien, nhi?u gia đinh ng??i Vi?t con th? " Ong Ba m??i ". Vao nh?ng ngay r?m, mung m?t ho?c l? ch?p, ngoai h??ng hoa , con cung m?t mi?ng th?t heo s?ng tren ban th? " Ong h? ". Trong ngay T?t nien , ng??i ta th??ng lam hai mam c?, m?t mam cung gia tien trong nha va m?t mam cung thien đ?a ? kho?ng san tr??c nha trong đo, m?t s? c?ng đ?ng l?y con h? la v?t th? thi g?i la cung Ong Ba M??i (cung th?i đi?m v?i ngay 30 T?t ). Cung Th?n H? c?ng cung vao nh?ng ngay soc v?ng ho?c trong nha co cong vi?c gi cao v?i gia tien. Vi?c th? cung th?n H? ngoai tr?u r??u ph?i cung m?n ph?i dung th?t s?ng hay tr?ng s?ng lam đ? l?.

Trong vi?c th?c hanh th? đ?o M?u ? Mi?n B?c. L? v?t ti?n cung len cac v? th?n linh, l? v?t nay tu? theo tam c?a m?i ng??i nh?ng c?ng ph?i theo m?t quy đ?nh ch?t ch? trong đo ph?i co tr?ng , th?t s?ng cho ban Ng? H?. H? đ??c nang t?m thanh con v?t linh thieng nh?ng du v?y trong y th?c dan da thi h? c?ng đ??c đ?ng nh?t v?i chua S?n lam, cho nen ng??i ta đem th?t s?ng t?i cung nh? đ? tho? man m?t nhu c?u đ?i th??ng c?a cu?c s?ng t? nhien c?a h? ^[39] . Khi cung h? trong đ?o M?u nen đem tr?ng s?ng t?i cung ? ban nay co ngh?a nh? đ?a linh h?n c?a cac ki?p đ?i đa qua đ?n đay đ? c?u s? b?o tr? c?a s?c m?nh thieng lieng nay, tr?ng đ??c coi la v?t t? linh h?n ^[39] .

đ? l? dang cung trong th?c th? M?u đ? bai b?n g?m th??ng g?m 5 l? v?t ( Ng? l? ): M?t mi?ng th?t l?n s?ng (ph?n vai), thai vuong to, khia thanh 5 ph?n m?ng khong đ?t; N?m qu? tr?ng s?ng; mu?i ; g?o ; m?t chai r??u . đ?n nay, vi?c s?m s?a l? v?t co th? đ?n gi?n hay ph?c t?p, do quan ni?m c?a m?i ng??i. Ng??i thi cho r?ng đi l? thanh tam, co th? dang hoa qu? , tr?u cau , banh k?o , r??u, che thu?c. Ng??i c?u k? thi chu?n b? đ? l? chu đao, c?n th?n theo đung s? thich c?a ngai H?. M?t s? khac co quan đi?m th?c d?ng, dang Ngai r?t nhi?u đ? l? cao sang, đ?t ti?n nh?ng t?t c? đ?u tuy tam, tuy long thanh ^[39] .

Tuy nhien, trong cac nghi l? chinh th?c c?a đ?o M?u, th? nhang, thanh đ?ng h?u thanh v?n gi? đung quy lu?t dang đ? l? cho ng? h? g?m th?t khia n?m mi?ng, tr?ng n?m qu?, g?o , mu?i , ti?n vang . Trong nh?ng đan l? l?n c?a t? ph? , ngoai đ? l? tren, thanh đ?ng, th? nhang con s?m s?a m?t mam c?m canh khao ng? h?, n?m chen r??u tr?ng . H? tin r?ng, cac ngai (trong đo co th?n H?) s? v? ch?ng đan l?, phu h? cho canh đan khoa l? đ??c th?p toan vien man. Ben c?nh đ? l?, đ? ma c?ng đ??c chu?n b? c?u k?, c?n th?n, g?m n?m hinh ong h? đ??c đan t? nh?ng thanh n?a , v?i n?m mau s?c. đ? ma l? xong đ??c đem ra hoa (đ?t) đ? cac ngai ch?ng tam cho ch? l? ^[11] .

H? tr?ng la bi?u t??ng c?a th?n ch?a b?nh va th?n Tai , co m?t th?i đ??c cac l??ng y va nha buon th? ^[87] va trong m?t s? hoan c?nh đ?c bi?t Th?n H? tr?ng con la bi?u t??ng c?a th?n ch?a b?nh va th?n tai c?a m?t s? gia đinh hi?n nay đang buon ban phat l?c, th??ng ton th? ong H?. Hang ngay đen nhang , l? v?t b?ng tr?ng s?ng đ?u đ?n, coi đo nh? linh v?t trong tam th?c, tin ng??ng dan gian. Vao nh?ng ngay r?m , mung m?t ho?c l? ch?p, ngoai h??ng hoa, nh?ng ng??i l?n tu?i con cung m?t mi?ng th?t heo s?ng tren ban th? ong H?.

Ng??i ta c?ng th??ng cung h? b?ng g?o vi hinh ?nh th?n H? va th?n M? tien sinh c?ng g?n v?i nhau. Th?n h? t??ng tr?ng cho th? l?c d??i đ?t, đ?i l?p v?i con r?ng t??ng tr?ng cho th? l?c tren tr?i. Tr?i đ?t giao hoa, am d??ng quan binh, t?t m?a thu?n gio hoa, mua mang t??i t?t ^[63] , t? tien th?n M? ( thoc g?o ) va th?n h? đ??c th? cung trong cung m?t ch? la th? hi?n c?a m?t tin ng??ng thi?t th?c, ngay t? khi lam b?ch thoc ng??i ta đa s?m m?t b?c tranh th?n h? dan d??i chan b?ch, co khi thi ch?m kh?c thanh m?t t?m phu đieu ^[92] v?i quan ni?m " x?a bay, nay lam " ma c? th? nh?ng t?c th? ph?ng cung bai nay đ??c l?u truy?n đi.

? Mi?n Nam, ng??i x?a tin r?ng "ong Ba M??i" r?t linh nghi?m nen co t?c cung đ?u heo vao cac d?p cung đinh. Th?i tr??c, cac ong h??ng ch?c c? đ?u đem m?t cai đ?u heo đ?n tr??c mi?u th? ong h? trong cac d?p cung đinh. đi?u k? l? la sau khi tan nhang, ng??i ta quay ra ch? cung thi khong con th?y cai đ?u heo n?a. Sau nay, hi?n đ?i h?n, ng??i dan v?n gi? t?c cung heo nh?ng khong đ? nguyen n?a ma x? ra thanh th?t, nhi?u n?m tr? l?i đay, chuy?n m?t đ?u heo trong cac l? cung khong di?n ra ^[89] . ? mi?n Nam, v? l? cung đ?u heo th??ng co nhanh cay che len. Truy?n thuy?t v? c?p ? đ?a ph??ng trong mi?n Nam v? m?t lao nong khi đem c?m ra ru?ng cho cong c?y, th?y m?t ong C?p n?p ? bia r?ng, no c?m len đ? xu?ng nhi?u l?n m?t nhanh la cay che m?t đ? nhin ra đam cong c?y ngoai ru?ng.

Ch? C?p b? vao r?ng, ong lao nh?t canh la ?y đ?a len nhin xuyen qua đo ngo ra đam cong c?y thi th?y trong đam th? c?y co m?t ng??i bi?n d?ng thanh con heo va đoan ch?c ng??i co d?ng heo khi nhin qua canh la ?y s? b? c?p v?, du đa c? s?c che ch?n, b?o v? nh?ng đ?n m?t đo?n đ??ng, ong C?p nhanh nh? ch?p khong bi?t ?n t? đau phong ra v? đung ng??i ?y tha đi m?t. Truy?n k? nay, xac tin r?ng ong Tr?i khong cho phep c?p b?t ng??i ?n th?t, no ch? đ??c b?t thu v?t đ? s?ng. Rieng nh?ng ng??i co s? ph?n ph?i b? c?p ?n thi c?p nhin qua canh la s? th?y hinh dang h? bi?n thanh heo. K? ?y, c?p đ??c phep ?n th?t. T? đo, l? cung heo (hay đ?u heo) cho c?p th??ng ph?i b? m?t nhanh la cay đ?y len. C?p đ?n th? h??ng l? v?t c?m nhanh la ?y, đ? nhin va xac đ?nh đo đung la heo thi c?p m?i ?n. đo la c? t?c t? x?a, nay khong con th?c hanh n?a, ch? th?y t?c l?y m? chai ph? kin đ?u con heo cung B?ch H? ^[31] .

đ?i v?i nh?ng ng??i n?u cao h? c?t hay lam thit h?, xu?t phat t? vi?c h? la con v?t đ??c coi la chua s?n lam va đ??c nhi?u n?i ng??i dan đ?a vao đ?n, mi?u đ? th?, theo quan ni?m khi dung h? lam thu?c tr? b?nh c?u ng??i thi c?ng ph?i đ??c s? đ?ng y c?a vong h?n " Ong H? " vi v?y, tr??c khi mang x??ng h? đi lam s?ch, ng??i ch? n?u cao ph?i đ? b? x??ng c?a h? x?p theo đung hinh hai tren m?t chi?c ban ph? v?i đi?u va bay ? gi?a san. L? v?t dang len cho H? g?m co m?t chi?c th? l?n , đuoi l?n đ? s?ng va co h??ng n?n c?n th?n. Tr??c đo, ng??i ch? ph?i trai gi?i it nh?t la b?y ngay, đ?ng th?i khong đ??c sat sinh b?t c? con v?t nao. Vi?c cung l? đ??c ti?n hanh tr??c khi m?t tr?i m?c, trong th?i gian hanh l?, đan ba con gai khong đ??c t?i g?n ^[93] , nh?ng ng??i n?u cao h? v?n th??ng duy tri t?p t?c cung bai tr??c m?i l?n hanh s? (khong nh? vi?c m? trau, bo, ga, l?n) vi s? r?ng vong linh h? s? bao oan, am b?nh t?t, ch?t y?u, lam l?n b?i, tan gia b?i s?n, v??ng ph?i vong lao ly.

Cac vung [ s?a | s?a ma ngu?n ]

? Binh Ph??c tr??c đay, hang n?m vao cac d?p l?, ng??i dan trong xa thu?c Binh Ph??c đ?u ph?i bay cac v?t ph?m cung th?n h?, g?m tra r??u, nhang đen, th?t heo s?ng, tr?ng ga , tr?ng v?t s?ng. Dan lang ph?i lam l? b?u Ong r?i cung cho ong C? C?p m?t cai th? v? va dang t? c? ch?c H??ng C?. đ?n cu?i th? k? XIX, t?c l? nay đ??c bai b?. M?t s? n?i, t?c l? nay v?n đ??c duy tri, duy tri th??ng xuyen vao cac ti?t xuan, h?, thu, đong, t?i đ?n Tr?n H?ng đ?o th??ng t? ch?c l? cung l?n vao m?ng 3 thang 3, ngay 20 thang 8 va danh m?t kho?ng khong gian tr??c đ?n đ? cung th?n h?, t?o ni?m tin binh an cho nhan dan trong vung ^{[35] [91]} .

