Chua Nguy?n
Ten b?n ng? 阮主
1558?1777 1780-1802
?n kh?c ch? "đ?i Vi?t qu?c Nguy?n chua v?nh tr?n chi b?o"
Th? c?c đ?i Vi?t th?i Tr?nh-Nguy?n phan tranh n?m 1650
T?ng quan
V? th?	Cong qu?c
Th? đo	Ai T? -Tra Bat (1558-1626) Ph??c Yen-Bac V?ng (1626-1636, 1712-1738) Kim Long- Phu Xuan (1636-1712, 1738-1775) H?i An (1775-1777) Gia đ?nh (1777, 1780-1783, 1788-1802)
Ngon ng? thong d?ng	Ti?ng Vi?t Ti?ng Han
Ton giao chinh	Tam giao Ki-to giao
Chinh tr?
Chinh ph?	Quan ch? chuyen ch?
L?ch s?
Th?i k?	Nha Le Trung h?ng Chi?n tranh Tay S?n-Chua Nguy?n
? Thanh l?p	1558
?  Nguy?n Hoang vao tr?n th? vung Thu?n Hoa	1558
?  Nguy?n Phuc Khoat chinh th?c x?ng v??ng	1744
?  Kh?i ngh?a Tay S?n bung n?	1771
?  Nguy?n Phuc D??ng b? quan Tay S?n gi?t	1777
? Gi?i th?	1777 1780-1802
Ti?n than K? t?c Nha Le trung h?ng Nha Tay S?n Nha Nguy?n
Hi?n nay la m?t ph?n c?a	Vi?t Nam   Campuchia

Chua Nguy?n ( ch? Nom : 主 阮 ; ch? Han : 阮 王 / Nguy?n v??ng ) (1558-1777, 1780-1802) la ten g?i dung đ? ch? ng??i đ?ng đ?u, cai tr? x? đang Trong , t?c d?i đ?t t? Thu?n Hoa (phia nam đeo Ngang hi?n nay) tr? vao mi?n Nam c?a Vi?t Nam , đ?i l?p v?i x? đang Ngoai c?a cac Chua Tr?nh trong th?i k? Tr?nh-Nguy?n phan tranh c?a l?ch s? Vi?t Nam. Cac Chua Nguy?n b?t đ?u t? đ?u giai đo?n Le Trung h?ng c?a Nha H?u Le , hay gi?a th? k? XVI , cho đ?n khi b? Nha Tay S?n tieu di?t vao n?m 1777, tuy nhien Nguy?n Phuc Anh m?t tan d? c?a Chua Nguy?n đa x?ng v??ng va đ?n n?m 1802 thi tieu di?t Tay S?n va l?p ra tri?u đ?i m?i thong qua vi?c x?ng đ?. Cac Chua Nguy?n chinh la t? tien c?a cac Hoang đ? Nha Nguy?n (1802-1945).

N?m 1527 , M?c đ?ng Dung soan ngoi Nha Le va l?p ra Nha M?c . Nguy?n Kim ( 1468 ? 1545 ), v?n la m?t t??ng gi?i c?a Nha H?u Le , nh? co cong giup vua Le ch?ng l?i Nha M?c nen đ??c phong ch?c Thai s? H?ng Qu?c cong (sau nay khi Nha Nguy?n thanh l?p đa truy ton ong la Tri?u t? T?nh hoang đ? ). Nguy?n Kim co ba ng??i con. Con gai đ?u ten Ng?c B?o, l?y Tr?nh Ki?m , ng??i sau nay tr? thanh ng??i m? đ?u cho s? nghi?p c?a cac Chua Tr?nh ? đang Ngoai ; hai ng??i con trai k? c?a Nguy?n Kim c?ng la t??ng gi?i va đ??c phong ch?c Qu?n cong. Sau khi ng??i con trai l?n la Nguy?n Uong b? anh r? la Tr?nh Ki?m gi?t, ng??i con trai con l?i la Nguy?n Hoang đa xin vua Le cho vao cai tr? vung đ?t Thu?n Hoa đ? r?i xa s? ki?m soat c?a anh r? ma nh?m m?u đ? t?o d?ng 1 c? nghi?p rieng cho dong h? Nguy?n, c? th? t? n?m 1600, vi?c nay d?n đ?n s? chia c?t v?i Chua Tr?nh ? mi?n B?c va hai mi?n ch? đ??c th?ng nh?t khi c? hai th? l?c b? Nha Tay S?n tieu di?t n?m 1787. N?m 1744, Chua Nguy?n Phuc Khoat t? x?ng t??c v? " v??ng " đ? ch?ng t? quy?n l?c ngang hang v?i Chua Tr?nh va ch? đ?ng d??i Hoang đ? đ?i Vi?t (t?c vua Nha Le Trung h?ng ).

Cac Chua Nguy?n v? danh ngh?a la quan l?i c?a Nha Le Trung h?ng . H? v?n nh?n s?c phong va dung nien hi?u c?a vua Le, v?n tuyen b? minh la b? toi trung thanh c?a Nha Le, co nhi?m v? giup vua Le cai qu?n vung lanh th? phia Nam c?a n??c đ?i Vi?t, du tren th?c t? h? cai tr? lanh th? đang Trong m?t cach t??ng đ?i đ?c l?p, it khi nh?n m?nh l?nh t? vua Le. T?ng c?ng co 9 Chua Nguy?n cai qu?n x? đang Trong trong h?n 2 th? k? cho t?i khi b? l?t đ? vao n?m 1777 . Tinh tr?ng chia c?t Vi?t Nam thanh đang Trong (c?a Chua Nguy?n ) v?i đang Ngoai (c?a cac Chua Tr?nh ) keo dai su?t kho?ng th?i gian đo. đ?n kho?ng cu?i th? k? XVIII , Chua Nguy?n Phuc Khoat b? be chinh s?, tri?u chinh r?i ren khi?n long dan chan ghet, vi?c nay đa t?o ra đi?u ki?n cho nha Tay S?n n?i d?y, đanh đ? c? hai t?p đoan Chua Tr?nh va Chua Nguy?n, k?t thuc tinh tr?ng chia c?t ? phia B?c va Nam c?a n??c Vi?t Nam.

Ngu?n g?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Nguy?n Kim , cha c?a Chua Nguy?n đ?u tien Nguy?n Hoang , đ??c m?t s? sach chep la con c?a Nguy?n Ho?ng D? , va la chau c?a Nguy?n V?n Lang . Tuy nhien, theo nghien c?u c?a đinh Cong V? thi cha c?a Nguy?n Kim la Nguy?n V?n L?u , em h? c?a Tr??ng L?c hoang thai h?u Nguy?n Th? H?ng va la anh h? c?a Nguy?n V?n Lang . T?c Nguy?n Kim ch? la chau h? c?a Nguy?n đ?c Trung va la anh h? c?a Nguy?n Ho?ng D? .

Theo tac gi? đinh Cong V?, kh?o c?u 7 ngu?n gia ph? h? Nguy?n khac nhau t?i sach Nhin l?i l?ch s? , cac ph? h? Nguy?n noi chung co s? khac nhau v? v?n đ? kh?ng đ?nh ho?c khong kh?ng đ?nh vi?c đ?a Nguy?n Trai vao , cho r?ng Ong la cha c?a Nguy?n Cong Du?n; con thong tin t? đ?i Nguy?n đ?c Trung tr? đi, cac gia ph? đ?u th?ng nh?t r?ng: Nguy?n Ho?ng D? ch? la em h? c?a Nguy?n Kim . Theo đo, Nguy?n Cong Du?n sinh b?y con trai, sau phan thanh 7 chi. Ch? xet 4 chi:

1. Chi đ?u la Nguy?n đ?c Trung, sau đ??c phong Thai uy Trinh qu?c cong. Ong la t? h? Nguy?n H?u, sinh đ??c 14 con, trong đo con gai th? 2 la Nguy?n Th? H?ng . Thai pho T?nh qu?c cong Nguy?n H?u D?t la h?u du? c?a ong.
2. Chi 4 la Nguy?n Nh? Trac, sau đ??c phong Thai b?o Pho qu?c cong. Ong la t? c?a dong hoang t?c Nguy?n Phuc, sinh Nguy?n V?n L?u. Nguy?n V?n L?u sinh ra Nguy?n Kim .
3. Chi 5 la Nguy?n V?n L?, sau đ??c phong Thai uy S?ng qu?c cong. Ong la t? h? Nguy?n Gia (Li?u Ng?n, B?c Ninh ), sinh ra Nguy?n V?n Lang, Nguy?n V?n Lang sinh Nguy?n Ho?ng D?. On Nh? h?u Nguy?n Gia Thi?u la h?u du? c?a ong.
4. Chi 7 la Nguy?n Ba Cao, sau đ??c phong Thai pho Ph? qu?c cong. Ong la t? h? Nguy?n C?u, sinh đ??c 2 trai. Pho t??ng Nguy?n C?u Ki?u la h?u du? c?a ong.

Con m?t minh ch?ng n?a ma tac gi? đinh Cong V? neu ra: ? Tri?u mi?u ( Hu? ) va Nguyen mi?u (Gia Mieu ngo?i trang) ch? th? Nguy?n V?n L?u la cha đ? th?c c?a Nguy?n Kim ma khong th? Nguy?n Ho?ng D?, cha Nguy?n Kim nh? s? chep. M?t khac, m? cha Ho?ng D? la Nguy?n V?n Lang ? lang Tam Quy xa Ha Tan, Ha Trung, Thanh Hoa ch? do con chau chi 5, nay đa đ?i ra h? đ? Nguy?n trong nom, h? Nguy?n Phuc khong co nhi?m v? trong nom m? Nguy?n V?n Lang. Trong cac ngu?n gia ph?, co cu?n do Qu?nh S?n h?u Nguy?n L? la em ru?t Nguy?n V?n Lang so?n n?m 1515 , khi đo nh?ng ng??i đang đ??c đ? c?p con s?ng ^[1] .

