한국   대만   중국   일본 
H?u k? Trung C? ? Wikipedia ti?ng Vi?t B??c t?i n?i dung

H?u k? Trung C?

Bach khoa toan th? m? Wikipedia
S? s?p đ? c?a Constantinopolis, Trong hinh la Mehmed II đang d?n quan ti?n vao thanh. Tranh c?a Fausto Zonaro.

H?u k? Trung C? hay Giai đo?n cu?i Trung C? ( ti?ng Anh : Late Middle Ages ) la m?t th?i k? l?ch s? c?a chau Au keo dai trong hai th? k? 14 va 15 (n?m 1300-1500). Tr??c no la giai đo?n gi?a Trung C? va sau no la Th?i k? c?n đ?i .

T? kho?ng n?m 1300, s? th?nh v??ng va phat tri?n c?a chau Au trong nhi?u th? k? đa b? d?ng l?i. M?t chu?i nh?ng tr?n d?ch b?nh (nh? Cai ch?t đen ) va n?n đoi (nh? n?n đoi l?n 1315-1317 ) đa lam gi?m đang k? dan s? chau Au. Song song v?i s? s?t gi?m dan s? la s? l?n x?n trong xa h?i va nh?ng cu?c chi?n tranh vung mi?n x?y ra lien mien, đi?n hinh nh? cu?c Chi?n tranh Tr?m n?m gi?a hai n??c Anh va Phap. M?t v?n đ? khac la cu?c ly giao phia Tay đa pha v? s? th?ng nh?t c?a Giao h?i . G?p chung l?i, t?t c? nh?ng s? ki?n tren đoi khi đ??c g?i la Cu?c kh?ng ho?ng c?a giai đo?n cu?i Trung C?. [1]

B?t ch?p cac cu?c kh?ng ho?ng, th? k? 14 la m?t th?i đ?i c?a nh?ng s? phat tri?n trong cac nganh khoa h?c va ngh? thu?t. S? quay tr? l?i v?i n?n v?n hoa Hy L?p-La Ma c? đ?i đa đ?a đ?n cu?c Ph?c H?ng Italy , đ??c xem la m? đ?u cho th?i k? Ph?c H?ng tren toan chau Au. M?t trong nh?ng nguyen nhan c?a chuy?n nay la do sau khi thanh ph? Constantinopolis b? đ? ch? Ottoman đanh chi?m, cac h?c gi? Byzantine đa ch?y sang Italy tru ?n va mang theo nhi?u tai li?u quy gia đ??c vi?t b?ng ti?ng Hy L?p . [2]

K?t h?p v?i dong ch?y tran vao c?a cac t? t??ng c? đ?i la s? phat minh ra nganh in ?n, giup cho vi?c sao l?u cac tai li?u va dan ch? hoa ki?n th?c. Chinh nh?ng đi?u nay đa d?n đ?n phong trao C?i cach Khang Cach . Vao cu?i th?i k? nay, m?t k? nguyen c?a s? tham hi?m đ??c b?t đ?u. S? banh tr??ng c?a đ? ch? Ottoman đa ng?n ch?n tuy?n đ??ng giao th??ng v?i ph??ng đong, vi th? nen nh?ng ng??i chau Au ph?i đi tim m?t con đ??ng khac. K?t qu? c?a chuy?n nay la cu?c kham pha chau M? c?a Christopher Columbus va chuy?n h?i hanh vong qua chau Phi đ? t?i ?n đ? c?a Vasco da Gama . Nh?ng cu?c kham pha nay đa khi?n kinh t? c?a cac n??c chau Au tr? nen hung m?nh trong nh?ng n?m sau đo.

Nh?ng s? thay đ?i đ??c đ?a t?i b?i cac ti?n b? nay khi?n nhi?u h?c gi? nhin nh?n r?ng chung đa d?n đ?n k?t thuc c?a th?i Trung C? , va la s? m? đ?u c?a th? gi?i hi?n đ?i. M?c du v?y, nhi?u h?c gi? khac cho r?ng s? phan chia nay ch? la ap đ?t. Quan đi?m c?a h? la nh?ng ki?n th?c c? đ?i ch?a bao gi? m?t h?n ? chau Au, nen ph?i co m?t s? lien t?c nh?t đ?nh gi?a Th?i C? đ?i va Th?i Hi?n đ?i . Co nh?ng h?c gi? ? Italy b? qua giai đo?n cu?i Trung C? ma xem th? k? 14 nh? la b??c qua đ? tr?c ti?p len Th?i Hi?n đ?i. [3]

Cac s? ki?n l?ch s? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Ranh gi?i c?a chau Au Cong giao ti?p t?c co nh?ng bi?n chuy?n trong th? k? 14 va 15. đ?i Cong t??c Moscow b?t đ?u n?i d?y ch?ng l?i ng??i Mong C? va cac v??ng qu?c Cong giao hoan t?t qua trinh Reconquista ? ban đ?o Iberia , th? nh?ng ban đ?o Balkan l?i r?i vao tay đ? ch? Ottoman. Trong cung luc đo, cac qu?c gia con l?i tren l?c đ?a ph?i đ?i pho v?i nhi?u cu?c xung đ?t c? trong va ngoai n??c. [4]

Tinh hinh nay d?n đ?n s? phat tri?n v?ng ch?c c?a chinh quy?n trung ??ng va s? n?i len c?a th? ch? nha n??c qu?c gia. [5] Nh?ng đoi h?i v? tai chinh danh cho chi?n tranh đa d?n t?i vi?c t?ng thu?, va k?t qu? c?a chuy?n nay la s? xu?t hi?n c?a cac đoan h?i đ?i di?n, tieu bi?u nh? Qu?c h?i Anh. [6] Quy?n l?c c?a Giao hoang suy y?u cung v?i cu?c ly giao phia Tay va phong trao C?i cach Khang Cach c?ng gop them ph?n vao s? phat tri?n c?a chinh quy?n th? t?c. [7]