H?ng n?m, ? đinh khi di?n ra l? cung t?, t?i ban th? th?n H? ? Bien Hoa - đ?ng Nai th??ng đ??c cung b?ng th?t heo. Co nh?ng n?i, ng??i ta tin r?ng, vao ban đem, th?n H? s? v? h??ng va đem m?t t? s? khac cho lang xom ^[94] . Nhi?u th? h? t?i mi?u C?p B?ch ? Phu Yen l?n l??t trong coi va cung t? mi?u Ong C?p vao nh?ng ngay r?m, mung m?t va đ?c bi?t la hai l? cung l?n vao d?p ti?t thanh minh thang 3 v?i l? v?t đ? chay vao ti?t l?p thu thang 8 v?i l? v?t heo , ga , vao ti?t thanh minh (thang 3 am l?ch) va l?p thu (thang 8 am l?ch), r?t nhi?u ng??i dan đ?a ph??ng va khach hanh h??ng v? mi?u C?p B?ch ? Phu Yen d? cung. Khi thi cung chay, khi thi cung heo, bo . Vao ti?t thanh minh, (thang 3 am l?ch), khach th?p ph??ng v? vi?ng va cung mi?u r?t đong. Nh?ng ng??i l?n tu?i ? đ?a ph??ng s? đ?m trach vi?c cung, t? l?, cao tr? đ?t ^[95] .

Ng??i dan Dui Chieng , Qu?ng Nam t? ch?c l? cung "ong Trum" (h?) vao ngay m?ng 7 thang Gieng h?ng n?m, h? lam heo, ga đ? dang len ngai. Sau khi cung xong, dan lang ph?i đ? l?i nguyen cai đ?u heo tren ban th? đ? h? ra ?n phong t?c nay la do h? co s?c m?nh l?n va h? c?ng r?t ton sung con v?t nay. Con ph?n th?t heo , th?t ga , c?m , r??u , m?i ng??i cung t? t?u ?n u?ng, vui ch?i. Sau khi dan lang v?, th??ng thi cai đ?u heo đo đ??c h? ra tha v? nui đ? ?n. Sau nay khi h? it d?n, đ?u heo đ??c đ? đay 3 ngay, n?u h? khong ra ?n thi ng??i dan m?i đ??c mang v? nha. Do v?y m?i t?i ng??i cai qu?n mi?u th??ng mang đ?u heo v? n?u l?i cho kh?i h?ng, sang mai l?i ti?p t?c mang len ban th? mi?u. Do s?ng ch? y?u nh? r?ng nen m?i khi đ?n thang gieng, khu dinh th? ch?t kin ng??i đ?n th?p h??ng, h?i lang đ? chu?n b? vao n?m lam r?ng m?i ^{[96] [97]} .

Chi?u ba m??i T?t ng??i dan ? C?n Th? c?ng bay l? v?t ra san đ? cung ong H? chung v?i l? cung T?t Nien . L? v?t g?m che , xoi , que, h?t, t?, them m?t con ga tr?ng lu?c nguyen con hai chan treo ng??c ra sau l?ng, co c? m?t x?p gi?y h?ng đ?n in hinh ong C?p trong d? d?n. Ch? gia thanh tam c?u xin S?n Lam Chua T??ng th??ng tinh đi n?i khac lam ?n, đ?ng v? lang gay tai h?a. Con ngay M?ng B?n T?t sau khi cung đ?t gi?y ti?n đ?a ong ba, cung Ong H? xong, th??ng dan tr??c c?a nha t? gi?y h?ng đi?u in hinh c?p mau đen v?i long tin la Ong Ba M??i s? tr?n gi? n?i c?a, khong cho ta ma đ?t nh?p vao nha h?i ng??i ^[98] . Con mi?u th? c?p đ??c cung b?ng m?t con heo tr?ng va xoi banh trong cac d?p K? Yen ^[27]

Nghi th?c cung t? trong L? Th??ng đi?n đinh Binh Th?y C?n Th? co L? T? S?n Quan: Sau L? Ton V??ng la L? t? S?n Quan t?c l? cung ong H? đ??c th?c hi?n ? mi?u S?n Quan ben ph?i chinh đi?n. đ?i nh?c l? m? đ?u bu?i l? t? b?ng m?t ch?u nh?c dang Th?n, ti?p theo la l? bai c?a tr??ng đinh, pho đinh va cac v? ch?c s?c cao nien. Cu?i cung, v? H??ng v?n đ?c s? va đ?t s?, xem nh? k?t thuc nghi th?c L? t? S?n Quan ^[98] . Trong khi t? l? co đo?n: " Cao nhai ch? t? ly lam quan bach thu đ?c ton chi v?. S?n đ?u t?i da thinh xu?t thai binh qu?n c?m ch? t? ph?ng hoang đ?c ton chi v?. T?m d?ch: Tren s??n nui cao ch? co m?t minh ta lam chua t?, s?a tr? c? tr?m ac thu trong r?ng.Tren chot nui co ti?ng keu thai binh ch? co chim ph?ng hoang xuan lam chua t? loai chim " ^[27] .

Dan t?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ng??i Kh? mu la m?t dan t?c thi?u s? s?ng ? mi?n Tay c?a Ngh? An thu?c Vi?t Nam , dan t?c nay t? coi minh thu?c h? Rvai (h?) va h? co nghi l? cung ma nha ( Hroigang ) M?t t?p quan ?n sau vao tinh c?m va ti?m th?c c?a ng??i Kh? mu. Trong cac h?i he, cac nghi l? ng??i hoa trang gi?ng nh? h?. H? di?n l?i cac đ?ng tac c?a v?t t? c?a dong h? vao d?p t?t Nguyen đan, h?i he v?i y th?c t? nh?c nh? va giao d?c nh?ng ng??i trong c?ng đ?ng r?ng minh la ng??i h? h?.

V?i quan ni?m h? la t? tien c?a minh, ng??i Kh? mu thu?c h? Rvai kieng khong đ?ng tay vao h?, khong s?n b?t, gi?t, ?n th?t h?. Khi g?p h? ch?t, ng??i Kh? mu khoc than th?t s? nh? t? tien minh qua đ?i. Khi con s?ng, ng??i ta kieng đ?p ch?n s?c s? nh? long h?, khi ch?t, ng??i ta đ?t ben c?nh ng??i ch?t m?t chi?c ch?n gi?ng mau long h?, đ? h?n đ??c sieu thoat, tr? v? v?i h?, co ngh?a la v? v?i t? tien. Ng??i ta tin r?ng khi ch?t đi, h? s? hoa thanh ki?p h? ^[11] .

Ng??i Ta Oi co t?c th? đ?u h? xu?t phat t? ni?m tin r?ng h? s? bao m?ng cho ng??i ta bi?t lang s?p g?p chuy?n chi?n tranh , m?t mua, co d?ch b?nh. Cac đi?m bao x?u đo thong qua gi?c m?ng đ?n v?i ng??i trong lang. Hang n?m, ng??i ta v?n đ?n ti?n hanh th?m nha m? co đ?u h?. Trong cac thon c?a xa Nham ch? co lang Nham I con co t?c th? th?n h?, lang Ka Linh , Ta Keu tr??c đay ? Lao c?ng co t?c nay.

Hang n?m khi ng??i Ta Oi ti?n hanh t? ch?c ?n n?m m?i , hay cung khanh thanh nha rong , th?n h? đ?u đ??c chia ph?n, khi tu?t lua m?i ph?i th?i c?m danh ph?n cho th?n h? ?n. Ng??i Chu Ru ? Lam đ?ng c?ng cung cho h? vao thang hai hang n?m, ng??i Chu Ru con cung Yang Wer . đo la m?t cay c? th? g?n lang va đ??c coi la m?t n?i ng? tr? c?a m?t v? th?n co nhi?u quy?n phep. H? th??ng lam nh?ng hinh n?m nh? đ?u voi , đ?u c?p, đ?u de , đ?u trau b?ng g? ho?c b?ng c? chu?i , v?i đ? ?n, th?c u?ng mang t?i g?c cay Yang Wer đ? cung.

Con co t?p quan đi s?n H? c?a ng??i San Diu , th??ng t? ch?c đi s?n vao d?p nong nhan , d?p đ?u xuan m?i ho?c khi phat hi?n đ??c con thu l?n la H? đi ki?m ?n. N?u b?n đ??c con H? to thi đem v? nha ng??i tr?c ti?p b?n trung đ? lam th?t, va cung bao m?i t? tien v? ?n m?ng đ? c?u xin t? tien phu h? đ? tri cho l?n sau đi s?n b?n đ??c nhi?u con H? va an toan h?n. Sau khi cung xong, h? l?y th?t H? ra đ? chia ph?n cho ng??i tr?c ti?p b?n trung đ??c rieng m?t vai, đ?u va b?n chan. S? th?t con l?i chia đ?u cho nh?ng ng??i đi s?n, n?u ai co cho s?n đi cung thi đ??c them n?a ph?n c?a ng??i đi s?n. N?u b?n đ??c H? nh? thi h? s? khong chia ph?n, ma ch? mang v? nha ng??i tr?c ti?p b?n trung, lam th?t, khong ph?i cung t? tien r?i lien hoan m?t b?a vui v?, chuc m?ng nhau l?n sau s? s?n đ??c m?t con H? to h?n. N?u s?n đ??c con H? va d?p d?u xuan thi ng??i ta tin r?ng n?m ?y s? co s?c kho? nh? H?, va luon g?t hai đ??c nhi?u thanh cong, may m?n ^[99] .

Truy?n thuy?t ng??i M??ng k? r?ng, ng??i M??ng đ?n đ?nh c? ? vung Th?ch Thanh nay đa m?y tr?m n?m. Khi đo, vung đ?t nay ch? co r?ng gia, kh? v??n va la lanh đ?a c?a c?p, ng??i M??ng n?i đay đa xam ph?m đ?n lanh đ?a ton nghiem c?a c?p, nen c?p m?i bao thu ma gi?t h?i nhi?u ng??i, t? x?a đ?n nay, m?t s? h? t?c ng??i M??ng ? vung đ?t nay v?n th? m?t con c?p, ma trong suy ngh? c?a h?, no la con c?p đa thanh tinh. Nhi?u gia đinh x?a kia con kinh s? đ?n n?i đ?t h??ng an đ? th? con h? đo v?i ni?m tin r?ng, h? th? no, no s? khong lam h?i, th?m chi con phu h? cho lam ?n, cay c?y đ??c phat đ?t, d? dang.

Tr??c kia m?i n?m b?n l?n, đ? b?n mua, cac b?n lang ng??i M??ng đ?u ph?i s?m trau , bo , ho?c it nh?t c?ng ph?i la de , l?n , đem vao r?ng cung t?. H? d?ng ban th? b?ng tre, c?t ti?t m? ga , bay c? xoi th?t, r??u ngon cung bai. Th?y cung lam xong ph?n s?, thi l? v?t la trau, bo, de, l?n s? đ??c c?t vao g?c cay, r?i m?i ng??i keo v? lang. T? canh r?ng n?i bay l? cung bai, ti?ng g?m vang len t? canh r?ng hoang th?m, t?nh m?ch, khi?n t?t th?y đ?u s? hai. Ti?ng trau , bo r?ng th?m thi?t r?i t?t l?m sau m?t cu đ?p rung chuy?n nui r?ng. S?m hom sau, dan b?n keo vao r?ng, ch? th?y con c?p s?ng trau, bo, ho?c vai m?u x??ng l?n, h? cho r?ng H? thanh tinh đa v? th??ng th?c l? v?t . N?m nao dan b?n cung bai đ?y đ?, thi khong co ai m?t m?ng, con khong cung th?n h?, thi m?ng ng??i ph?i th? cho l? v?t.