Cac ho?t đ?ng đ?i n?i [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Vi?c quan ch? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Vao th?i Chua Tien Nguy?n Hoang khi ma h? Nguy?n v?n ch?a ra m?t ch?ng đ?i v?i h? Tr?nh thi quan l?i v?n do chinh quy?n Trung ??ng ngoai B?c b? nhi?m. T?i đ?i Chua Sai Nguy?n Phuc Nguyen , v?i vi?c tuy?n d?ng nhi?u nhan tai (đ?n c? nh? đao Duy T? ), ch?m d?t vi?c n?p thu? cho nha Le-Tr?nh va đem quan ch?ng gi? h? Tr?nh ? B?c B? Chinh, cac Chua Nguy?n đa th?c s? b?t đ?u xay d?ng m?t chinh quy?n rieng ? đang Trong , vi?c b? nhi?m quan l?i t? đo đ?u do cac Chua t? đ?t.

? Chinh dinh (Th? ph? c?a Chua Nguy?n) đ?t ra tam ty đ? giup chua ch?m lo vi?c chinh s?, tam ty đo la:

• Xa ti: trong coi vi?c t? t?ng, v?n an. đ?ng đ?u la quan đo tri va Ky l?c.
• T??ng th?n l?i ti: trong coi vi?c thu thu?, phan phat l??ng th?c cho quan đ?i. đ?ng đ?u la quan Cai b?.
• L?nh s? ti: trong coi vi?c t? t?, l? T?t va phat l??ng cho quan linh ? Chinh dinh, đ?ng đ?u la quan Nha uy.

D??i m?i ty l?i co quan Cai h?p, Th? h?p va cac L?i ty giup đi?u hanh m?i vi?c.

Ngoai Chinh dinh thi tuy theo t?m quan tr?ng c?a cac dinh ma phan b? s? l??ng quan vien, vi d? co nh?ng dinh ch? đ?t m?t ty la L?nh s? ti nh?ng trong coi cong vi?c c?a c? hai ty con l?i.

Cac c?p hanh chinh ? d??i dinh bao g?m: ph?, huy?n đ??c trong coi b?i Tri ph?, Tri huy?n va cac quan d??i quy?n nh? đ? l?i, Thong l?i, Hu?n đ?o, L? sinh...

đ?n th?i Chua Th??ng Nguy?n Phuc Lan đ?t them cac ch?c N?i t?, Ngo?i t?, N?i h?u, Ngo?i h?u, g?i la t? tr? tri?u đinh đ? giup chua trong coi vi?c n??c.

T? ch?c quan đ?i [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Do nhu c?u s?ng con v? vi?c ph?i ch?ng tr? cac cu?c t?n cong t? đang Ngoai c?a Chua Tr?nh v?i l?c l??ng đong đ?o h?n, Chua Nguy?n quan tam xay d?ng quan đ?i m?nh ngay t? th?i gian đ?u cat c? t?i đay.

Vi?c quan d?ch đ??c chia lam hai lo?i: nh?ng trai trang kh?e m?nh đ??c sung th?ng vao quan ng?, s? con l?i la quan tr? b? đ??c g?i d?n d?n tuy t?ng đ?t tuy?n quan. Quan linh đ??c chia lam 5 c?: Trung, T?, H?u, H?u va Ti?n. Quan s? đang Trong vao kho?ng đ? 30.000 ng??i, va theo s? kh?o c?u c?a cac s? gia Phap thi quan s? c?a cac đ?n v? trong quan đ?i đang Trong th??ng khong ?n đ?nh, t?ng gi?m khong nh?t quan, khi co chi?n tr?n thi t?ng quan, khi hoa binh thi l?i gi?m b?t.

Quan đ?i Chua Nguy?n đ??c chia lam ba lo?i: quan tuc v? ? kinh thanh Phu Xuan, quan chinh quy th??ng tr?c t?i cac dinh va th? binh t?i cac đ?a ph??ng.

• Quan tuc v? hay than quan g?m co 2 v?: T? ti?p va H?u ti?p, m?i v? 50 ng??i, co nhi?m v? b?o v? kinh thanh va h? v? Chua Nguy?n. N?m 1744 , Nguy?n Phuc Khoat x?ng v??ng m?i đ?i g?i la V? lam quan. Thanh ph?n quan tuc v? la nh?ng ng??i than c?n, đang tin c?y nh? con chau cac vo quan, ho?c ng??i cung que huy?n T?ng S?n v?i chua Nguy?n ^{[2] [3]} .
• Quan chinh quy đong t?i cac dinh, đ??c phien ch? theo th? t?: dinh, c?, đ?i va thuy?n. đ?ng đ?u dinh la Ch??ng dinh, đ?ng đ?u c? la Ch??ng c? va Cai c?; đ?ng đ?u cac đ?i co Cai đ?i va đ?i tr??ng. Nh?ng ch?c v? quan tr?ng ? c?p dinh tr? xu?ng đ??c tuy?n ch?n t? ng??i trong h? hang co b?n quan ? Thanh Hoa, ng??i n?i khac khong đ??c lam. Tuy nhien, bien ch? quan Nguy?n khong th?ng nh?t. D??i Dinh la C?, d??i C? co th? la nhi?u thuy?n ho?c nhi?u đ?i va s? l??ng c?ng khong th?ng nh?t. S? linh ? m?i c? c?ng khong đ?u nhau, co th? la 260 ng??i, 300 ng??i, 500 ng??i th?m chi 2700 ng??i ^[4] .
• Th? binh , con g?i la T?m binh , la l?c l??ng quan đ?i đ?a ph??ng, s? l??ng r?t l?n. Do chinh binh ph?i b?o v? Phu Xuan đ? phong quan Tr?nh, th? binh th??ng co trach nhi?m canh gi? nh?ng vung đ?t m?i va tr?n ap nh?ng s? ch?ng đ?i c?a Chiem Thanh va Chan L?p . L?c l??ng nay khong đ??c tr? l??ng nh? quan tuc v? hay chinh binh ma ch? đ??c mi?n s?u thu? vi ho?t đ?ng ch? y?u la tu?n tra, canh gac, lao đ?ng...

V? binh ch?ng , quan đang Trong c?ng kha gi?ng v?i đang Ngoai, g?m co b? binh, th?y binh, phao binh va them t??ng binh. Th?y binh đang Trong kha m?nh, m?i thuy?n co kho?ng 30 cheo, co 3 kh?u đ?i bac ? m?i va 2 kh?u ? đuoi. Trong cu?c chi?n v?i Chua Tr?nh , Chua Nguy?n đa tranh th? mua v? khi ph??ng Tay va h?c cach đong tau thuy?n, đuc sung c?a h?. T?i Phu Xuan co x??ng đuc sung do ng??i B? đao Nha giup, đ??c m? n?m 1631 va hi?n nay v?n con di tich ? Hu? ^[5] .

N?m Tan Mui (1631), Chua Sai Nguy?n Phuc Nguyen cho m? tr??ng b?n, tr??ng t?p voi, t?p ng?a va s? đuc sung đ?i bac (m?t ng??i Phap lai B? đao Nha ten la Jean de la Croix đa giup Chua Sai xay d?ng c? s? nay, g?i la ph??ng đuc, ? Thu?n Hoa ngay nay).

Trong 200 n?m, quan đ?i đang Trong đa l?p đ??c 2 thanh tich quan tr?ng:

• Trong cu?c chi?n v?i Chua Tr?nh: L?c l??ng nay đa ti?n chi?m gi? 7 huy?n ? Ngh? An trong 5 n?m ( 1655 ? 1660 ) va đanh lui 6 đ?t t?n cong c?a quan Tr?nh trong cu?c xung đ?t 45 n?m ; du l?c l??ng quan Tr?nh th??ng ? th? đong h?n trong nh?ng l?n tham chi?n.
• Cung trong kho?ng th?i gian chi?n tranh v?i quan Tr?nh, quan Chua Nguy?n v?n nhi?u l?n đanh b?i l?c l??ng tan d? c?a n??c Chiem Thanh , m? r?ng vung cai tr? c?a Chua Nguy?n khong ch? bo h?p ? Thu?n Hoa ? Qu?ng Nam ma đ?n h?t đ?a gi?i Nam Trung B? . đ?n n?m 1697 , Chua Nguy?n c? b?n sap nh?p đ?t Chiem vao đ?i Vi?t , Chiem Thanh khong con t?n t?i v?i t? cach 1 qu?c gia nh? tr??c ma tr? thanh m?t ph?n lanh th? c?a chinh quy?n đang Trong ^[6] . đay la m?t m?c quan tr?ng trong l?ch s? Vi?t Nam.

Tuy nhien, đ?n cu?i th?i Chua Nguy?n Phuc Khoat , do chua b? be cong vi?c, chinh s? r?i ren khi?n long dan chan n?n. Quan đ?i c?a Chua Nguy?n c?ng theo đo ma sut kem theo, cu?i cung b? nha Tay S?n đanh b?i.

Vi?c thi c? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Vi?c tuy?n d?ng quan l?i ? kinh đo va cac dinh đ??c th?c hi?n b?ng khoa c?, ngo?i tr? m?t s? tr??ng h?p đa t? B?c vao Nam theo Chua Nguy?n Hoang vao n?m 1558 va n?m 1600 . T? n?m 1632 , Chua Sai b?t đ?u cho m? khoa thi đ? l?y ng??i vao cac ch?c v? Tri ph?, Hu?n đ?o, L? sinh. N?m đinh H?i (1647), Chua Nguy?n Phuc T?n cho l?p ra hai b?c thi: thi Chinh đ? va thi Hoa v?n. Ch??ng trinh thi Chinh đ? g?m co ba k?: k? th? nh?t thi t? l?c, k? th? hai thi th? phu va k? th? ba thi v?n sach. H?i đ?ng giam kh?o co quan Tri ph?, Tri huy?n lam s? kh?o, quan Cai b?, Ky l?c, V? uy lam Giam kh?o. Khoa sinh trung tuy?n đ??c chia theo ba h?ng: đ?ng nh?t la Giam sinh, đ??c b? nhi?m lam Tri ph?, Tri huy?n, đ?ng th? nhi la Sinh đ? đ??c b? nhi?m lam Hu?n đ?o, va đ?ng h?ng ba c?ng đ??c g?i la Sinh đ? nh?ng đ??c b? nhi?m lam L? sinh ho?c Nhieu h?c. K? Thi Hoa v?n c?ng tr?i qua ba ngay, m?i ngay khoa sinh ph?i lam m?t bai th?, nh?ng khoa sinh thi đ?u đ??c b? nhi?m lam vi?c trong Tam ty (ph? chua).