Tranh th? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Khong ph?i đ?n ph? nao c?ng co t??ng cac v? th?n linh đ? th?, ma th??ng đ??c thay th? b?ng cac b?c tranh th? dan gian, đo la nh?ng b?c tranh đ??c v? đ?n gi?n, b?ng ch?t li?u t? nhien. B? c?c c?a tranh th? khong tuan theo lu?t vi?n c?n ma th??ng tu? theo ch? đ?, hay đ?a v? c?a nhan v?t ma ng??i ngh? nhan s? th? hi?n m?c đ? to nh? khac nhau, nh?m gay ?n t??ng cho ng??i xem tranh. N?m mau s?c chinh: xanh , vang , đ? , tr?ng , đen , la ng? s?c theo quan ni?m ng? hanh, ng? ph??ng. V?i b? c?c ch?t ch?, đ??ng net, mau s?c sinh đ?ng, đa lam cho "Ng? H?" tr? thanh m?t trong nh?ng b?c tranh dan gian đ?t gia tr? ngh? thu?t cao Ben c?nh nh?ng đ? th? đ??c bay ra ^[39] .

Xu?t phat t? t?c th? h?, th?n thanh hoa loai v?t nay, cac ngh? nhan dan gian c?ng xay d?ng bi?u t??ng h? qua nhi?u ch?t li?u , trong đo hinh th?c tranh th? đong vai tro quan tr?ng, đ?c bi?t la ? Vi?t Nam . Nh?ng m?u tranh đ??c bi?t đ?n nhi?u nh?t la tranh Ng? h? c?a ph? Hang Tr?ng ( Ha N?i ), ngoai ra con tranh đong H? . Trong tin ng??ng dan gian co nhi?u tranh đ? th? h? nh? H?c h? , B?ch h? , đ?c h? , Ng? h? . Tranh Ng? h? con g?i la tranh Ong N?m Dinh , t??ng tr?ng cho n?m v? th?n t??ng ng? tr? ng? ph??ng (n?m ph??ng tr?i), đ??c v? thanh n?m mau ^[10] :

• Hoang h? t??ng quan ( mau vang ) tr?n nh?m trung tam /Trung khu (hanh Th? ): M?t con h? mau vang tr?n nh?m chinh gi?a trung tam
• H?c h? t??ng quan ( mau đen ) tr?n nh?m ph??ng B?c /B?c khu (hanh Th?y ): M?t con h? mau đen tr?n nh?m ph??ng B?c
• B?ch h? t??ng quan ( mau tr?ng ) tr?n nh?m ph??ng Tay /Tay khu (hanh Kim ): M?t con h? mau tr?ng n?m tr?n nh?m h??ng Tay
• Xich h? t??ng quan ( mau đ? ) tr?n nh?m ph??ng Nam /Nam khu (hanh H?a ): M?t h? mau đ? s?m n?m tr?n nh?m phia Nam
• Thanh h? t??ng quan ( mau xanh ) tr?n nh?m ph??ng đong /đong khu (hanh M?c ): M?t con h? may xanh n?m tr?n gi? h??ng đong

Trong đ?o giao Vi?t Nam thi cac phap s? Vi?t Nam t? B?c chi Nam con th??ng hay th? cac th?n Ng? H? b?ng b?c tranh con h? hay Quan L?n Tu?n Tranh va hai con r?n Thanh Xa va B?ch Xa qu?n tren xa nha tr??c ban th?. Tranh dan gian đong H? con co b?c v? Huy?n đan Tr?n Mon , v? hinh m?t v? Th?n m?c ao xanh, c??i tren l?ng m?t con c?p mau đen , c?ng đ??c g?i la H?c H? Huy?n đan hay Huy?n đan Nguyen Soai . Trong h? th?ng đ?o giao đ??c phong la " Nh? y Chanh nh?t Long h? Huy?n đan Chan quan ", cai qu?n cac Cat th?n lo vi?c giup ng??i l??ng thi?n. Ngay x?a tranh đ??c dan n?i c?a chinh ra vao c?a ngoi nha. Huy?n đan Tr?n Mon th?c ch?t đ??c s? d?ng nh? m?t la bua (linh phu), co cong n?ng tr?n gi? c?a n?o, ng?n ng?a ta ma.

Quan ni?m [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Trong quan ni?m dan gian Vi?t Nam, h? c?ng t??ng tr?ng cho s?c m?nh. Dan gian đa th?n thanh hoa h?, cho no m?t s?c m?nh linh thieng di?t tr? đ??c ma qu? . B?i v?y, hinh t??ng con h? đa tr? thanh ph? bi?n trong ngh? thu?t dan gian Vi?t Nam, đ??c v? thanh tranh th? cung ? cac đ?n , đi?n , đinh , mi?u ^[21] . Theo truy?n th?ng co t? xa x?a, tranh ng? h? la b? tranh dan gian th??ng đ??c treo ? gian th? chinh di?n c?a ngoi nha. Khong tr?ng tren ban th? gia tien nh? nh?ng b?c tranh ng? qu?, tranh ng? h? th??ng treo ? ban th? danh rieng cho "ong Ba m??i", d??i ban th? th?n thanh ho?c th? Ph?t .

Trong t?c th?, co gia đinh th? tranh ng? h?; co gia đinh ch? th? m?t ong. Nh?ng ng??i th? ph?ng "ong" h? đ?u tin r?ng co m?t s?c m?nh sieu nhien phu h? cho gia tr?ch binh an, lo?i tr? tai n?n. T?c th? nay b?t ngu?n t? m?t cu?c s?ng nguyen th?y, khi con ng??i con s?ng trong đi?u ki?n s?n b?t, hai l??m ho?c giai đo?n đ?u c?a cu?c s?ng nong nghi?p, thi h? chinh la s?c m?nh thien nhien g?n g?i va la tai h?a đ?i v?i con ng??i, do đo ph?i th? h? ^[10] ? nhi?u gia đinh ng??i Vi?t ngay nay v?n treo tranh th? ng? h? nh? m?t la bua tr?n ta ma. Tranh h? th??ng đ??c treo chinh gi?a gian th? ho?c d??i ban th? th?n th? cong. Khi treo tranh luon ph?i chu y đ?n đ?a đi?m, tranh treo g?n n?i ?n ng?, t?t nh?t la th?ng gian chinh đi?n. M?t s? gia đinh k? treo tranh th? rieng m?t th?n h?, đo ph?i la Hoang h? m?i an th?nh, n?u khong ph?i th? ng? h?.

Theo quan ni?m dan gian, ng? h? co thu?t bi?n hoa khon l??ng. Ngoai vi?c th? h? đ? c?u s?c kh?e, binh an, trong tin ng??ng tam linh, ng??i ta con c?u cho v?n v?t sinh soi n?y n? theo quy lu?t tr?i đ?t. T? x?a dan ta đa cho r?ng th?n h? tr?n b?n ph??ng, b?n coi, co uy quy?n trong tay, v?n v?t co sinh t?n đ??c hay khong la do ngai phan quy?t. Vi?c th? th?n h? con ng? y mong cho gia đinh sung tuc, m?nh kh?e, tai qua n?n kh?i, h?ng th?nh, v?t nuoi trong nha đ??c v? beo , co th? th?y, h? co v? tri, vai tro r?t đ?c bi?t trong m?i m?t đ?i s?ng xa h?i ^[11] .

Tac ph?m h?i h?a dan gian tieu bi?u nh?t v? v? h? mang tinh c?ng đ?ng thu?c v? dong tranh dan gian Hang Tr?ng. Tranh Hang Tr?ng kh?c h?a hinh t??ng ng? h?, con đ??c g?i la tranh ong N?m Dinh. Hinh t??ng ong N?m Dinh sau đ??c k?t h?p đ?c đao trong b?n đi?n th? tin ng??ng tam, t? ph? v?i đ? phong cach th? hi?n ^[11] , tranh ?n ch?a nhi?u thong đi?p c?a n?n v?n hoa c? ph??ng đong, "Ng? h?" la đ?c s?n c?a dong tranh nay ^[100] N?m 1971 , b? tranh dan gian Ng? H? đ??c cong ty tem Vi?t Nam, thu?c t?ng cong ty b?u chinh, ch?n in va cho cho phat hanh r?ng rai. K? t? đo, b? tranh Ng? H? tr? thanh b? tem quy đ?i v?i cac nha ch?i tem.

B?c tranh h?i đ? 5 s?c mau t??ng tr?ng c?a ng? hanh, t??ng ?ng v?i t?ng th?, dang c?a h?. Theo tin ng??ng x?a, trong nha treo tranh ng? h? vi n?m con h? t??ng tr?ng cho cac v? th?n tr?n gi? 5 h??ng: đong, Tay, Nam, B?c va Trung tam. Theo thuy?t Am d??ng Ng? hanh thi hanh th? la s? quy tang c?a b?n hanh kia trong chu k? v?n đ?ng c?a Ng? hanh. đo la nguyen nhan cho vi?c t?o mau trong tranh th? ng? h?, la nguyen nhan đ? h? vang đ?ng gi?a va l?n h?n c?. Vi?c b? tri mau s?c c?a t?ng con h? xung quanh h? vang c?ng co ly, khac v?i tranh ng? h? c?a lang tranh đong H?, mau s?c c?a n?m con h? đ??c b? tri theo quan h? t??ng kh?c, thi ng? h? c?a Hang Tr?ng l?i th? hi?n s? t??ng sinh gi?a cac hanh Kim, M?c, Th?y, H?a, Th?. N?m con h? v?i cac t? th? khac nhau theo mau ng? hanh tieu bi?u cho tinh minh tri?t c?a dong tranh gian gian, co xu?t x? t? h?c thuy?t v? v? tr? quan, am d??ng ng? hanh.

H? khong ch? loai v?t hung d?, la chua t? s?n lam, xua đu?i ta ma, qu? quai v?i y ngh?a tr?n tr?ch, đem l?i binh yen ma con la bi?u t??ng th? hi?n cho s? v?n đ?ng c?a ng? hanh, nguyen ly t??ng sinh, t??ng kh?c, v?n la b?n nguyen c?a muon v?t. Trong tranh Ng? h? Hang Tr?ng co chi?u Ng? hanh t??ng sinh nh? trong c?u cung Ha đ?, chan h? vang tr?n len m?t mi?ng phu ghi dong ch?: " Phap đ?i uy n? ", tren đ?u H? vang d??i m?t tr?i đ? r?c r? co b?y ch?m tron tren đ?u H? vang chinh la chom sao Ti?u Hung tinh, la chom sao Thien c?c B?c tren b?u tr?i ^[63] . Hai ben h? vang: ben ph?i co 5 thanh ki?m, ben trai co 5 la c? l?nh. Hinh ?nh c?a c? l?nh va ki?m trong tranh ng? h? th? hi?n s?c m?nh c?a thien nhien trong quy lu?t v?n đ?ng c?a v? tr? va s? t??ng tac v?i trai đ?t. H? tr? cho khi phach c?a ng? h? la nh?ng đam may v?n v? huy?n ?o đ??c v? ? phia tren va phia d??i la 2 t?ng nui cach đi?u đ?i x?ng cho 2 ngai h? đ?ng, g?i c?m giac v? m?t la bua chu vi th? treo tranh ng? h? c?m th?y yen tam vi đ??c che ch? ^[100] .

B? c?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

B? tranh t??ng Ng? h? co mau s?c t??ng h?p v?i ng? s?c (theo quan ni?m Ng? hanh) tr?n gi? ng? ph??ng ph? bi?n trong cac dinh ph?, đ?n th? thu?c tin ng??ng th? M?u ? B?c b? c?ng la bi?n s? t? tinh n?ng d?ng manh va hung d? c?a h?, chung khong ch? b?t ngu?n t? tin ni?m "T? ph??ng t? th?n" c?a đ?o giao noi tren ma tu?ng nh? la phien b?n c?a t? ch?c quan đ?i la ng? đ?i hay n?m đ?i/toan quan thi?n chi?n g?i la Ng? h?. Ch?nh th? "ng? ph??ng" g?m t? ph??ng va trung tam/trung ??ng: Tam đi?m trung ??ng nay la thien đ?nh, ham ngh?a la tr?c v? tr? nen no co t?m quan tr?ng v??t tr?i ^[21] .

Tranh Ng? h? Hang Tr?ng v? n?m con h? đ??c b? c?c đong đ?y, can đ?i tren m?t gi?y. M?i con m?t dang v?, con thi đ?ng, con thi ng?i, con c??i may l??t gio, t? dang d?p đ?n anh m?t, chom rau, v? m?t cung khi th? toan than đ?u toat len s?c s?ng manh li?t c?a loai chua s?n lam, lam b?t len s?c s?ng n?i t?i c?a nhan v?t, th? hi?n s?c m?nh c?a loai manh chua v?i kh?i than ch?c kh?e, dang ng?i, th? đ?ng đ??ng b?, oai phong, đ?c bi?t nh?ng chi?c đuoi nh? đang ve v?y, u?n v?ng len đ? đ?p xu?ng đ?t ho?c b?t ch?m len. M?t h? nh? h?ng h?c n?i l?c c?a loai manh chua, l?t t? ro net s? oai hung, l?m li?t ^{[11] [100]} . T? t? th?, dang d?p, net m?t, anh m?t, mau long, chom rau c?a h? đ?u đ??c ??c l?, cach đi?u hoa nen đa t?o cho cac b?c tranh ng? h? co b? c?c hai hoa, v?ng ch?i.

Tranh th? h? đ??c th? hi?n b?ng nh?ng net v? mang phong cach ??c l? , ?n ch?a nh?ng thong ti huy?n bi c?a tin ng??ng dan gian, t? anh m?t, th? đ?ng, cach đ?t chan. B?c tranh h?i đ? n?m s?c mau t??ng tr?ng c?a ng? hanh ma "ong" h? mau vang uy nghi ? gi?a t??ng tr?ng cho Th?, con xung quanh la b?n ong v?i b?n mau khac nhau ma theo thuy?t am d??ng thi Th? la s? quy tang c?a b?n hanh kia trong chu k? v?n đ?ng c?a ng? hanh. N?u so sanh v?i ngh? thu?t v? tranh ng? h? c?a Trung Qu?c la hinh ng? h? co mau xanh la cay va mau vang, tran co hinh bat quai, đ?ng thanh vong vay quanh đ?ng ti?n, thi tranh ng? h? Vi?t Nam v? n?m con h? v?i n?m mau t??ng tr?ng cho trung tam va b?n h??ng v?i b? c?c can đ?i ^[21] .

Mau s?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ngoai hinh dang oai phong đ??ng b?, n?m con h? nay co v?i n?m mau nh?t đ?nh t??ng tr?ng cho ng? hanh. Mau s?c trong tranh Ng? h? la m?t th? gi?i hoa s?c, l?ng l?y, uy linh. Nh?ng no v?n đ??c khu bi?t v?i n?m mau: xanh , đ? , tr?ng , vang , đen tren n?m nhan v?t. ? ph??ng trung ??ng nay thu?c hanh Th?, bi?u th? la Hoang h? ^[21] . đ?ng th?i, t? cac mau ng? s?c, cac ngh? nhan con trang tri them mau kim nh?, ngan nh? nen cac tranh Ng? H? t?o huy?n bi, long lanh va trang nghiem, tranh Ng? H? v?a đ?m ch?t dan gian, v?a huy?n ?o, đ?c đao. Ngoai 5 mau chinh (ng? s?c), ngh? s? dan gian con đi?m them b?ch kim ho?c hoang kim, lam cho cac b?c tranh them r?c r?.

Theo thuy?t ng? ph??ng, ng? hanh c?a Trung Hoa, ng??i x?a quan ni?m, tranh Thanh H? t??ng quan thu?c M?c khu, B?ch h? t??ng quan thu?c Th?y khu va Hoang h? t??ng quan thu?c đ?a khu. C?ng theo quan ni?m "ng? ph??ng", "ng? hanh", ng??i ngh? s? dan gian Vi?t Nam đa s? d?ng b?ng mau ng? s?c đ? th? hi?n t?ng v? th?n h?. Con h? ng?i chinh gi?a b?c tranh đ??c v? v?n b?ng mau vang, t??ng tr?ng cho hanh Th?; thanh h?, con h? đ??c v? b?ng mau xanh la t??ng tr?ng cho hanh M?c, ?ng v?i ph??ng đong; b?ch h? đ??c v? b?ng mau tr?ng, la hanh Kim ?ng v?i ph??ng Tay; xich h? đ??c v? b?ng mau đ?, la hanh H?a ?ng v?i ph??ng Nam; h?c h? đ??c v? b?ng mau đen, la hanh Th?y ?ng v?i ph??ng B?c ^[10] .

B? tranh dan gian "Ng? h? t??ng" tuy h? c?u nh?ng c?ng d?a m?t ph?n vao s? ki?n co th?t. Ngoai h? vang hay h? khoang vang la mau đ?c tr?ng, trong thien nhien, đoi khi con ng??i c?ng g?p nh?ng ca th? h? mau tr?ng hay h? đen . đay la hi?n t??ng "b?ch bi?n" hay "h?c bi?n" c?a nhi?u loai thu r?ng. Mau đen do s?c t? đen (h?c t?) trong long hinh thanh. N?u toan b? long b? s?c t? nay chi ph?i, h? s? co mau đen tuy?n. N?u toan b? s?c t? nay b? h?y, long s? co mau tr?ng. Con h? xanh hay h? xam c?ng đ??c cho la co th?t, h? đ? (la mau vang s?m đ?) la do ng??i ta them th?t vao cho hoan ch?nh b? ng? h?, s?c t? mau xanh hay mau đ? r?t hi?m ? cac loai thu, hi?n m?i ch? th?y ? loai kh? ^[101] .

Th? M?u [ s?a | s?a ma ngu?n ]

T?c th? h? con g?n li?n v?i cac tin ng??ng khac, đ?c bi?t la tin ng??ng th? M?u. Tranh h? đ??c ph? bi?n n?i cac đ?n đi?n th? Thanh M?u hay đ?o M?u g?i la đ?ng C?t. ? Mi?n B?c, co t?c th? Ba Chua Th??ng Ngan n?i r?ng nui, M?u Tho?i n?i song n??c, Ba Li?u H?nh ? đ?ng b?ng, th?n Thien Y A Na ? Hu?, Ba đen , Ba Chua Sam ? Nam B? t?t c? đ?u chung g?c gac la t?c th? Thanh M?u th?i nguyen th?y. R?i rac phia B?c co nhi?u đ?n th? Thanh M?u. N?i ban th? th? ba th??ng th? H? g?i la "h? ban" vi th? d??i đ?t ^[15] (ng??i Hu? g?i h? la ong H? ban), trong tin ng??ng nguyen th?y , khong rieng gi ? Vi?t Nam, t?c th? c?p nh? m?t phuc th?n, va th? Thanh M?u co th? phat tri?n song hanh r?i g?p nhau qua hinh t??ng con h? trong cac chi nhanh c?a đ?o M?u.

Vi?c ph?ng th? th?n h? trong đi?n th? đ?o M?u Vi?t Nam đ??c th? hi?n ro net Ban th? th?n h? trong đi?n th? m?u. Trong đi?n th? đ?o M?u Vi?t Nam, th?n h? đ??c th? cung v?i t? cach la m?t s?n th?n, co ban th? rieng v?i m?t s? nghi th?c, nghi l? đ?c tr?ng ^[11] . Vi?c th? Th?n H? g?n v?i vi?c th? M?u trong dan gian la m?t l? t?c tin ng??ng v?n hoa tam linh đa tr?i qua nhi?u m?c th?i gian cho đ?n ngay nay v?n đang t?n t?i bong dang ? nh?ng ban th? M?u, ? chua, đ?n va mi?u ^[102] .

Y ngh?a [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Y ngh?a c?a vi?c ph?ng th? th?n h? trong đi?n th? đ?o M?u Vi?t Nam đ??c th? hi?n qua vi?c ph?ng th? th?n h? khong phat tri?n đ?c l?p ma t?n t?i song hanh cung v?i cac ton giao, tin ng??ng khac, đ?c bi?t la tin ng??ng th? m?u. S? hi?n di?n c?a ngai h? trong đi?n m?u đa kh?ng đ?nh uy quy?n, s?c m?nh c?a cac v? th?n t? nhien trong h? th?ng bach th?n c?a ng??i Vi?t. H? đa đi vao tam th?c dan gian v?i s? cung kinh, ton sung b?i quy?n n?ng tr? ta, ban phat tai l?c, cong danh cho m?i ng??i ^[11] .

Tin ng??ng th? m?u tam, t? ph? v? b?n ch?t la s? ton sung quy?n uy n? th?n, vai tro ng??i ph? n?, ng??i m?. T??ng phap trong đi?n th? mi?n B?c s?p x?p theo tr?t t? khong gian t? cao xu?ng th?p. Trong đo, trung đi?n th? cac ch? v? thien th?n, nhan th?n. H? đi?n th? ng? h?. Thanh xa, b?ch xa cu?n tren xa ngang thu?c t?ng cao nh?t c?a đi?n. Co th? th?y, th?n h? gi? v? tri nh?t đ?nh trong đi?n th? đ?o M?u, th? hi?n s? can b?ng gi?a hai mi?n thien ph?, đ?a ph?, gop ph?n tr?n an cho c?a đi?n ^[11] .