N?m 1675 , đ?i Chua Hi?n Nguy?n Phuc T?n , Chua cho m? them m?t k? v?n đap thay vi ch? co thi vi?t nh? truy?n th?ng. Trong k? thi v?n đap nay, cac khoa sinh đ??c h?i v? nhi?m v? c?a quan nhan va cong dan đ?i v?i th?i cu?c va chinh quy?n cung v?i quan ni?m c?a h? đ?i v?i vua Le va Chua Tr?nh .

Ben c?nh nh?ng ki thi v?n đap nh? tren, nh?ng khoa thi vi?t truy?n th?ng đ??c t? ch?c 6 n?m m?t l?n t?i cac t?nh vao d?p đ?u Xuan. Nh?ng thi sinh thi đ? đ??c mi?n cac lo?i t?p d?ch cho t?i k? đ?i kh?o sau. Qua đ??c k? thi ? cac t?nh, khoa sinh đ??c d? k? thi b?c cao h?n t? ch?c vao mua Thu.

N?m ?t H?i (1695), Chua Nguy?n Phuc Chu m? khoa thi t?i ph? chua g?i la thi V?n ch?c va thi Tam ty.

N?m Canh Than (1740), th?i V? v??ng Nguy?n Phuc Khoat , quy?n l?i c?a khoa sinh đ??c quy đ?nh nh? sau: nh?ng ng??i đ?u k? đ? nh?t g?i la Nhieu h?c đ??c mi?n sai d?ch 5 n?m, đ?u k? đ? nh? va đ? tam đ??c mi?n sai d?ch v?nh vi?n, ai đ?u k? đ? t? thi đ??c g?i la H??ng c?ng va đ??c b? nhi?m lam Tri ph?, Tri huy?n.

Xem xet ch??ng trinh thi c? c?a đang Trong th?i b?y gi?, ta nh?n th?y vi?c thi c? kha s? l??c n?u so sanh v?i cac tri?u đ?i tr??c đo ( tri?u Tr?n va H?u Le ). đi?u nay xu?t phat t? vi?c chinh quy?n c?a cac Chua Nguy?n m?i ch? t?p trung lo vi?c chi?n tranh va quan b? nh?m so ke v?i đang Ngoai , nhan dan c?ng b? ?nh h??ng va loi cu?n vao vong chi?n s? dai d?ng, d?n t?i vi?c h?n m?t th? k? troi qua ma vi?c v?n h?c, khoa c? khong đ?t đ??c nhi?u ti?n b?.

V? ton giao [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Vi?t Nam noi chung va đang Trong noi rieng đ?n th? k? XVII t?n t?i 3 ton giao chinh: Ph?t giao , Nho giao va đ?o giao , trong đo Nho giao va Ph?t giao gi? vai tro quan tr?ng nh?t.

Xet v? Nho giao , no co v? tri quan tr?ng đ?i v?i cac tri?u đ?i phong ki?n . Nho giao v?i thuy?t hinh nhi th??ng h?c (quan ni?m v? Thien đ?o, Nhan đ?o va Lu?n ly h?c) va hinh nhi h? h?c (Quan t?, Ti?u nhan, Hi?u, L? Nh?c, Chinh tr?, H?c v?n) đ??c cac nha Nho tri?n khai qua nhi?u th?i luon dung "v?n ch??ng đ? l?y k? s?", tri?u đinh t? ch?c l?i h?c khoa c? theo Nho giao.

Ben c?nh đo, Ph?t giao x? đang Trong c?ng r?t phat tri?n. Chua chi?n đ??c cac Chua Nguy?n ch?m lo xay d?ng, trung tu. Nhi?u T?ng s? Trung Hoa đ?n x? đang Trong truy?n đ?o thanh cong nh? Vien C?nh, Vien Khoan, H?ng Lien, Giac Phong, Phap B?o, T? Dung... Cac thi?n phai phat tri?n m?nh luc b?y gi? la phai thi?n Truc Lam đ??c ph?c h?ng tr? l?i v?i s? co m?t c?a thi?n s? ng??i Vi?t la H??ng H?i, phai thi?n nay sau đ??c H??ng H?i truy?n ra đang Ngoai va r?t th?nh; Hai thi?n phai t? Trung Hoa la phai thi?n Lam T? do T? s? Nguyen Thi?u va phai thi?n Tao đ?ng do Hoa th??ng Th?ch Liem (Thich đ?i San) truy?n sang; đ?i Chua Nguy?n Phuc Chu tr? đi phat tri?n chi phai thi?n Li?u Quan c?a T? s? Li?u Quan. Trong đo, Nguyen Thi?u la ng??i co cong truy?n đ?o t?i x? đang Trong, thi?n phai Lam T? đa ?nh h??ng l?n đ?n tri?u đinh va dan chung, Ngai đ??c chua Nguy?n Phuc Chu ban hi?u H?nh đoan thi?n s? va khen ng?i r?ng: Cao vut tri tu?. Ph?m h?nh vun tr?ng. Gi?i đao m?t l??i, Ho?ng phap l?i ng??i. Quan than v?n khong. May t? che kh?p tr?i tu? chi?u cung .

Chinh vi l? ?y ma trong hoang t?c Chua Nguy?n luon gi? l? C? Nho m? Thich ^[7] xem Ph?t giao va Nho giao la qu?c giao, trong gi?i Ph?t giao luc b?y gi? c?ng co xu h??ng dung hoa tam giao (Ph?t, Nho, Lao) đ? phat tri?n.

Trong th?i ki nay cac ton giao c?a ph??ng Tay nh? Cong giao c?ng đ??c ch?p nh?n v?i m?t l??ng tin đ? kha it ?i, nh?ng đoi khi vi ly do chinh tr? ma b? c?m ho?t đ?ng ? đang Trong.

Vi?c thu? khoa [ s?a | s?a ma ngu?n ]

V? vi?c l?p s? thu?, đ?nh cac ng?ch thu?, n?m 1632 , Sai v??ng đa ap d?ng ph??ng phap B?c Ha (c?a vua Le Thanh Tong đ?t ra n?m 1465 , t?i th?i đi?m đo v?n đang đ??c thi hanh ? mi?n B?c ), c? th? la c? m?i sau n?m l?i th?c hi?n m?t cu?c ki?m tra l?n, ba n?m m?t cu?c ki?m tra nh?. Chia dan chung ra lam 8 h?ng (so v?i 6 h?ng ? đang Ngoai). Thu? n?p b?ng th?c ch?t (t?c la thoc g?o hay ngo khoai v.v..) ho?c b?ng ti?n b?c.

đ? vi?c đanh thu? ru?ng đ??c sat v?i th?c t?, sau v? g?t chinh (v? mua) s? co quan l?i đ?n t?ng đ?a ph??ng kham r?i m?i đ?nh h?ng ru?ng nao ph?i n?p bao nhieu thu?. đi?n th? đ??c chia ra lam 3 h?ng đ? đanh thu?, ru?ng đ?t x?u thi thu? đanh nh? h?n ru?ng đ?t th??ng ho?c đ?t t?t. Thu? hoa mau thi c?n c? vao di?n tich c?a đi?n th? va lo?i hoa mau (ngo, khoai, đ?u, v.v...) đ??c tr?ng tr?t, cung v?i gia tr? c?a ru?ng đ?t. Nh?ng cong đi?n (ru?ng đ?t cong) thi c?p cho dan cay c?y đ? n?p thu?, con ai khai kh?n đ??c đ?t hoang ra lam ru?ng thi đ??c phong cho t? đi?n (tai s?n ca nhan)

đ?n đ?i Chua Hi?n Nguy?n Phuc T?n ( 1620 ? 1687 ), Chua cho đ?t ra m?t Ty Khuy?n nong đ? gi?i quy?t v?n đ? kh?n hoang va đ? phan h?ng cac đ?t ru?ng đa cay c?y, tr?ng tr?t. Nhi?u dinh đi?n hay đ?n đi?n đa co t? th? k? th? XV do cac vua chua mi?n B?c chi?m đ??c c?a Champa nay n?m trong khu v?c c?a cac Chua Nguy?n đ??c đem c?p phat cho cac quan l?i co nhi?u cong tr?ng v?i tri?u đinh đ? s? d?ng lam th?c ?p.

M?t s? lo?i thu? đ??c ap d?ng:

• Thu? đinh: Chua Sai chia dan chung thanh 8 h?ng va đanh thu? m?i h?ng, g?i la thu? t? l? n?p b?ng ti?n. Gia bi?u ph?i n?p t? hai quan đ?n n?m quan ti?n. Ngoai ra con nhi?u lo?i thu? khac nh? thu? gia suc, thu? cung gi?, thu? chuy?n v?n thoc lua...
• Thu? m? va th??ng chinh: T?i Thu?n Hoa va Qu?ng Nam co m? vang, Qu?ng Ngai co m? b?c, B? Chinh co m? s?t. Vi?c khai kh?n cac m? nay đa đem l?i cho chinh quy?n cac Chua Nguy?n m?t s? ti?n thu? l?n.
• Thu? nh?p c?ng va xu?t c?ng: danh cho tau be ngo?i qu?c qua l?i ? cac c?a bi?n. Vi d? tau ? Th??ng H?i va Qu?ng đong t?i ph?i n?p 3.000 quan, luc tr? ra ph?i n?p 1/10. Tau ? Ma Cao (luc nay la thu?c đ?a c?a B? đao Nha ) va Nh?t B?n n?p 4.000 quan, khi v? n?p 1/10. Tau Tiem La (Thai Lan) ho?c La T?ng (đ?o Luzon - Philippines) ph?i n?p 2.000 quan. Tau cac n??c Tay ph??ng ph?i n?p g?p đoi tau Ma Cao va Nh?t B?n (8,000 quan va 800 quan). S? thu? nay chia ra lam 10 ph?n, 6 ph?n n?p kho con l?i danh cho cac quan l?i va binh linh c?a Ty Th??ng chinh.