S? ph?i th? đ?c đao trong đi?n th? m?u la k?t qu? c?a tin ng??ng đa th?n c?a ng??i Vi?t, kh?ng đ?nh vai tro, s?c m?nh va s? khu?t ph?c c?a muon thu tr??c quy?n uy c?a thanh m?u. Hinh t??ng ng? h? tieu bi?u cho s?c m?nh toan n?ng, co th? c?u đ?, giup đ?i, tr?n yen b?n đi?n. Ng? h? đ??c coi la b? h? đ?c l?c c?a thanh m?u trong vi?c tr? ta ma, ngo?i đ?o. Vi?c ph?ng th? ng? h? đa th? hi?n đ?y đ? y?u t? hoa h?p trong quy lu?t v?n đ?ng c?a thuy?t am d??ng. N?m ong h? bi?u th? cho s?c m?nh c?a dong nam th?n ^[11] .

Bai tri [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ph? Chua S?n Trang đ??c đ?t ben ph?i ph? chinh. Chinh gi?a ph? Chua la ban th? đ? Nh? Th??ng Ngan, hai ben la ban th? Ch?u Be, Ch?u L?c. H? ban Chua đ? Nh? la s? hi?n di?n c?a Ng? H?-n?m dinh quan l?n. Ng? H? cai qu?n b?n ph??ng va trung tam, la linh v?t quy?n uy, la th?n chi?n tr?n, c?u giup cac chi?n t??ng trong tr?n m?c. Vi?c th? Ng? H? nh?m t?o them uy l?c cho th? gi?i M?u hay đung h?n đo la m?t bi?u hi?n c?a xu h??ng h?i nh?p cac th?n linh dan da vao h? th?ng tin ng??ng dan gian n?i tr?i nay.

Trong đi?n th? đ?o M?u, ban th? ng? h? đ?t d??i đi?n th? cong đ?ng. M?t s? n?i tach rieng ban ng? h? nh? đ?n M?u Ba Cay ( S?n Tay ), đ?n M? Tao ( Ha N?i ), đ?n C?a Ong ( Qu?ng Ninh ). M?t s? đ?n, ph? th? m?u khac l?i đ?t ban ng? h? phia d??i đ?ng s?n trang nh? ph? Tay H? ( Ha N?i ), đ?n Co be Tan An ( Lao Cai ), đ?n đ?ng B?ng ( Thai Binh ). Ban ng? h? th??ng đ??c bai tri gi?ng nh? m?t hang đ?ng l?n, co nh?ng phi?n đa nh?p nho, t?o th? c?a hang nui, mang dang d?p huy?n bi. đay chinh la n?i ng? tr? c?a th?n h?, th??ng th? tranh ho?c t??ng. N?u th? m?t ngai, ng??i ph?ng th? ph?i xem b?n m?nh, tim hi?u c?n m?nh h?p ngai h? nao m?i th? rieng ^[11] .

Trong ban th?, c?n s?p x?p v? tri theo h??ng ma cac ngai tr?n gi?, tuan theo quy lu?t ng? hanh: hoang h? (mau vang-hanh th?) ? v? tri chinh gi?a ?ng v?i trung ??ng chinh đi?n, thanh h? (mau xanh-hanh m?c) ?ng v?i ph??ng đong, b?ch h? (mau tr?ng-hanh kim) ?ng v?i ph??ng Tay, xich h? (mau đ?-hanh h?a) ?ng v?i ph??ng Nam, h?c h? (mau xam đen-hanh th?y) ?ng v?i ph??ng B?c. Hinh t??ng ng? h? khong ch? t??ng tr?ng cho ng? hanh v?i m?i quan h? t??ng sinh, t??ng kh?c trong v? tr? ma con đ? th? hi?n quy?n uy c?a m?i v? th?n trong phep nha thanh. Trong đo, hoang h? t??ng quan gi? vai tro tr??ng trung cung, co nhi?u quy?n phep, tr?n gi? đi?u l?nh cac ph??ng la v? lanh chua cao nh?t, thau tom m?i uy quy?n, quy?t đ?nh am phu d??ng tr? cho dan gian ^[11] .

Khong co l?ch cung l? rieng bi?t đ?i v?i vi?c ph?ng th? th?n h?, ma đan xen trong cac ngay l? l?n c?a tin ng??ng th? m?u: ngay soc, v?ng, t?t am l?ch, l? h?i. ? cac đi?n th? t? nhan, vi?c th? th?n ng? h? co quy lu?t r?t ch?t ch?. đ?i v?i nh?ng ng??i c?n cao s? n?ng, khi m? ph?, m? đi?n, c?n b? tri gi?ng nh? tren c?a đi?n m?u, b?t bu?c ph?i co ban ng? h?. Nh?ng gia đinh kha gi? co th? th? t??ng, gia đinh đi?u ki?n ch?a cho phep co th? b?c bat h??ng, treo ?nh th? an v?. Ng? h? th? trong đi?n co th? la tranh th?, t??ng th?, ho?c v? tr?c ti?p tren h? ban c?a đi?n th? ^[11] .

H?u đ?ng [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Trong th? M?u, nghi l? đ?c tr?ng va quan tr?ng nh?t la len đ?ng (h?u đ?ng). H?u đ?ng la m?t trong nghi l? th? tam, t? ph? c?ng co gia đ?ng h?u ng? h?. Ngh? thu?t mieu t? l?i s?c m?nh th?n h? th? hi?n r?t ro trong nghi l? nay ^[11] . R?t it ng??i h?u đ??c quan h?, khi h?u th??ng lam đ?ng tac nh? phun l?a, nhai bo h??ng đang chay, qu? ng?m h??ng g?t đ?u l?, lam đ?ng tac h? ng?i, h? v? m?i, nhai đ?a s?ng, đ?p v? đ?a, d?u m?n r?ch l??i, phun r??u thanh tr? ta, đ?p tr?ng s?ng, ?n th?t s?ng, ng?m d?u phun l?a. H?u ong H? th??ng khong thay kh?n ao, ch? y?u la kh?n ph? di?n che minh, ngai v? khong sang tai. Ng??i ta th??ng it h?u ong H?, vi h?u ong r?t n?ng it ng??i h?u đ??c.

Trong nghi l?, th?n linh giang bong nhi?u l?n vao cac ong đ?ng, ba đ?ng, theo th? t? t? cao xu?ng th?p. Gia h?u ng? h? đ??c x?p vao gia cu?i cung. R?t hi?m ng??i h?u gia ng? h?, đo ph?i la ng??i ch?u c?n cao bong n?ng c?a ngai m?i đ??c phep h?u. Ng??i co c?n m?nh h?u ng? h? la ng??i hay n?m m? b? h? v?, ?n th?t, ho?c b? nga xu?ng nui, th?y nhi?u c?nh chem gi?t, c?m giac trong ng??i m?t m?i khi kham bac s? khong phat hi?n ra b?nh. Ho?c khi v? cac n?i thieng lam l? t?i ban th? th?n h? m?t đ? b?ng, co bi?u hi?n k? l? nh? v? th?t s?ng, tr?ng s?ng đ? ?n, chui vao ban th? h? ng?i trong tr?ng thai m?t ki?m soat.

Khi đ?n gia ng? h? gh? đ?ng, h?p v? th?n h? nao s? h?u v? đo, m?c s?c ph?c phu h?p, phia sau co theu hinh th?n h? cai m?nh. Con đ?ng ph?i v?t l?n tren đi?n m?t kho?ng 10-20 phut ch? đ? lam cac đ?ng tac nh? g?m g?, khuon m?t h?t s?c d? t?n, tay chan t?o dang nh? th? h? v?, th??ng nhai đ?a sanh. Ch? ng??i co c?n m?nh m?i th?c hi?n đ??c đ?ng tac cao xu?ng đ?t, b?t mep tran ra, đoi m?t m? to, mi?ng ha r?ng, hai ham r?ng nghi?n ch?t. Ong h? khi len nh?p vao gia con đ?ng ban phat l?c cho dan, th??ng l?y r?ng đ? c?p l?c phat cho t?ng ng??i. Co nh?ng gia h?u, ong h? ?n luon c? tr?ng s?ng, th?t s?ng, c?n v? v?n chen r??u, đ?a đ? th? uy s?c m?nh ^[11] .

Xac đ?ng len vai h? la m?t man kho kh?n, c?ng th?ng. Trong nghi l? th? m?u co đ?ng tac len vai h? "Trum kh?n đ? (ph? di?n) len đ?u, r?i t?p trung, l?y tay che m?t, b?ng nhien th?y hai vai ch?u n?ng; con đ?ng l?y tay xoa m?t, xong ch?ng tay xu?ng đ?t trong t? th? h? ng?i, r?i g?m thet. Ng??i tham d? bi?t r?ng Th?n H? đa giang. L?p t?c h? rot r??u vao bat r?i đ?t. Con đ?ng nhung tay vao, xoa m?t v?i r??u nong. Nhin len đi?n th?, đ?ng l?i g?m thet. Ng??i d? mang đ?n bo h??ng, đ?ng đ?t h??ng va c?n vao ng?n l?a đang chay. Sau đo co ng??i mang đ?n đ?a d?u l?a va đ?t len. Con đ?ng c?n v? đ?a sanh, m?m mi?ng đ?y d?u l?a, va c? th? l?p l?i nhi?u l?n.

Cho đ?n khi c? t?a yeu c?u ng?ng, đ? bi?u di?n vi?c tr? ta va cho thu?c. Cu?i cung "Th?n H? th?ng". T?o khong khi cho vai Th?n H?, co nh?c đ?m senh phach, đ?n ca bai hat ch?u v?n đ?c bi?t Ng? H? luy?n v?n lien quan đ?n h? g?m: "Tren th??ng thien co n?m t??ng h?, luy?n ng??i v? đ? đ? v?n dan. Ph?t ban cho phep đ?i uy linh. Co phen h?ng đ?ng thien đinh, Gi??ng nanh ra vu?t qu? tinh b?t h?n. Co phen t??ng xu?ng Diem mon, Ta ma c?ng ph?c, Ph?m Nhan thu hinh. Xu?ng Th?y Tinh cac toa c?ng ph?c,N?m ong đ?u l?i tot len non. Khi th?i bi?n ra h? th?n,Hi?n ra h? t??ng nhan tinh sang loe".

Bua chu [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Vi?c ton sung h? con đ??c th? hi?n thong qua cac hinh th?c me tin la bua chu, ? đay v? th? tam linh c?a con h? đ??c th? hi?n kha ro net qua hai lo?i bua chu, đo la bua h? m?nh la cac lo?i bua chu b?o v? cho con ng??i, xua đu?i ta ma, ? lo?i bua nay, h? hi?n than la phuc th?n chuyen b?o v? cho con ng??i. ? lo?i th? hai la bua ng?i, la nh?ng lo?i bua h?i ng??i, đ??c s? d?ng t? thanh ph?n co ngu?n g?c t? h?, ? goc đ? nay h? hi?n than la ac thu h?i ng??i b?ng vi?c bua am.