Phan chia đ?a h?t hanh chinh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Thu? ban đ?u khi Nguy?n Hoang m?i vao tr?n th? đ?t Thu?n Hoa thi cho đong dinh ? lang Ai T? (thu?c huy?n đ?ng X??ng, t?nh Qu?ng Tr? ). 13 n?m sau (1570) Nguy?n Hoang l?i d?i dinh vao lang Tra Bat ? cung huy?n, g?i la Cat Dinh. đ?n n?m Binh D?n (1626), Chua Sai la Nguy?n Phuc Nguyen, trong qua trinh chu?n b? cho vi?c ch?ng đ?i v?i Chua Tr?nh đa cho d?i dinh vao lang Phuc An (thu?c huy?n Qu?ng đi?n, t?nh Th?a Thien Hu? bay gi?). N?m Binh Ty (1636), Chua Th??ng Nguy?n Phuc Lan l?i d?i ph? vao lang Kim Long (thu?c th? xa H??ng Tra, t?nh Th?a Thien Hu?). N?m đinh Mao (1687) chua Nguy?n Phuc Thai d?i ph? v? lang Phu Xuan , g?i la chinh dinh, Phu Xuan t? đo tr? thanh chinh dinh c?a cac đ?i Chua Nguy?n ti?p theo va la kinh đo c?a tri?u đ?i Nha Nguy?n sau nay. N?i ph? c? ? lang Kim Long đ??c dung lam Thai tong mi?u, th? Chua Hi?n Nguy?n Phuc T?n .

N?m Giap Ty (1744), V? v??ng Nguy?n Phuc Khoat chinh th?c x?ng v??ng, ra l?nh đ?i ph? ra lam đi?n, s?a sang phep t?c, đ?nh ra tri?u ph?c, chia đang Trong lam 12 dinh:

1. Chinh dinh (Phu Xuan).
2. C?u dinh (Ai T?) - Qu?ng Tr?.
3. Qu?ng Binh dinh.
4. V? Xa dinh.
5. B? Chinh dinh.
6. Qu?ng Nam dinh.
7. Phu Yen dinh (đ?t chi?m c?a Chiem Thanh).
8. Binh Khang dinh (đ?t chi?m c?a Chiem Thanh).
9. Binh Thu?n dinh (đ?t chi?m c?a Chiem Thanh).
10. Tr?n Bien dinh (đ?t chi?m c?a Chan L?p).
11. Phien Tr?n dinh (đ?t chi?m c?a Chan L?p).
12. Long H? dinh (đ?t chi?m c?a Chan L?p).

Cai qu?n m?i dinh la m?t vo quan mang ch?c Tr?n th? trong coi c? cong vi?c hanh chinh l?n quan s?. Cac ph? ta co quan Cai b? trong coi v? Ngan kh? va m?t phan quan g?i la Ky l?c. 

Cac ho?t đ?ng đ?i ngo?i [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Giao thi?p v?i Chan L?p [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Nguyen n??c Chan L?p ? vao quang d??i song Me-kong, co l?m song nhi?u ngoi, ru?ng đ?t thi nhi?u ma n??c Vi?t th??ng hay m?t mua, dan tinh ph?i đoi kh? luon, va l?i vao luc Chua Nguy?n, Chua Tr?nh đanh nhau, cho nen nhi?u ng??i b? vao kh?n đ?t, lam ru?ng ? Mo-xoai (Ba R?a) va ? đ?ng Nai .

N?m M?u Tu?t (1658), vua n??c Chan L?p m?t, chu chau tranh nhau ngoi v?, sang c?u c?u ben Chua Nguy?n. Chua Nguy?n b?y gi? la Chua Hi?n sai quan đem 3.000 quan sang đanh ? M?i-xuy (nay thu?c t?nh đ?ng Nai ) b?t đ??c vua n??c ?y la N?c Ong Chan đem v? giam ? Qu?ng Binh m?t đ?, r?i tha cho v? n??c, b?t ph?i tri?u c?ng va ph?i benh v?c ng??i Vi?t sang lam ?n ? ben ?y.

N?m Giap D?n (1674), n??c Chan L?p co ng??i ten N?c Ong đai đi c?u vi?n n??c Xiem-la đ? đanh N?c Ong N?n.

N?c Ong N?n b? ch?y sang c?u c?u ? dinh Thai Khang (nay la Khanh Hoa ). Chua Hi?n ben sai Cai c? đ?o Nha Trang la Nguy?n D??ng Lam cung v?i Nguy?n đinh Phai lam tham m?u đem binh chia ra hai đ?o sang đanh N?c Ong đai, pha đ??c đ?n Sai Gon, r?i ti?n quan len vay thanh Nam Vang (Phnom Pehn). N?c Ong đai ph?i b? thanh ch?y vao ch?t ? trong r?ng. N?c Ong Thu ra hang. N?c Ong Thu la chinh dong con tr??ng cho nen l?i l?p lam chinh v??ng đong ? Longuc, đ? N?c Ong N?n lam pho v??ng, đong ? Sai Gon, b?t h?ng n?m ph?i tri?u c?ng.

N?m K? T? (1679) co quan nha Minh la t?ng binh tr?n th? đ?t Long Mon (Qu?ng Tay) D??ng Ng?n đ?ch, pho t??ng Hoang Ti?n, t?ng binh chau Cao, chau Loi, va chau Liem (thu?c Qu?ng đong) la Tr?n Th??ng Xuyen, pho t??ng Tr?n An Binh, khong ch?u lam toi nha Thanh, đem 3000 quan cung 50 chi?c thuy?n sang xin ? lam dan Vi?t Nam. Chua Hi?n nhan mu?n khai kh?n đ?t Chan L?p, ben cho vao ? đ?t đong Ph? (t?c la đ?t Gia đ?nh). B?n Ng?n đ?ch chia nhau ? đ?t L?c đa (t?c la đ?t đ?ng Nai), ? M? Tho (thu?c Ti?n Giang), ? Ban Lan (thu?c đ?ng Nai) r?i cay ru?ng lam nha l?p ra ph??ng ph?, co ng??i ph??ng Tay, ng??i Nh?t B?n, ng??i Cha Va (Java) đ?n buon ban đong l?m.

N?m M?u Thin (1688) nh?ng ng??i khac ? M? Tho lam lo?n. Hoang Ti?n gi?t D??ng Ng?n đ?ch đi, r?i đem dan chung đong đ?n ? Nan Khe, lam tau đuc sung đ? ch?ng nhau v?i ng??i Chan L?p. Vua Chan L?p la N?c Ong Thu c?ng đao hao đ?p l?y đ? lam k? c? th? va b? khong ch?u th?n ph?c chua Nguy?n n?a.

B?y gi? Chua Nguy?n la Nguy?n Phuc Tr?n sai quan đem quan đi đanh d?p, dung m?u gi?t đ??c Hoang Ti?n va b?t vua Chan L?p ph?i theo l? tri?u c?ng.

N?m M?u D?n (1698), Chua Nguy?n la Nguy?n Phuc Chu sai ong Nguy?n H?u Kinh lam kinh l??c đ?t Chan L?p, chia đ?t đong Ph? ra lam dinh, lam huy?n, l?y đ?ng Nai lam huy?n Ph??c Long va Sai Gon lam huy?n Tan Binh . đ?t Tr?n Bien dinh (t?c la đ?t Bien Hoa, đ?ng Nai) va Phien Tr?n dinh (t?c la Gia đ?nh) sai quan vao cai tr?. L?i chieu m? nh?ng l?u dan t? Qu?ng Binh tr? vao đ? l?p ra thon xa va khai kh?n ru?ng đ?t. Con nh?ng ng??i Tau ? đ?t Tr?n Bien (đ?ng Nai) thi l?p lam xa Thanh Ha, nh?ng ng??i ? đ?t Phan Tr?n (Gia đ?nh) thi l?p lam xa Minh H??ng. Nh?ng ng??i ?y đ?u thu?c v? s? b? n??c ta.

B?y gi? l?i co ng??i khach Qu?ng đong ten la M?c C?u, trong khi nha Thanh c??p ngoi nha Minh ben Tau, b? sang ? Chan L?p, th?y ? ph? Sai M?t co nhi?u ng??i cac n??c đ?n buon ban, ben m? song đanh b?c, r?i l?y ti?n chieu m? nh?ng l?u dan l?p ra 7 xa, g?i la Ha Tien. N?m M?u Ty (1708) M?c C?u xin n?i thu?c Chua Nguy?n, đ??c Chua Nguy?n phong cho lam ch?c T?ng tr?n gi? đ?t Ha Tien.

đ?n khi M?c C?u m?t, Chua Nguy?n l?i phong cho con M?c C?u la M?c Thien T? lam ch?c đo đ?c, tr?n ? Ha Tien. M?c Thien T? đ?p thanh, xay l?y, m? ch?, lam đ??ng va r??c th?y v? d?y Nho h?c đ? khai hoa đ?t Ha Tien.

Th?i b?y gi? đ?t Chan L?p c? lo?n l?c luon. N?m K? Mao (1699), vua n??c ?y la N?c Ong Thu đem quan ch?ng v?i quan Chua Nguy?n. Chua sai quan T?ng su?t Nguy?n H?u Kinh sang đanh. Quan Chua Nguy?n sang đ?n thanh Nam Vang, N?c Ong Thu b? ch?y, con N?c Ong N?n la N?c Ong Yem m? c?a thanh ra hang. Sau N?c Ong Thu c?ng v? hang, xin theo l? tri?u c?ng nh? c?. Quan Chua Nguy?n rut v?.

đ??c it lau vua th? hai la N?c Ong N?n m?t, vua th? nh?t la ong N?c Ong Thu phong cho con N?c Ong N?n la N?c Ong Yem lam quan va l?i g? con gai cho. Sau N?c Ong Thu gia y?u, truy?n ngoi cho con la N?c Ong Tham.

N?m ?t D?u (1705), N?c Ong Tham nghi cho N?c Ong Yem co y lam ph?n, ben kh?i binh đanh nhau. N?c Ong Tham l?i đem quan Xiem-la v? giup minh. N?c Ong Yem ph?i ch?y sang c?u c?u ? Gia đ?nh.

Chua Nguy?n sai quan Cai c? la Nguy?n C?u Van sang đanh N?c Ong Tham. Nguy?n C?u Van sang pha đ??c quan Xiem-la; đem N?c Ong Yem v? thanh La Bich. T? đo N?c Ong Tham ? Xiem-la, th?nh tho?ng đem quan v? đanh N?c Ong Yem.

N?m Giap Ng? (1714) quan c?a N?c Ong Tham v? l?y thanh La Bich va vay đanh N?c Ong Yem nguy c?p l?m. N?c Ong Yem sai ng??i sang Gia đ?nh c?u c?u. Quan đo đ?c Phien Tr?n (Gia đ?nh) la Tr?n Th??ng Xuyen va quan Pho t??ng Tr?n Bien (Bien Hoa) la Nguy?n C?u Phu phat binh sang đanh, vay N?c Ong Thu va N?c Ong Tham ? trong thanh La Bich. N?c Ong Thu va N?c Ong Tham s? hai, b? thanh ch?y sang Xiem-la. B?n ong Tr?n Th??ng Xuyen l?p N?c Ong Yem len lam vua Chan L?p. N?m Tan H?i (1729), quan Chan L?p sang qu?y nhi?u ? Gia đ?nh. Chua Nguy?n ben đ?t S? đi?u khi?n đ? th?ng nhi?p vi?c binh ? m?n ?y.

N?m Binh Thin (1736) N?c Ong Yem m?t, con la N?c Ong Tha len lam vua. đ?n n?m đinh Mao (1747), N?c Ong Tham l?i ? ben Xiem-la v?, c? binh đanh đu?i N?c Ong Tha đi, r?i chi?m l?y ngoi lam vua. N?c Ong Tha ph?i b? ch?y sang Gia đ?nh.

đ??c it lau thi N?c Ong Tham m?t, con la N?c đon, N?c Hien va N?c Y?m tranh nhau. Chua Nguy?n ben sai quan đi?u khi?n la Nguy?n H?u Doan đem quan sang đanh b?n N?c đon va đem N?c Ong Tha v? n??c.

N?c Ong Tha v? đ??c m?y thang l?i b? ng??i con th? hai c?a N?c Ong Tham la N?c Nguyen đem quan Xiem-la sang đanh đu?i đi. N?c Ong Tha ch?y sang, ch?t ? Gia đ?nh.

N?c Nguyen v? lam vua Chan L?p th??ng hay ha hi?p r? Con-man va l?i thong s? v?i Chua Tr?nh ? ngoai B?c đ? l?p m?u đanh Chua Nguy?n. Chua Nguy?n bi?t tinh y ?y, đ?n n?m Quy D?u (1753), sai Nguy?n C? Trinh sang đanh N?c Nguyen. N?m ?t H?i (1755) N?c Nguyen thua b? thanh Nam Vang ch?y sang Ha Tien nh? M?c Thien T?.

N?m sau, M?c Thien T? dang th? v? noi r?ng N?c Nguyen xin dang hai ph? T?m Bon va Loi L?p đ? chu?c t?i, va xin cho v? n??c. Chua Nguy?n khong mu?n cho. B?y gi? ong Nguy?n C? Trinh dang s? bay t? cach khai thac nen dung k? "t?m th?c" ngh?a la nen l?y d?n d?n nh? con t?m ?n la, thi m?i ch?c ch?n đ??c. Chua Nguy?n nghe l?i ?y ben nh?n hai ph? va cho N?c Nguyen v? Chan L?p.

N?m đinh S?u (1757), N?c Nguyen m?t, chu h? la N?c Nhu?n lam giam qu?c. N?c Nhu?n con đang lo đ? xin Chua Nguy?n phong cho lam vua, thi b? ng??i con r? la N?c Hinh gi?t đi, r?i c??p l?y ngoi lam vua.

Quan T?ng su?t la Tr??ng Phuc Du th?a k? sang đanh, N?c Hinh thua ch?y b? thu?c h? gi?t ch?t, b?y gi? con N?c Nhu?n la N?c Ton ch?y sang nh? M?c Thien T? ? Ha Tien. M?c Thien T? dang th? v? xin l?p N?c Ton lam vua Chan L?p. Chua Nguy?n thu?n cho, sai M?c Thien T? đem N?c Ton v? n??c.

N?c Ton dang đ?t T?m Phong Long đ? t? ?n Chua Nguy?n. Chua ben sai ong Tr??ng Phuc Du va Nguy?n C? Trinh đem dinh Long H? v? x? T?m Bao, t?c la ch? t?nh l? t?nh V?nh Long bay gi?, va l?i đ?t ra ba đ?o la đong Kh?u đ?o ? đ?ng Thap, Tan Chau đ?o ? Ti?n Giang va Chau đ?c đ?o ? An Giang.

N?c Ton l?i dang 5 ph? la H??ng Uc, C?n B?t, Tr?c Sam, Sai M?t va Linh Qu?nh đ? t? ?n M?c Thien T?. M?c Thien T? đem nh?ng đ?t ?y dang Chua Nguy?n, Chua cho nh?p tr?n Ha Tien đ? cai qu?n.

Giao thi?p v?i Xiem La [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Giao thi?p v?i Trung Qu?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

N?m 1702 , Chua Nguy?n Phuc Chu th?y giang s?n đang Trong đa ?n đ?nh, đ? s?c ch?ng đ?i v?i đang Ngoai ma khong c?n e de ?n nup d??i chieu bai phu Le nh? x?a n?a, đa cho c? m?t đoan s? b? mang đ? ti?n c?ng va m?t t? bi?u sang Qu?ng đong xin c?u phong v?i ph??ng B?c, luc nay đang đ?t d??i s? cai tr? c?a Nha Thanh . Tri?u đinh Nha Thanh luc đo v?n đang cong nh?n vua Le nen khong đ?ng y nh?n c?u phong c?a Chua Nguy?n va cho đem tr? l?i đ? ti?n c?ng. Nguy?n Phuc Chu x?ng la Qu?c chua va cho đuc Kim b?o ?n đ?i Vi?t qu?c Nguy?n chua v?nh tr?n chi b?o đ? lam ?n vang truy?n qu?c. đay la chi?c ?n truy?n qu?c duy nh?t c?a cac tri?u đ?i phong ki?n Vi?t Nam con đ??c l?u truy?n t?i th?i nay va hi?n đang đ??c l?u tr? t?i B?o tang L?ch s? Vi?t Nam . ^[8] .

Giao thi?p v?i ph??ng Tay [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Cac đ?i Chua Nguy?n đ?u tien co chinh sach t??ng đ?i c?i m? v?i cac th??ng nhan Tay ph??ng. T? th?i Chua Sai ? Th?y qu?n cong Nguy?n Phuc Nguyen ( 1613 ? 1635 ), ng??i Ha Lan đa đ?n đang Trong buon ban. H? t? t?p ? H?i An , m? th??ng cu?c l?n. Cung luc đo Nha Minh co l?nh c?m xu?t c?ng m?t s? m?t hang, con Nh?t B?n d??i quy?n c?a M?c ph? Tokugawa c?ng co l?nh T?a Qu?c nen vi?c giao th??ng ph?i qua trung gian th? ba. Trung gian đo la h?i c?ng H?i An n?i ng??i Ha Lan mua ban hang hoa Tau va Nh?t, cung trao đ?i s?n v?t đang Trong ^[9] .

Kho?ng 1640, co s? tranh ch?p v?i ng??i Ha Lan , co l? vi tinh nghi h? buon ban khi gi?i va lam gian đi?p cho Chua Tr?nh ? đang Ngoai nen co l?nh tr?c xu?t va d?p th??ng cu?c Ha Lan ? H?i An, hang hoa b? đ?t. N?m 1644 , ba tau chi?n Ha Lan đ?n ngoai kh?i c?a Thu?n An do Baeck ch? huy mu?n tr? thu. Sau chi?n thuy?n đang Trong ra nghenh chi?n d??i quy?n c?a th? t? Nguy?n Phuc T?n . Hai tau chi?n Ha Lan b? đanh đ?m, chi?c th? ba giong bu?m thoat đ??c ra B?c. Chua Nguy?n t? đo ra l?nh nghiem c?m khong cho ng??i Ha Lan lui t?i va c?ng c?m th?n dan đang Trong khong đ??c buon ban v?i ng??i Ha Lan ^[9] .

Xung đ?t v?i Chua Tr?nh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

M? đ?t Nam B? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Suy y?u va di?t vong [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Chinh s? suy y?u [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Chi?m đ??c Th?y Chan L?p va nhi?u l?n can thi?p vao tinh hinh Cao Mien (Campuchia), s? phat tri?n c? nghi?p cac Chua Nguy?n len t?i c?c th?nh. N?m 1744, Nguy?n Phuc Khoat chinh th?c x?ng v??ng, t?c la Nguy?n V? V??ng, t? y ngang hang v?i cac Chua Tr?nh ? đang Ngoai , danh hi?u ma cac đ?i tr??c v?n ch? x?ng la "Cong".

Sau khi x?ng v??ng, Nguy?n Phuc Khoat đ?t ra nhi?u nghi l?, phong t?c đ? t? y la m?t x? đ?c l?p v?i đang Ngoai. Ngoai ra, Chua Nguy?n con t?ng c??ng xay d?ng cung đi?n, đ?n đai nguy nga. Cac quan l?i, ton th?t c?ng đua nhau xay c?t. Vi th? dan gian ph?i ph?c d?ch va đong nhi?u thu? h?n tr??c. Nhi?u nong dan b? boc l?t b?n cung.