Bua h? th? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

H? la manh thu, bi?u t??ng cho s? d?ng m?nh va tinh hung d?, ngoai bi?u t??ng tinh ac, h? con đ??c s? d?ng nh? bi?u t??ng c?a th? l?c thi?n ch?ng l?i th? l?c x?u đ?c, ta ma, nen vi?c treo tranh Ng? h? la bi?u t??ng cho s? tr?n gi? kh?p m?i ph??ng, ? Nam B?, nhi?u nha dung " Bua neu ong c?p " dan tr??c c?a nha, ? c?a chu?ng trau bo đ? b?o v? gia suc. ? mi?n B?c, đ? hinh bat quai va th?n h? la đ? an chinh c?a " Linh phu tr?n tr?ch " la m?t lo?i bua tr?n tr?ch ph? bi?n, c? hai lo?i bua la hinh in m?c b?n tren n?n gi?y đ?, chi ti?t tuy vung mi?n. Trong L’art a Hue , Leopold Michel Cadiere mo t? m?t hinh h? tren la bua theo Hinh v? c?a m?t th?y phap tren ao qu?n ng??i b?nh đ? gi?i thoat cho ng??i nay nh?ng c?n b?nh nhi?m ph?i n?i r?ng ru, la bua ghi dong ch? H?c h? đ?i t??ng sat qu? ngu?n c?n c?a b?nh t?t: " H?c h? đ?i t??ng quan di?t tr? ma qu? " ^[63] .

S? sung bai đ?n m?c me tin d? đoan thong qua vi?c s? d?ng cac b? ph?n c?a h? đem theo ben minh đ? t?o ni?m tin nh? bua h? than, b?t c? cai gi tren than th? con h? đ?u đ??c cho la co kh? n?ng tr? ta, đ?t gia nh?t la nh?ng cai vu?t hay r?ng nanh h?. Ng??i ta th??ng lam chi?c nanh ho?c vu?t h?, ho?c r?ng h? b?t vang b?c ho?c chi?c vu?t lam b?ng s?, kim lo?i cho tr? con đeo đ? tr? ta ma, ngay t? luc l?t long, tr? con đa đ??c đeo cai bua h? m?nh ?y ho?c ng??i l?n c?ng đeo cho đ?p va t? ra oai v?, nhu c?u s?n lung va đeo nanh vu?t h? đ? th?a nguy?n m?i ??c mong ti?n tai, danh v?ng, s?c kh?e đa tr? thanh ni?m tin, nhu c?u c?a nhi?u ng??i ^[103] .

Ng??i Campuchia khi gi?t h? th??ng l?y nanh h? đanh bong ban lam v?t tr? ta ^{[104] [105]} . Ng??i Hoa ? B?c Giang th??ng đeo vong đeo tay b?ng kim khi co đinh mong h? đ? h? m?nh, tr? đu?i via đ?c hay lam h?i tr? em ^[106] . Ng??i San Diu đem b? da H? đem ph?i kho, nh?i tr?u v?a lam v?t trang tri trong nha, v?a lam bua h? m?nh vi b? da la dang hinh va linh h?n con H? con quanh qu?n, v?a đ? b?o v? m?i ng??i may m?n v? s?c kho? va an toan cho cac thanh vien trong gia đinh, it khi g?p ?m đau va b?nh t?t ^[107] X??ng h? hay con g?i la cao h? c?t (khi đ??c đi?u ch?) n?u đ??c dung đ? g?i đ?u thi ng? yen khong chiem bao th?y nh?ng s? ghe s?, ho?c treo len gi?a c?a nha s? tr? đ??c ma qu?. ^{[108] [109] [110] [111] [112]} , nhi?u ng??i Nam B? con tin r?ng ong c?p b?o v? tr? con, khi tr? b? b?nh ch? c?n vu?t rau ong C?p thi s? kh?i ^[46] .

Theo quan ni?m c?a nh?ng ng??i dan s?n trang thi trong r?ng con h? la loai v?t hung m?nh va r?ng thieng nh? co h? d?, no la loai v?t co linh tinh ^[113] va co linh khi nen trong ban kinh g?n 1 km , khong co con v?t nao dam ben m?nh đ?n, k? c? gi?ng cho s?n c?ng khong co con nao dam đ?n g?n ^[114] . Nhi?u th? s?n tin r?ng h? la loai v?t co tanh linh hay co linh tinh co th? nh?n bi?t h?i ng??i, tranh cac lo?i b?y ^[115] Trong r?ng co c?p thi ma ng??i, ma trau, voi ph?i s? h? s?ng, ma no khong s? ai khac vi no co giac quan nen am hi?u va giao du v?i coi am. No g?m ghe, tr?n ap đ??c ma qu?. Ng??i tr?n khong th?y đ??c ma qu? nen nhi?u luc b? chung t?n cong. Con h? d??ng nh? th?y ro, nen ma qu? ph?i khum num ^[103] .

Ng??i ta quan ni?m r?ng, h? la chua t? c?a r?ng xanh nen h?i t? đ? s?c m?nh thien nhien , h? la bi?u tr?ng cho s?c m?nh c?a đ?i ngan, s?ng n?i r?ng gia, ?n th?c quy, u?ng n??c r?ng, s?ng trong r?ng sau nen h?p th? đ??c linh khi c?a đ?t tr?i, đeo nanh vu?t h? thi cang h??ng nhi?u đ?c an c?a th?n linh, tr?i đ?t ^[103] . H? cang gia thi nanh cang l?n va uy l?c c?a no cang m?nh, s? h?u đ??c chi?c nanh h? tinh đa ?n th?t nhi?u ng??i s? khong s? con v?t hung d? nao ^[116] , cac loai cho soi , g?u , r?n h? chua khi nhin th?y bong via la chung s? qu? xu?ng, vi?c đeo mong h? con giup ch? nhan tranh b? ta đ?o, ma qu? lam h?i, đ?n b?n khong trung, t?o phong cach ng?u ^[117] .

Mong vu?t c?a h? c?ng la v?t bua la vi con h? tr??c khi gi?t con m?i b?ng b? ham thep thi no c?n nh?ng chi?c vu?t ch?p va b?u ch?c vao khong cho no tr?n thoat ^{[110] [111] [112] [118]} . Tr? con hay ng??i l?n đeo nanh c?p tr??c ng?c s? tranh đ??c phong han, gio đ?c, nanh c?p ten b?n khong th?ng, đ?n ghim khong ch?t, đi r?ng g?p thu d? nao c?ng khong s? chung t?n cong. ? đa L?t tr??c đay, binh linh, s? quan c? ng??i Kinh l?n ng??i Th??ng th??ng đeo mong c?p đ? tranh b? ta ma ham h?i va khi ra tr?n ti?n ten b?n khong trung, đ?n ghim khong th?ng, ch? c?n ch?i cai nanh c?p nay thi ma treu qu? gh?o gi c?ng h?t.

Nhi?u ng??i th??ng đi tim nanh c?p đ? phong than, va t?o no thanh mon hang trang s?c đ?c đao. Nhi?u th? t?ch c? va t? t? s?, ngoai tac d?ng tr?n tr? ta ma, khu phong bai ch??ng khi, ngay tr??c nh? nanh vu?t ma cac chi?n binh r?ng xanh tranh đ??c h?a đao th??ng. Nh?ng chi?n binh ng??i Ch?ro k? chuy?n nh? chum nanh h? b?y cai đeo c? ma khi lam tr?n, m?i ten, hon đ?n c?a k? thu khong bao gi? ch?m đ??c vao ng??i. Nanh vu?t h? co tac d?ng khu phong, tr?n qu? tr? ta, mang l?i nguyen khi, tai l?c cho ng??i đeo no ^[119]

T?c đeo nanh thu xu?t phat t? cac b? t?c xa. C?ng co nhi?u dan t?c dung nanh vu?t thu nay đ? th? cung, c?u mong nh?ng l?n s?n b?n ti?p theo s? thu ho?ch đ??c nhi?u chi?n l?i ph?m h?n. Khi gi?t đ??c con thu, th? s?n s? b? nanh c?a no x? day đeo c? đ? đanh d?u chi?n tich c?a anh ta ^[119] T?c đeo nanh vu?t thu r?ng xu?t phat t? m?t s? ng??i dan t?c thi?u s? ? Vi?t Nam ngay x?a, h? coi đo la bua h? m?nh giup tranh thu d?, g?p may m?n trong s?n b?n va ton them v? uy nghiem, m?nh m? c?a con ng??i tr??c thien nhien hoang da. Vi?c đeo hay s? h?u nanh thu r?ng ch? y?u xu?t phat t? ni?m tin tam linh va tin ng??ng dan gian ^[120] . Vi?c s? h?u nh?ng chi?c r?ng nanh, mong vu?t nh? đ? th? hi?n đ?ng c?p va h? coi đo la m?t mon đ? đem l?i may m?n, co th? hoa gi?i nh?ng tai ??ng trong cu?c s?ng ^[110] .

Theo quan ni?m nay thi đeo nanh vu?t s? đem l?i may m?n , n?m b?t th?i c? , tranh đ??c nh?ng đi?m g? , gi?i tr? ma quai , b?nh t?t , b?o v? linh khi , tr? ta, tranh đ??c ta ma , b?nh t?t va may m?n trong kinh doanh, buon may, ban đ?t, đeo nh?ng mon đ? trang s?c t? nanh vu?t thu r?ng s? g?p th?i v?n , th?nh v??ng, đem l?i may m?n, ch? nhan co kh? n?ng nhin th?u suy ngh? ng??i khac, hay khi đeo chung tren ng??i s? giup ch? nhan thau tom th?i v?n, may m?n, th?nh v??ng, tranh đ??c ta ma, b?nh t?t. M?i ng??i tim mua nanh vu?t thu r?ng v?i nh?ng m?c đich khac nhau nh?ng đa ph?n h? đ?u g?n cho no nh?ng quy?n n?ng vo song nh? đ?n b?n khong trung, tranh đ??c tai h?a, buon may ban đ?t, thu?c ch?a b?nh nan y. Tr? con tranh đ??c phong , k? tr?m khong lo b? cho s?a c?n đ??ng hay gia ch? phat giac, ten b?n khong ghim, đ?n g?m khong th?ng va khong b? cac loai thu d? khac t?n cong b?i ng??i ta noi r?ng, nanh vu?t thu r?ng đa đ??c "y?m bua". Vi ni?m tin tam linh ?y ma nhi?u ng??i s?n lung cho đ??c đ? v?a lam "bua h? m?ng" v?a lam v?t đeo trang tri.

Bua ng?i [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Rau c?p ( h? tu ) la thanh ph?n c?a tro ch?i ng?i c?a cac th?y phu th?y ma giao, rau h? c?m vao bup m?ng tre co th? ch? thanh ma thu?c đ?c h?i ng??i nh? bua chu c?a nh?ng ng??i M??ng ? Thanh Hoa. Nh?ng th?y cung bua chu th??ng th? th?n ?m, th?n bua trong nha, m?i th?y ?m bua phia ngoai v??n th??ng co m?t gian th? nh?, trong đo co th? m?t con sau to nh? cai can dao, khong hoa b??m, th?c ?n ch? y?u la xac đ?ng v?t. Phan c?a con sau nay r?t đ?c, đ??c k?t h?p v?i nh?a cay sui l?y tren r?ng tr?n l?n, h?n h?p ch?t đ?c đo đ??c t?m vao kh?n, ao, m?, ai ng?m ph?i ch?t đ?c tren s? ?m, y?u ma khong th?y nguyen nhan gay b?nh, lau d?n s? ch?t, khong co thu?c ch?a. Con sau đo đ??c sinh ra t? rau c?a con c?p, nen m?i khi đi s?n đ??c c?p, cac th? s?n l?p t?c ph?i đ?t ngay b? rau c?p đi k?o no l?i r?i vao tay th?y bua ^[121] .