Trong nh?ng n?m cu?i đ?i, Nguy?n V? V??ng đam ra say me t?u s?c, khong con thi?t tha vi?c n??c n?a. Tr??ng Phuc Loan la c?u ru?t c?a Nguy?n V? V??ng nen du khong co cong tr?ng gi ma v?n đ??c cho ph? chinh than c?n v?i chua. Phuc Loan đa dung nhi?u cach d?n d? Chua Nguy?n vao con đ??ng t?u s?c, b? be vi?c n??c hong am m?u chi?m đo?t quy?n l?c sau nay. Loan t?o đi?u ki?n đ? Nguy?n V? V??ng lo?n luan v?i ng??i em h? (con chu ru?t) la cong n? Nguy?n Phuc Ng?c C?u ^[10] (con c?a D?n qu?c cong Nguy?n Phuc đi?n la em ru?t c?a Ninh v??ng Nguy?n Phuc Chu ^[11] (Th?) - cha c?a V? v??ng) sinh đ??c m?t ng??i con trai la cong t? Nguy?n Phuc Thu?n . đ? tranh tai ti?ng, Nguy?n Phuc Thu?n đ??c nuoi kin ? h?u cung. Theo thong tin tren trang Nguy?n Phuc t?c, thi:

đ? d? dang trong vi?c ti?m quy?n, chinh Tr??ng Phuc Loan đa khuy?n d? Chua Vo đi vao con đ??ng n? s?c. M?t cung phi r?t đ??c ngai s?ng ai la Cong n? Nguy?n Phuc Ng?c C?u , con c?a D?n qu?c cong Nguy?n Phuc đi?n . đay chinh la m?m m?ng gay c?nh suy tan c?a tri?u đ?i sau nay ^[12] .

H? th?ng thu? c?a Chua Nguy?n r?t c?ng k?nh va ph?c t?p. N?m 1741 , Nguy?n V? V??ng ra l?nh truy thu thu? c?a c? nh?ng ng??i đa b? tr?n v?i gia đinh h?, t?i n?m 1765 l?i ra l?nh truy thu thu? c?a 10 n?m tr??c. Giai c?p quy t?c va đ?a ch? tim nhi?u cach đ? chi?m đo?t đ?t đai c?a dan đ? h??ng th? xa hoa. S? ghi l?i r?ng đ?i th?n Tr??ng Phuc Loan , sau m?t tr?n l?t ph?i tr?i vang ra kh?p san nha đ? ph?i, t? xa trong l?i sang choe m?t goc ^[13] . Nhi?u nong dan b? pha s?n. đi?u đo khi?n mau thu?n xa h?i đang Trong tr? nen gay g?t. D?u hi?u suy vong c?a dong Chua Nguy?n b?t đ?u l? ro.

N?n quy?n th?n Tr??ng Phuc Loan [ s?a | s?a ma ngu?n ]

N?m 1765 , Nguy?n Phuc Khoat qua đ?i, chinh s? H? Nguy?n r?i ren quanh vi?c ch?n ng??i len ngoi chua. Nguy?n V? V??ng v?n tr??c l?p con th? 9 la Hi?u lam Th? t?, nh?ng Hi?u m?t s?m, đ? l?i ng??i con la D??ng. Con c? c?a Nguy?n V? V??ng la Ch??ng c?ng đa m?t. đang ly ra theo th? t? khi Nguy?n V? V??ng m?t, ph?i l?p ng??i con th? hai la Luan len ngoi, nh?ng quy?n th?n Tr??ng Phuc Loan n?m l?y tri?u chinh, t? x?ng la "Qu?c pho", gi?t Luan ma l?p ng??i con th? 16 c?a Nguy?n V? V??ng la Thu?n m?i 12 tu?i len ngoi, t?c la đ?nh v??ng, đ? d? b? thao tung. Trong tri?u đinh c?ng nh? ben ngoai d? lu?n nhi?u ng??i b?t binh vi khi Luan đa ch?t thi ngoi chua l? ra ph?i thu?c v? Nguy?n Phuc D??ng .

Tr??ng Phuc Loan tr? thanh quy?n th?n l?n l??t, m?i quy?n hanh đ?u do Tr??ng Phuc Loan thao tung, Chua Nguy?n Phuc Thu?n ch? con la bu nhin tren ngai. Loan t? nh?n la Qu?c pho, gi? B? H? , qu?n c? Trung t??ng kiem Tau v?, thau tom m?i quy?n l?c v? chinh tr? va kinh t?. Thu? s?n v?t cac m? vang Thu B?n, đ?ng H??ng, Tra S?n, Tra Van... đ?u r?i vao tay Loan, hang n?m Loan ch? n?p vao ngan sach qu?c gia 1?2 ph?n m??i s? thu? thu đ??c. S? sach con ghi l?i r?ng ngay n?ng, Loan cho ph?i c?a c?i chau bau ra san lam sang r?c c? m?t goc tr?i. C? nha h? Tr??ng chia nhau n?m gi? m?i ch?c v? ch? ch?t. Ng??i b?y gi? g?i la Tr??ng T?n C?i.

Cac quan l?i c?p d??i c?ng h?c theo thoi xa x? đo, n?n tham o, h?i l? c?ng vi th? ma ngay cang nghiem tr?ng. Le Quy đon trong Ph? Bien t?p l?c co nh?n xet v? th?i k? nay c?a Chua Nguy?n đang Trong la: "... t? quan to đ?n quan nh?, nha c?a ch?m tr?, t??ng xay b?ng g?ch đa, tr??ng voc man the, đ? dung toan b?ng đ?ng, b?ng s?, ban gh? b?ng g? đan, g? tr?c, ?m chen b?ng s?, yen ng?a ? day c??ng đ?u n?m vang, n?m b?c, qu?n ao la l??c, n?m hoa, chi?u may, l?y phu quy phong l?u đ? khoe khoang l?n nhau... H? coi vang b?c nh? cat, thoc g?o nh? bun, hoang phi vo cung..." ^[14] .

Cung luc đo, L?i b? th??ng th? Nguy?n C? Trinh , tr? c?t c?a tri?u Nguy?n qua đ?i (thang 5 n?m 1767). H? Tr??ng khong con ai ng?n tr?, cang ra s?c l?ng hanh: ban quan t??c, ?n ti?n tha t?i, hinh ph?t phi?n nhi?u, thu? ma n?ng n?, nhan dan c?c kh?. Nh?ng ng??i co tai nh? Ton Th?t D?c b? Tr??ng Phuc Loan tim cach ham h?i. Tai chinh vo cung ki?t qu?. C? nghi?p Chua Nguy?n đ?n đay la suy vong khong th? c?u van n?i.

Tay S?n n?i d?y, Chua Nguy?n s?p đ? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Nh?n th?y chinh s? c?a Chua Nguy?n qua r?i ren, long dan ly tan, n?m 1771 , ba anh em Nguy?n Nh?c , Nguy?n Hu? , Nguy?n L? kh?i binh ? Tay S?n v?i danh ngh?a ?ng h? Nguy?n Phuc D??ng.

L?c l??ng Tay S?n n?i ti?ng vi binh đ?ng, binh quy?n, khong tham o c?a dan va neu cao kh?u hi?u: "L?y c?a nha giau chia cho dan ngheo" , do đo Tay S?n co đ??c s? ?ng h? r?t l?n c?a dan chung, nh?t la nh?ng ng??i nong dan ngheo b? b?n cung hoa b?i tinh tr?ng đ?a ch? chi?m đ?t va s?u cao thu? n?ng c?a Chua Nguy?n. Nh?ng n?m đ?u tien, l?c l??ng c?a ngh?a quan con y?u, nh?ng đ??c s? giup đ? c?a nhan dan quanh vung nen ngay cang m?nh len.

N?m 1772 , cu?c kh?i ngh?a lan r?ng, ngh?a quan đa th?ng m?t s? tr?n ch?ng l?i quan Chua Nguy?n đ??c phai t?i tr?n ap cu?c kh?i ngh?a. N?m 1773 , quan Tay S?n chi?m thanh Quy Nh?n ( Binh đ?nh ). Thanh nay la n?i cac nha buon, vi đa ph?i ch?u nhi?u lu?t l? ng?n c?m do chinh quy?n Chua Nguy?n đ?a ra, đa quay sang ?ng h? tai chinh cho Tay S?n.

Quan Tr?nh ? phia b?c nhan c? h?i Chua Nguy?n r?i lo?n ben đem quan đanh vao. Chua Nguy?n khong đ?ch n?i hai k? đ?ch ph?i b? ch?y vao Gia đ?nh. Tay S?n ben h?p tac v?i quan Tr?nh đ? đanh Nguy?n. N?m 1777 , Nguy?n Hu? đem quan vao đanh chi?m Gia đ?nh, quan Tay S?n truy lung g?t gao, c? Nguy?n Phuc Thu?n va Nguy?n Phuc D??ng cung m?t s? quan l?i đa b? b?t va b? gi?t.

Con Nguy?n Phuc Luan la Nguy?n Phuc Anh đa b?t đ?u s?ng m?t minh long đong v?t v? va d?n d?n thu th?p binh linh t? cac n?i v? đ?o Th? Chau va l?y l?i Sai Gon r?i ti?n ra Binh Thu?n . Sau khi đa c?ng c? l?c l??ng, n?m Canh Ty 1780 , Nguy?n Phuc Anh len ngoi v??ng t?i Gia đ?nh va x?ng la Nguy?n v??ng. S? nghi?p c?a cac Chua Nguy?n day cong xay d?ng 200 n?m đa tieu tan va l?ch s? b??c sang m?t trang m?i.

Nghi v?n v? vi?c nha Tay S?n pha m? cac Chua Nguy?n [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Vao th?i Nha Nguy?n , cac vua Nguy?n truy di?t t?t c? nh?ng gi lien quan đ?n nha Tay S?n , b?i quan Tay S?n đa đanh đ? cac chua Nguy?n. Vua Quang Trung b? gan cho la "gi?c c??p", "th?o kh?u" trong cac b? s? c?a nha Nguy?n, nh?ng hanh vi x?u xa c?ng th??ng b? gan cho ong. Vi d?, sach đ?i Nam th?c l?c do nha Nguy?n bien so?n quy t?i Nguy?n Hu? đa ra l?nh pha m? 8 chua Nguy?n ^[15] :

“Tr??c kia gi?c Tay S?n Nguy?n V?n Hu? tham b?o vo l?, nghe noi ch? đ?t phia sau l?ng Kim Ng?c (t?c l?ng Tr??ng M?u) [l?ng c?a chua Ninh Nguy?n Phuc Thai] r?t t?t, đ?nh đem hai c?t v? tang ? đo. Hom đao huy?t, b?ng co hai con c?p ? b?i r?m nh?y ra, g?m thet v? c?n, quan gi?c s? ch?y. Hu? ghet, khong mu?n chon n?a.

Sau Hu? đanh tr?n hay thua, ng??i ta đ?u noi cac l?ng li?t thanh [cac chua Nguy?n] khi t?t nghi ngut, nghi?p đ? t?t d?y. Hu? b?c t?c, sai đ? đ?ng đao cac l?ng, m? l?y hai c?t qu?ng xu?ng v?c. L?ng Hoang Kh?o ? C? Hoa [l?ng C? Thanh c?a Nguy?n Phuc Con , than sinh Gia Long] Hu? c?ng sai đo đ?c Nguy?n V?n Ng? đao v?t hai c?t xu?ng v?c ? tr??c l?ng. Nha Ng? ? xa Kim Long b?ng phat h?a. Ng? trong th?y ng?n l?a ch?y v?. Ng??i xa C? Hoa la Nguy?n Ng?c Huyen cung v?i con la Ng?c H?, Ng?c đoai ban đem l?n xu?ng n??c l?y v?ng hai c?t ?y đem gi?u m?t n?i. đ?n nay, Huyen đem vi?c tau len.

"Nguy?n Phuc T?c th? ph?" thi ghi la:

“Theo truy?n thuy?t, khi Tay S?n khai qu?t hai c?t đ?c H?ng T? nem xu?ng song thi m?t hom Nguy?n Ng?c Huyen b? l??i b?t ca, sau ba l?n đ?u th?y cai s? n?m trong l??i. Huyen cho la s? c?a m?t v? nao anh linh nen ki?m n?i an tang t? t?. Khi vua Gia Long len ngoi, đi tim l?i hai c?t c?a than ph?, nghe ng??i lang t??ng thu?t, ngai cho đoi Ng?c Huyen b?o ch? ch?. Khi đao đ??c s? len, vua chich huy?t ? tay minh cho gi?t vao s?, s? li?n hut nh?ng gi?t huy?t nay (l?i th? nay cho bi?t m?i lien h? c?t nh?c gi?a hai ng??i)”

Tuy nhien, nhi?u y ki?n cho r?ng vi?c Quang Trung cho pha l?ng t?m chua Nguy?n la do s? quan th?i Nguy?n c? y gan ghep, thi?u b?ng c? xac đang. đung la cac l?ng m? chua Nguy?n đa b? pha h?y vao th?i k? đo, nh?ng Phu Xuan vao giai đo?n 1781-1785 t?ng thu?c s? ki?m soat c?a quan chua Tr?nh , r?i sau đo l?i chi?n s? lien mien, co r?t nhi?u cac nhom th? ph? chuyen đao m? đ? c??p c?a, nen ch?a th? quy trach nhi?m cho quan Tay S?n n?u ch? d?a vao ghi chep c?a đ?i Nam th?c l?c. R?t co th? cac s? quan nha Nguy?n đa d?a vao m?t vi?c co th?c (l?ng t?m chua Nguy?n b? pha) r?i c? y gan trach nhi?m cho quan Tay S?n, nh?m bao ch?a cho vi?c Nguy?n Anh tr? thu nha Tay S?n tan kh?c sau nay, c?ng nh? đ? boi nh? uy tin c?a nha Tay S?n trong nhan dan. Lu?n đi?m nay đ??c c?n c? b?i 5 chi ti?t:

• Ngoai b? sach đ?i Nam th?c l?c va "Nguy?n Phuc T?c th? ph?" do chinh nha Nguy?n vi?t, khong co b? s? nao khac c?a Vi?t Nam th?i đo c?ng nh? khong co giao s? ph??ng Tay đ??ng th?i nao ghi chep l?i vi?c nay, du đay la 1 s? ki?n đ? l?n đ? gay ch?n đ?ng c? đ?t n??c. K? c? cu?n Hoang Le nh?t th?ng chi c?a cac h?c gi? Ngo Gia v?n phai đ??ng th?i (v?n co quan đi?m ch?ng Tay S?n) c?ng khong ghi l?i.
• Ghi chep c?a đ?i Nam th?c l?c l?i khong noi ro vi?c đao m? di?n ra vao ngay thang n?m nao, trong khi đay la m?t s? ki?n r?t quan tr?ng v?i nha Nguy?n. đi?u nay cho th?y cac s? quan nha Nguy?n c?ng khong n?m đ??c l?ng cac chua Nguy?n b? pha khi nao, nen cang khong co đ? c? s? đ? quy t?i cho quan Tay S?n.
• Chinh ghi chep c?a đ?i Nam th?c l?c c?ng co nhi?u đi?m huy?n bi, ngay nay xem xet l?i m?t cach khoa h?c thi ro rang la ng??i vi?t h? c?u. Sach nay ghi la quan Tay S?n đang đao huy?t thi "b?ng co hai con c?p ? b?i r?m nh?y ra" , r?i thi "nha đo đ?c Nguy?n V?n Ng? b?ng d?ng phat h?a" . Cac chi ti?t nay ro rang la tinh ti?t h? c?u th?i phong ki?n nh?m th? hi?n r?ng nha Nguy?n co "thien m?nh", "tr?i phu h? nha Nguy?n". Sach nay c?ng cho la "Hu? đanh tr?n hay thua" nen t?c gi?n ma pha l?ng chua Nguy?n. đay la lu?n đi?m vo c?n c?, vi Nguy?n Hu? đanh tr?n luon chi?n th?ng Nguy?n Anh, ch?a h? thua m?t tr?n nao.
• Ghi chep c?a đ?i Nam th?c l?c mau thu?n v?i "Nguy?n Phuc T?c th? ph?". đ?i Nam th?c l?c ghi r?ng "Nguy?n Ng?c Huyen cung v?i cac con ban đem l?n xu?ng n??c l?y v?ng hai c?t ?y đem gi?u m?t n?i" , nh?ng "Nguy?n Phuc T?c th? ph?" l?i ghi r?ng Nguy?n Ng?c Huyen b? l??i b?t ca m?i tinh c? v?t đ??c hai c?t. đi?u nay cho th?y it nh?t 1 trong 2 cu?n sach la h? c?u (th?m chi co th? c? hai đ?u la h? c?u), cac s? quan nha Nguy?n khong h? n?m đ??c chi ti?t v? vi?c nen m?i vi?t ra cac thong tin mau thu?n nhau.
• Quan Tay S?n co k? lu?t nghiem minh, khi đanh ra B?c di?t chua Tr?nh , ti?n vao thanh Th?ng Long c?ng khong h? c??p pha l?ng m? c?a cac vua Le - chua Tr?nh . V?y thi c?ng khong co ly do đ? quan Tay S?n pha l?ng c?a cac chua Nguy?n. Nguy?n Hu? la m?t v? vua khon ngoan, ong bi?t ro nhi?u ng??i dan đang Trong v?n nh? v? chua Nguy?n, nen s? khong pha l?ng chua Nguy?n đ? khi?n ng??i dan b?t binh.

Tom l?i, vi?c quan Tay S?n cho pha l?ng t?m cac chua Nguy?n co nhi?u kh? n?ng la do s? quan th?i Nguy?n h? c?u ra, nh?m bao ch?a cho vi?c Nguy?n Anh tr? thu nha Tay S?n tan kh?c sau nay, c?ng nh? đ? h? uy tin c?a nha Tay S?n trong nhan dan.

Danh sach cac đ?i chua Nguy?n [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Nguy?n Kim la ng??i đ?t n?n mong cho cac Chua Nguy?n sau nay. Sinh th?i ong khong t? x?ng danh chua nh?ng đ??c con chau Chua Nguy?n sau nay ton mi?u hi?u Tri?u T? va đ??c phong th?y hi?u Hu? Tri?t Hi?n H?u Hoanh H?u T? Th? V? Tich Chieu Huan T?nh v??ng xem nh? la chua. Tuy nhien ong khong đ??c xem la v? Chua Nguy?n đ?u tien. Nha Nguy?n sau nay truy ton ong la Di M?u Thuy D? Kham Cung Hu? Tri?t Hi?n H?u Hoanh H?u T? Th? Kh?i V?n Nhan Thanh T?nh hoang đ? (貽謀垂裕欽恭惠哲顯祐宏休濟世?運仁聖 靖皇帝 ).