Nem bua co nhi?u lo?i, nem ca khong ?nh h??ng đ?n ng??i đi nem, con nem thu s? co ?nh h??ng khong t?t đ?n b?n than ng??i s?n đ??c thu, khi nem đ??c b?t c? lo?i thu r?ng nao c?ng đ?u ph?i chia đ?u cho c? b?n ?n xem nh? san s? nghi?p ch??ng c?a minh cho m?i ng??i ganh m?t it. N?u nem đ??c thu r?ng co linh khi thu?c lo?i trung binh nh? h??u , nai t??ng ?ng v?i no s? co m?t con v?t nuoi trong nha nh? cho , meo s? ph?i ch?t theo, n?u nem đ??c nh?ng con v?t co linh khi m?nh nh? h? , bao thi v?t hy sinh " m?ng đ?i m?ng " co khi l?i chinh la ng??i trong gia đinh th?y nem thu do v?y nem s?n thu it đ??c ng??i M??ng s? d?ng ^[121] . Ng??i M??ng dung bua ac luy?n t? đ??c luy?n t? s?ng trau tr?ng nh?ng cach ch?ng l?i la tr?n y?m b?ng nanh h? va ni?m chu vi bua nay co s?c m?nh g?p m?y l?n bua ac b?ng s?ng trau tr?ng ^[122] .

M?t lo?i ng?i khac co ten kha kinh d? la Huy?t nhan ng?i , lo?i ng?i nay m?c trong cac khu r?ng co thu d?. Mu?n tim đ??c Huy?t nhan ng?i, ph?i đ?i vao đem, khi ng?i ?ng len mau đ? nh? mau m?i co th? nhin th?y va nh? đ??c vi ban ngay la cay mau xanh nh? binh th??ng. Hoa c?a loai ng?i nay nh? li ti va co mau đ? nh? nh?ng gi?t mau. T??ng truy?n, loai h? bao sau khi ?n th?t nh?ng ng??i tu?i D?n s? b? l?i qu? tim c?a n?n nhan, t? qu? tim b? l?i đo s? m?c len Huy?t nhan ng?i. Khi nh? loai ng?i nay, ph?i đ?c th?n chu, luy?n đ? no h?i đ? khi am d??ng trong hang n?m tr?i. C? c?a Huy?t nhan ng?i n?u đem ng?m m?t lat nh? s? giup nh?n đoi 1 tu?n ma s?c l?c khong suy gi?m. Ng?i nay giup ng??i dung co th?n giao cach c?m, đoan bi?t đ??c nh?ng s? ki?n nghin trung xa cach ^[123] .

Lo?i Huy?t ng?i đ?c th?n t??ng t?i chua Angkor Vat (đ? Thien) theo truy?n thuy?t co m?t con c?p tr?ng đa tu luy?n thanh tinh th??ng xuyen vao lang chua đ? Thien b?t ng??i ?n th?t. Th? s?n đanh b?y nh?ng t?t c? đ?u b? c?p v? ch?t. Vao m?t đem s? c? n?m m?ng g?p m?t v? th?n cho bi?t, ? m?t đ?a danh co ten T'ruong Cua Lo ? phia đong b?c, m?t ti?u phu b? c?p v? ?n th?t nh?ng ch?a l?i trai tim, dan lang chon trai tim n?i c?a lang, sau đo sau n?i ngoi m? trai tim m?c len m?t cay ch? co hoa mau mau chuyen ?n th?t ng??i đo la Neap Pen n?u tim cay đo v? luy?n thanh thu?c đ?c đ? di?t tr? c?p d?, k? c? nh?ng th? l?c khac gay h?a cho dan lang ^[124] .

Co m?t chang trai m? coi cha m? do c?p tr?ng v? tin l?i nguy?n gi?t c?p tr? thu cho cha m?, tim đ?n m?t đ?a danh co ten la Bor Trak g?p dan lang ch? cho anh tim đ?n ngoi m? co cay hoa mau. Bor Trak la m?t đ?a danh thu?c mi?n Trung Vi?t Nam t??ng truy?n la B? Tr?ch , Qu?ng Binh . Anh ta đem cay Neap Pen v? chua đ? Thien luy?n v? thu?c đ?c tr? c?p (g?i la Khalamay). Sau đo, anh đ?ng tren ch?ng 3 cay tr??c đ?u gio d? c?p. Khi con c?p đanh h?i ng??i ti?n t?i, thanh nien dung mong tay bung ch?t b?t xu?ng m?t c?p, v?a thet to nh?ng l?i nguy?n r?a con c?p (l?i nguy?n r?a ?y tr? thanh m?t ph?n cau chu đ?c sat c?a cac phap s? hi?n nay khi s? d?ng Khalamay ). C?p b? say thu?c ch?y quang quang vao r?ng c?n nat nhi?u g?c cay to r?i ch?t. Anh nay khong đ?t ch?t cay ma len đem v? m?t vung nui sau ? Campuchia tr?ng ^[124] .

L? b?u Ong [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Cac t?nh Nam B? nhi?u n?i k? v? c? t?c B?u Ong C?p lam H??ng c? c?a lang (g?i la t?c B?u Ong) theo đo, t? th?i khai hoang đ?n t?n cu?i th? k? XIX, cac lang ?y khong ai dam đ?ng ra nh?n ch?c H??ng c?, b?i theo s? xac tin r?ng k? nao c? gan nh? v?y t?c thi b? c?p ?n th?t ngay. Chuy?n c? c?p lam H??ng C? la m?t cach bi?u hi?n c?a vi?c th? c?p. đay la tin ng??ng th? c?p nh? v? th?n b?o h? c?ng đ?ng, m?t tin ly b?t ngu?n t? th?c t? c?a l?u dan th?i kh?n hoang ? vung đ?t m?i ^[31] , do s? c?p ma h? l?p mi?u th? s?n quan chi th?n, th? Chua x? s?n lam, th? Th?n H? va b?u c?p lam H??ng C? c?a thon lang va "mo tip "Ong C? C?p" la m?t m?u đ? dan gian đ??c hinh thanh t? tam th?c ton tr?ng l? lu?t đa co t? tr??c, m?t giao ??c c?a con ng??i v?i thien nhien đ? cung t?n t?i ^[27] .

Nam B? ngay tr??c nhi?u ng??i s? c?p nen m?i lang ch? c? đ?n H??ng ch?, vi ch?c H??ng c? ph?i nh??ng cho c?p (t?c l? nay co ghi trong Minh đi?u h??ng ??c ban hanh n?m 1852), cac lang que Nam B? th??ng co t?p t?c c? c?p gi? ch?c H??ng c? c?a lang, khong ai trong cac thon lang đ??c gi? ch?c v? nay c?, ch? gi? ch?c v? th? nhi, t?c ch?c H??ng ch? ^[87] đ?n nay t?p t?c B?u Ong v?n con duy tri trong ch??ng trinh l? cung K? Yen ? đinh lang t?i m?t s? thon xa, m?c du, ? cac lang t?ng co t?p t?c b?u c?p lam H??ng C? đa b? đi?u kieng k? nay t? đ?u th? k? 20. Nay, t?c cung C? c?p v?n con nh?ng ch? nh?m c?u an cho ba tanh.

T?c l? nay xu?t phat t? nh?ng cau chuy?n huy?n k? theo M?tip Ong C? C?p, la m?t motip r?t ph? bi?n trong nhi?u truy?n k? ? Nam B? t? mi?n đong đ?n mi?n tay Nam b? nh?: Ong C? c?p (Ba R?a-V?ng Tau, đ?ng Nai), Ong C? c?p M? đi?n (Ti?n Giang), Ong c? c?p (B?n Tre) đ? gi?i thich m?t t?p t?c th? c?p ph? bi?n trong bu?i đ?u đi khai pha khi con ng??i ph?i th?a nh?n nh?ng s?c m?nh c?a t? nhien, ma c?p la m?t đ?i di?n tieu bi?u ^[87] Truy?n gi?i thich t?p t?c ton c?p lam ch?c H??ng C? va l? c?m k? khong b?u c? b?t c? m?t ng??i nao trong thon lang n?m gi? ch?c v? nay.

Vi C?p la h??ng ch?c đ?ng đ?u, nen hang n?m, tuy theo đinh ch?n ra m?t ngay đ? lam l? "B?u ong", th??ng la vao d?p cu?i n?m hay tr??c khi t? ch?c l? K? yen đinh lang, dan chung t? ch?c l? B?u Ong v?i l? g?m cung m?t con heo tr?ng, kem theo m?t t? c? h??ng ch?c. T? c? co n?i dung c? lang c? c?p lam ch?c H??ng C? (v?i nhi?m k? m?t n?m), đ??c đ?t trong m?t cai ?ng tre ? m?t đ?a đi?m c? đ?nh, đem ?y, c?p v? ?n s?ch cai đ?u heo va đ?i "t? c?" c?, nh?n "t? c?" m?i đem vao r?ng. N?u thon lang co ng??i nao c? gan đ?ng ra lam ch?c H??ng C? thi s? b? c?p v? ch?t ngay. C? t?c nay đ??c ghi nh?n r?ng rai tren kh?p mi?n Nam Vi?t Nam .

Tren th? gi?i [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Tin ng??ng th? H? đ??c ghi nh?n ? nhi?u vung lanh th? ? chau A, trong đo t?c th? h? ch? y?u đ??c tim th?y ? vung Vi?n đong c?a Nga (t?p trung ? Siberia), ? ban đ?o Tri?u Tien (nh?t la ? Han Qu?c), ? m?t s? vung thu?c Trung Qu?c , nhi?u n?i c?a ?n đ? , nhi?u qu?c gia đong Nam A đ?c bi?t la ? Vi?t Nam.

Trung Qu?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

T?i Trung Qu?c , t?p t?c sung bai va th? cung h? c?ng b?t ngu?n t? khu v?c h? th??ng xuyen ho?t đ?ng, sau đo lan r?ng trong ph?m vi đ?i l?c Trung Hoa . M?t s? dan t?c thi?u s? vung H?c Long Giang đ?u co tin ng??ng th? th?n h?. Tin ng??ng nay kh?i nguyen t? r?t nhi?u truy?n thuy?t hay v? h? nh? truy?n th?ng c?a dan t?c A Kh?c đ?ng B? , hay dan t?c Hach Tri?t đ?u cho r?ng khai t? c?a h? la h? vi v?y h? ph?i th? cung h?, ton sung h? nh? la m?t v? th?n t?i cao, ma khong đ??c s?n b?t h? l?y th?t, l?y da nh? cac dan t?c khac, đay c?ng co th? la t?p t?c sung bai v?t t? xu?t hi?n r?t s?m ? th?i k? vi?n c?.