1. Nguy?n Hoang t?c Chua Tien hay Tien v??ng ( 1525 ? 1613 ), con ut c?a Tri?u T? Nguy?n Kim , x?ng chua n?m 1558 , co 10 con trai va hai con gai. M?t ng??i con gai l?y Chua Tr?nh Trang . Nha Nguy?n sau nay truy ton ong la Thai T? Gia D? hoang đ? . Ong la v? Chua Nguy?n đ?u tien.
2. Nguy?n Phuc Nguyen t?c Chua Sai , Chua B?t hay Sai v??ng ( 1563 ? 1635 ), con trai th? sau c?a Chua Tien, k? nghi?p n?m 1613 vi cac anh đ?u ch?t s?m va m?t anh b? Chua Tr?nh gi? t?i đang Ngoai , co 11 con trai va b?n con gai. Chua Sai la ng??i đ?u tien trong dong h? mang h? Nguy?n Phuc . T??ng truy?n luc m? ngai co thai chiem bao th?y co v? th?n đ?a cho m?t t? gi?y tren co đ? ch? "Phuc". Luc k? l?i chuy?n, m?i ng??i chuc m?ng ba va đ? ngh? đ?a be ra đ?i đ??c đ?t ten la "Phuc". Nh?ng ba noi r?ng, n?u ch? đ?t ten Phuc cho đ?a be thi ch? m?t minh no h??ng, đ? cho nhi?u ng??i trong dong h? đ??c h??ng phuc, ba đ? ngh? l?y ch? nay lam ch? lot. Va khi th? t? ra đ?i ba đ?t ten la Nguy?n Phuc Nguyen. Nha Nguy?n sau nay truy ton ong la Hy Tong Hi?u V?n hoang đ? .
3. Nguy?n Phuc Lan t?c Chua Th??ng hay Th??ng v??ng ( 1601 ? 1648 ), con trai th? hai c?a chua Sai, k? nghi?p n?m 1635 vi anh tr??ng ch?t s?m, co ba con trai va m?t con gai. Nha Nguy?n sau nay truy ton ong la Th?n Tong Hi?u Chieu hoang đ? .
4. Nguy?n Phuc T?n t?c Chua Hi?n hay Hi?n v??ng ( 1620 ? 1687 ), con trai th? hai c?a Chua Th??ng, k? nghi?p n?m 1648 vi c? anh l?n em đ?u ch?t s?m, co sau con trai va ba con gai. Nha Nguy?n sau nay truy ton ong la Thai Tong Hi?u Tri?t hoang đ? .
5. Nguy?n Phuc Thai t?c Chua Ngh?a hay Ngh?a v??ng ( 1650 ? 1691 ), con trai th? hai c?a Chua Hi?n, k? nghi?p n?m 1687 vi anh tr??ng ch?t s?m, co n?m con trai va n?m con gai. (Theo Nguy?n Phuc t?c th? ph? thi Chua Ngh?a la Nguy?n Phuc Thai, con Nguy?n Phuc Tr?n khong co, ma ch? co Nguy?n Phuc Tran, em k? c?a chua t?c C??ng qu?n cong). Chua Ngh?a la ng??i d?i đo đ?n Hu? . Nha Nguy?n sau nay truy ton ong la Anh Tong Hi?u Ngh?a hoang đ? .
6. Nguy?n Phuc Chu ^[16] t?c Chua Minh hay Minh v??ng (con g?i la Qu?c chua , ch? Han : 國主) ( 1675 ? 1725 ), con trai tr??ng c?a Chua Ngh?a, k? nghi?p n?m 1691 , co 38 con trai va b?n con gai. Chua Minh la ng??i đ?u tien sai s? sang nha Thanh đ? xin phong v??ng nh?ng khong đ??c cong nh?n vi nha Thanh v?n xem vua Le c?a đang Ngoai la vua c?a toan x? Vi?t luc đo. Nha Nguy?n sau nay truy ton ong la Hi?n Tong Hi?u Minh hoang đ? .
7. Nguy?n Phuc Chu ^[17] t?c Chua Ninh hay Ninh v??ng ( 1697 ? 1738 ), con trai tr??ng c?a Chua Minh, k? nghi?p n?m 1725 , co ba con trai va sau con gai. Nha Nguy?n sau nay truy ton ong la Tuc Tong Hi?u Ninh hoang đ? .
8. Nguy?n Phuc Khoat t?c Chua V? hay V? v??ng ( 1714 ? 1765 ), con trai tr??ng c?a Chua Ninh, k? nghi?p n?m 1738 , co 18 con trai va 12 con gai. Vi n?m 1744 vao d?p T?t Nguyen đan co m?t cay sung n? hoa va m?t l?i s?m ''Bat th? hoan trung đo''. đ?n luc nay chua Tr?nh đa x?ng v??ng nen Nguy?n Phuc Khoat c?ng g?i minh la V? v??ng vao n?m 1744 va xem đang Trong nh? m?t n??c đ?c l?p. Nha Nguy?n sau nay truy ton ong la Th? Tong Hi?u V? hoang đ? .
9. Nguy?n Phuc Thu?n t?c Chua đ?nh hay đ?nh v??ng ( 1754 ? 1777 ), con trai th? 16 c?a V? v??ng, k? nghi?p n?m 1765 , khong co con. Khi con s?ng, V? v??ng đa co y đ?nh cho con trai th? chin la Nguy?n Phuc Hi?u n?i ngoi. Sau khi Nguy?n Phuc Hi?u ch?t, va con ong nay hay con qua nh?, V? v??ng đ?nh cho con trai th? hai c?a minh la Nguy?n Phuc Luan (hay Nguy?n Phuc Con , la Cha c?a Th? T? Cao hoang đ? Gia Long sau nay) n?i ngoi. Khi V? v??ng ch?t, m?t quy?n th?n trong tri?u la Tr??ng Phuc Loan đa gi?t Nguy?n Phuc Luan r?i l?p Nguy?n Phuc Thu? n , luc đo m?i 12 tu?i, len ngoi đ? d? ki?m ch?. N?m 1777 , ong b? nha Tay S?n gi?t khi ? tu?i 26, ch?a co con n?i doi. Nha Nguy?n sau nay truy ton ong la Du? Tong Hi?u đ?nh hoang đ? .
10. Nguy?n Phuc D??ng t?c Tan Chinh v??ng đ??c len ngoi chua sau khi Ly Tai ep Nguy?n Phuc Thu?n nh??ng ngoi cho con c?a anh minh ( Nguy?n Phuc D??ng la con trai c?a Nguy?n Phuc Hi?u). Luc ?y chua Nguy?n chia lam 2 phe cung nhau cai tr?: M?t ben la Nguy?n Phuc Thu?n , Nguy?n Phuc Anh ( Gia Long ) va m?t ben la Nguy?n Phuc D??ng , Ly Tai . N?m 1777 , c? hai phe đ?u b? nha Tay S?n tieu di?t, rieng Nguy?n Phuc Anh ch?y thoat than.
11. Nguy?n Phuc Anh t?c Nguy?n Th? T? hoang đ?. Sau khi di?t nha Tay S?n , ong x?ng đ?, l?y nien hi?u la Gia Long .

Nien bi?u [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Kieng huy [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ng??i đang Trong k? huy cac Chua Nguy?n nen đ?c bi?n am m?t s? t? ng?:

• Ten Chua Tien la Hoang nen đ?i h? Hoang thanh Hu?nh, ch? "hoang" c?ng đ?c la "hu?nh" (l?u hu?nh).
• Nguy?n Phuc Khoat la "V? v??ng", nen ng??i h? V? ? đang Trong đ?i thanh h? Vo.
• Ch? "Phuc" đ?c thanh "Ph??c" đ? tranh ch? "Phuc" trong h? Nguy?n Phuc c?a vua Chua nha Nguy?n.
• Ch? "C?nh" la ten Nguy?n Phuc C?nh (con c? Nguy?n Anh, ng??i đ??c Anh đ?a sang Phap lam con tin đ? đ?i l?y s? giup đ? đanh Tay S?n) đ?c la "ki?ng", nen "cay c?nh" g?i la "cay ki?ng".
• Ch? "Kinh" la ten Nguy?n H?u Kinh , ng??i khai l?p Sai Gon ph?i đ?c ch?ch la "ki?ng" nen "t?m kinh" g?i la "t?m ki?ng".
• Ch? "Tong" la ten Nguy?n Phuc Mien Tong , t?c vua Thi?u Tr? (chau n?i Nguy?n Anh), ph?i đ?c la "ton". Do đo m?t lo?t s? sach chep mi?u hi?u cac vua nh? Ly Thanh Tong, Le Thanh Tong, Tr?n Thai Tong , v.v... đ?u ghi la Ly Thanh Ton, Le Thanh Ton, Tr?n Thai Ton , v.v... đ?n t?n sau nay m?t s? sach s? th?i hi?n đ?i v?n b? ?nh h??ng nay va chep mi?u hi?u cac vua t? "Tong" thanh "Ton". Cac ten đ??ng ph? t?i mi?n nam Vi?t Nam, ma ten g?i la mi?u hi?u cac v? vua, hi?n nay c?ng đa ph?n ghi Tong thanh Ton. Ch?ng nh?ng th?, m?t dong h? hoang t?c, c?ng v?n ph?i đ?c la "Tong Th?t", nh?ng vi kieng huy ch? Tong nay nen ph?i đ?c thanh "Ton Th?t".
• Ch? "Thi" la ten th?i nh? Nguy?n Phuc Thi c?a vua T? đ?c nen đ?c thanh Th?i.
• Ch? "Nh?m" la ten ch? Nguy?n Phuc H?ng Nh?m c?a vua T? đ?c nen đ?c thanh Nhi?m.

Ngoai ra con nhi?u ch? kieng huy n?a nh?ng it ?nh h??ng đ?n đ?i s?ng xa h?i h?n.

Chu thich [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Xem them [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• Chua Tr?nh
• Chua B?u
• Chua M?c
• Tri?u Le trung h?ng
• Tri?u Tay S?n

Tham kh?o [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• đ?i Vi?t s? ky toan th?
• Tr?n Tr?ng Kim - " Vi?t Nam s? l??c "
• Ph?m V?n S?n - " Vi?t s? toan th? "
• Phan Duy Kha, La Duy Lan, đinh Cong V? ? Nhin l?i l?ch s? , Nha xu?t b?n V?n hoa thong tin, 2003

Lien k?t ngoai [ s?a | s?a ma ngu?n ]

• Nguyen Dynasty (Vietnamese history) t?i Encyclopædia Britannica (ti?ng Anh)
• Chua Nguy?n t?i T? đi?n bach khoa Vi?t Nam
• Kham đ?nh Vi?t s? thong giam c??ng m?c , b?n đi?n t?.