Tri?u Tien [ s?a | s?a ma ngu?n ]

H?, con v?t to l?n, co s?c m?nh kh?ng khi?p trong s? 12 con giap va c?ng đ??c ng??i dan Tri?u Tien sung bai ton th?. Dan c? ? ban đ?o Tri?u Tien c?ng coi h? la con v?t linh thieng, oai phong, co s?c m?nh to l?n, vi v?y h? c?ng th? cung h? đ? c?u mong s? phu h? va b?o tr? cho c? gia đinh trong cong vi?c lam ?n va s?c kh?e ^[21] .Trong th?n tho?i va v?n hoa Tri?u Tien, con H? đ??c coi la ng??i b?o v? xua đu?i ta ma va m?t sinh v?t linh thieng mang l?i may m?n la bi?u t??ng c?a long d?ng c?m va s?c m?nh tuy?t đ?i. đ?i v?i nh?ng ng??i s?ng trong va xung quanh cac khu r?ng c?a Tri?u Tien, H? đ??c coi la bi?u t??ng c?a Th?n nui ho?c Vua c?a cac loai đ?ng v?t tren nui.

Trong l?ch s? va v?n hoa Han Qu?c , h? v?a đ??c dan gian x? Han ton lam th?n giam h?, h? đ??c ng??i ta ton len v? tri Chua t? c?a r?ng nui va ng??i Han Qu?c con g?i h? la " San Gun (山君/S?n quan) co ngh?a la Chua t? nui hay S?n th?n . H? v?a la bi?u t??ng c?a uy d?ng va quy?n l?c, giup con ng??i tranh đ??c v?n h?n va đem đ?n cho h? nhi?u phuc l?c. H? la loai đ?ng v?t đ??c xu?t hi?n r?t nhi?u trong cac giai tho?i, chuy?n c? tich va cac b?c v? dan gian c?a ng??i dan Han Qu?c, nh? m?t ni?m t? hao dan t?c. đ?i v?i ng??i dan Han Qu?c, hinh ?nh con H? g?i len nh?ng lien t??ng v? s?c m?nh, s? thanh th?. Ngay nay, h? chinh la bi?u t??ng qu?c gia c?a Han Qu?c.

? Han Qu?c con h? con la gi?ng v?t thieng bi?u t??ng cho đi?m lanh va la loai v?t g?n g?i, co ngh?a. Hinh t??ng con h? ?nh h??ng r?t sau đ?m trong v?n hoa Han Qu?c, no mang h?i h??ng th?n tho?i v?n t?n t?i trong cu?c s?ng con ng??i Han Qu?c cho đ?n ngay nay v?i t? cach la Th?n giam h? c?a đ?t n??c nay, H? la gi?ng v?t nhan t? b?o v? con ng??i kh?i tai ??ng, t??ng tr?ng cho long d?ng c?m va s?c m?nh. Tuy la loai d?ng manh, hung t?n trong th? gi?i đ?ng v?t hoang da nh?ng trong quan ni?m dan gian Han Qu?c, h? v?n la loai v?t than thi?t v?i con ng??i. Hinh t??ng h? đ??c đ?a vao đ?i s?ng hang ngay va ton la linh v?t b?o v? cho loai ng??i ^[125] .

T?m bua ? Han Qu?c th??ng mang hinh h? vi đay la con v?t bi?u tr?ng c?a tinh th?n d?ng manh t?o cho ng??i ta ni?m tin tam linh v? s? an lanh, đ??c b?o v? kh?i m?i đi?m g? trong đ?i s?ng. Ngay x?a, ng??i ta th??ng treo chu?i x??ng h? tr??c c?a hay c?ng nha đ? xua đu?i khi x?u. Khu l?ng m? c?a vua c?ng la n?i ng??i ta nh?n ra s? hi?n h?u c?a h?, linh v?t h? v?, che ch? cho con ng??i kh?i m?i tai ??ng. T??ng h? t?c b?ng đa n?m ngay phia tr??c m? xu?t phat t? quan ni?m x?a cho r?ng h? co th? b?o v? l?ng m?, ch?n yen ngh? cho linh h?n vua chua, c?ng nh? ch?n hinh th? xay c?t ch?ng h?n nh? đ?n Samhwasa ? t?nh Gangwon t?a l?c ? đ?nh phia tay c?a nui Dutasan , trong đ?nh phia đong co hinh d?ng c?a m?t con h? va m?t con r?ng ^[126] .

Tinh ch?t linh thieng c?a h? con đ??c th? hi?n trong l? c?u m?a. v?a la ac thu, v?a la th?n h? m?nh. Co hinh h? tr?n gi? ? ng??ng c?a la ta ma khong dam xam nh?p. Ng??i Han Qu?c đ?c bi?t th?n ph?c loai h? tr?ng , Ng??i dan tin r?ng khi c?m theo bua b?ch h? thi đ??c b?o v? kh?i m?i r?i ro, va dan gian cho r?ng h? la loai v?t at đ??c khi v?n x?u nen h? hay m?c ao in hinh h? đ? co đ??c s? kh?i đ?u t?t đ?p cho n?m. Choi Nam-seon kh?ng đ?nh linh v?t c?a dan t?c Han la con h?. Ngay nay, H? con la bi?u t??ng qu?c gia c?a Han Qu?c. S? ton sung h? đ??c ph?n anh qua phim ?nh, ro net nh?t la b? phim H? chua (n?m 2015), qua b? phim nay kh?c h?a con h? cu?i cung ? Tri?u Tien v?a tran đ?y s?c m?nh nh?ng c?ng co tinh ngh?a va đ??c ng??i dan s? hai, ton kinh du ph?i s?n b?t no theo l?nh c?a chinh quy?n Nh?t B?n.

?n đ? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

T?i ?n đ? , h? c?ng la m?t con v?t đ??c t??ng tr?ng cho s?c m?nh, co th? tr?n ap đ??c ma ta qu? quai, vi v?y, đ? bi?u t??ng cho quy?n l?c, cac v? lanh chua th??ng trang tri m?t t?m da h? trong phong ho?c ng?i tren m?t t?m da h? khi ti?p khach. Tr? em con nha giau co th??ng hay đeo m?t chi?c r?ng h? nh? m?t lo?i bua phep đ? l?y kh??c tranh ma ta va t?ng them s?c m?nh. đan ong đeo them r?ng h? tren c? nh? s? bi?u t??ng c?a nam tinh, s?c kh?e va long d?ng c?m ^[21] Dan đ?a ph??ng ? Sundarbans (m?t n?i n?m gi?a mi?n Nam Bangladesh va bang Tay Bengal c?a ?n đ?) sung kinh chua s?n lam h?n n?i kinh hoang v? loai đ?ng v?t gi?t ng??i nay.

H? la m?i đe d?a ti?m tang cho ng??i dan s?ng ? Sundarbans, m?i n?m, co ch?ng 30 ng??i b? đo?t m?ng b?i h?. ? đay, h? v?n đang th? cung Dakshin Rai , Dakshin Rai đ??c ton sung la H? Th?n, la m?t v? th?n linh đ??c sung kinh ? Sundarbans. H? th?n cung v?i lam th?n Bon Bibi đ??c cho la ng??i b?o v? r?ng gia - n?i n??ng nau c?a c? dan b?n đ?a. Tr??c khi vao r?ng s?n cac s?n v?t, nh?ng ng??i đi khai thac m?t ("?n ong") va ng? dan ph?i lam l? dang cung t?i m?t trong nhi?u ngoi mi?u th?n, nh?m hy v?ng ra kh?i r?ng binh an. M?c du s? sung kinh loai h? co g?c gac t? m?t s? me tin, nh?ng no khong qua lung linh ma ch? đ? t?o ra ni?m tin binh an.

B?t ch?p cac v? t?n cong, ng??i Sundarbans v?n sung kinh loai h?, ton chung lam th?n linh Vi ton sung h? th?n th? nen m?c du th?y b?n be va ng??i than b? lam nguy tr??c m?t minh, nh?ng ng??i Sundarbans v?n khong m?y may co t? t??ng ghet h?. H? bi?t đ?nh m?nh c?a minh c?t ch?t v?i loai meo l?n: h? b?o v? r?ng gia, r?ng gia l?i b?o v? con ng??i. Sau nhi?u th? h? s?ng chung v?i "chua s?n lam", ng??i dan Sundarbans hinh thanh ni?m tin r?ng khong co n?i e s? nao trong c?ng đ?ng v?ng m?nh c?a h?. B?c t??ng h? th?n Dakshin Rai đ??c đieu kh?c đ?y oai v?. Sau t?t c?, r?t cu?c loai h? Sundarbans du r?t hung d?, song v?n la ng??i b?o v? cho dan c? ch?n nay ^[127] .

H? c?ng đ??c b? t?c th? dan Soliga ton th?, ng??i Soliga xem loai thu nay nh? v? th?n đang ton th? c?a h?, h? sung bai h? nh? th?n thanh. ? đ?a ph??ng nay, khong h? x?y ra v? xung đ?t nao gi?a ng??i Soliga v?i h? hay b?t c? v? s?n b?t h? nao. H? con la nh?ng ng??i ch?m soc va b?o v? h? , ng??i dan đ?a ph??ng nay r?t ?u ai loai h?. Ngoai ra, nh?ng ng??i s?ng ? Khu B?o t?n Hoang da Bor la nh?ng ng??i đ?a ph??ng theo đ?o Hindu do đo tin r?ng h? la con v?t ch? Durga la m?t trong nh?ng n? th?n quan tr?ng nh?t trong đ?o Hindu vi th? du th??ng g?p r?c r?i v?i h? nh? đa co vai ng??i, va m?t s? thu nuoi, đa b? h? v? ch?t nh?ng nh?ng v? vi?c nh? th? v?n khong khi?n cho ng??i dan co thai đ? thu đ?ch loai h? ^[128] .

Vi?t Nam [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Trong tam th?c v?n hoa dan gian Vi?t Nam, hinh ?nh con h? tr??c h?t mang y ngh?a la bi?u t??ng đ??c ton sung, h? la chua s?n lam , bi?u t??ng s?c m?nh r?ng thieng, nen đ??c dan gian th? ph?ng đ? mong mu?n binh an, m?i khi nh?c đ?n h? s? co ngay c?m giac v? s? sung kinh va tinh thieng lieng. ? vung r?ng ho?c chan nui nhi?u n?i th??ng co mi?u th? ong ba m??i, c? vao đem ba m??i, ng??i ta l?i th?p h??ng kh?n ong h?, mong ong khong lam h?i dan. Vi h? la bi?u t??ng cho s?c m?nh, v? d?ng nen ng??i ta th??ng đ?p t??ng h? đ? tr?n gi? nh?ng n?i thieng lieng. Nhi?u đinh, đ?n, mi?u đ?u đ?p h? đ? tr?n gi?. H? con đi vao c? nhi?u lo?i hinh ngh? thu?t nh? ki?n truc, đieu kh?c, h?i h?a ^[129] . Tren cac b?c binh phong t?i c?ng đ?n chua, ng??i ta th??ng đ?p hinh con h? đang b??c xu?ng nh?ng b?c đa g?p gh?nh, v?i t? th? đo, h? la hi?n than c?a am gi?i , đ?i di?n cho kh? n?ng ki?m soat linh h?n khach hanh h??ng ^[130] . Tin ng??ng th? c?p la tin ng??ng dan gian th? loai v?t ph? bi?n nh?t ? Nam B?, cung v?i t?c th? ca Ong . H?u nh? đinh lang nao c?ng co mi?u S?n Quan t?c mi?u th? Th?n H? ^[131] .

Xem them [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• Tin ng??ng th? đ?ng v?t
• Hinh t??ng con H? trong v?n hoa

Chu thich [ s?a | s?a ma ngu?n ]