Scandinavia [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Sau m?t n? l?c h?p nh?t Th?y đi?n va Na Uy t? 1319-1365, lien minh Kalmar c?a cac n??c B?c Au đ??c ra đ?i vao n?m 1397. [8] Ba v??ng qu?c đan M?ch, Na Uy va Th?y đi?n n?m d??i quy?n cai tr? c?a m?t qu?c v??ng duy nh?t. Ng??i Th?y đi?n mi?n c??ng tham gia vao m?t lien minh do ng??i đan M?ch chi?m ?u th?. Nh?m khu?t ph?c ng??i Th?y đi?n, vua Christan II c?a đan M?ch đa gi?t h?i m?t lo?t cac quy t?c Th?y đi?n trong v? th?m sat Stockholm vao n?m 1520. Hanh đ?ng nay ch? lam gia t?ng s? thu h?n, Th?y đi?n b? ra va lien minh k?t thuc vao n?m 1523. [9] Th? nh?ng Na Uy ti?p t?c ? l?i va ch?p nh?n đong vai chi?u d??i cho đan M?ch cho t?i t?n n?m 1814.

Iceland h??ng l?i t? s? tach bi?t c?a minh (n?m l? loi ngoai bi?n), va la qu?c gia duy nh?t khong ph?i h?ng ch?u d?ch b?nh Cai ch?t đen. [10] Trong cung luc đo thi Na Uy d?n m?t đi cac thu?c đ?a ? Greenland , co l? la vi th?i ti?t c?c k? kh?c nghi?t trong th? k? 15. [11] đo co th? la do hi?u ?ng c?a Th?i k? b?ng ha nh? . [12]

Anh [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Tranh v? vua Henry V trong tr?n Agincourt b?i Sir John Gilbert
Bai chi ti?t: N??c Anh th?i Trung C?

Cai ch?t c?a Alexander III c?a Scotland vao n?m 1286 đa đ?a qu?c gia vao m?t cu?c tranh ch?p k? v?. [13] Vua Anh luc đo la Edward I kh?ng đ?nh ch? quy?n đ?i v?i Scotland , va vi?c nay d?n đ?n m?t lo?t nh?ng cu?c chi?n tranh đ??c g?i chung la Chi?n tranh gianh đ?c l?p Scotland . [14] Ng??i Anh cu?i cung b? đanh b?i va Scotland xay d?ng m?t nha n??c v?ng m?nh d??i th?i nha Stuart .

T? n?m 1337, s? chu y c?a n??c Anh xoay sang Phap trong cu?c Chi?n tranh Tr?m N?m . [15] Chi?n tranh b?t đ?u khi vua Edward III c?a Anh tuyen b? r?ng minh m?i la ng??i th?a k? h?p phap cho ngai vang n??c Phap. Ng??i Anh gianh nhi?u th?ng l?i nh? tr?n Crecy va tr?n Poitiers đ? ti?n sau vao đ?t Phap. T?i th?i Henry V thi chi?n th?ng c?a ong ? tr?n Agincourt (1415) đa đ?y hai qu?c gia t?i ch? g?n nh? th?ng nh?t. Nh?ng r?i sau đo ng??i Anh b?t đ?u thua tr?n va đanh m?t g?n h?t lanh th? tren đ?t Phap. Th?t b?i ? Phap đa d?n đ?n nh?ng tranh ch?p ? que nha; cu?c Chi?n tranh Hoa H?ng (1455-1485) n? ra g?n nh? ngay sau khi Chi?n tranh Tr?m N?m k?t thuc, v?i s? tham gia c?a hai dong h? đ?i đ?ch la nha York va nha Lancaster. [16]

Cu?c chi?n k?t thuc v?i s? len ngoi c?a Henry VII thu?c v??ng tri?u Tudor. Henry VII ti?p t?c cong vi?c c?a cac v? vua nha York tr??c đo la xay d?ng m?t ch? đ? t?p quy?n trung ??ng. [17] Trong cung luc đo thi Ireland c?ng gianh quy?n đ?c l?p nh?ng v?n n?m d??i s? b?o h? c?a Anh. [18]

Tranh Jeanne d'Arc c?a Jean Auguste Dominique Ingres

Phap [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: N??c Phap th?i Trung C?
Xem them: Jeanne d'Arc

Nha Valois len thay nha Capet vao n?m 1328 va ph?i ngay l?p t?c đ?i đ?u v?i nh?ng k? thu nguy hi?m la ng??i Anh ( Chi?n tranh Tr?m N?m ), va sau đo la Cong t??c x? Bourgogne ( N?i chi?n Phap gi?a Armagnac va Burgundy ). [19] Th?i k? the th?m nh?t c?a ng??i Phap la t? n?m 1415-1435 khi h? b? m?t n?a đ?t n??c, bao g?m c? Paris , v? tay ng??i Anh va Burgundy. Ch? khi n? anh hung Jeanne d'Arc xu?t hi?n thi ng??i Phap m?i chi?m l?i ?u th?. M?c du Jeanne d'Arc b? ng??i Anh h?a thieu vao n?m 1430 nh?ng ng??i Phap v?n đi đ?n th?ng l?i cu?i cung trong Chi?n tranh Tr?m N?m vao n?m 1453. Lanh đ?a duy nh?t ma ng??i Anh con gi? đ??c tren đ?t Phap la Calais , va mai t?i n?m 1557 thi Phap m?i chinh ph?c l?i đ??c n?i đay.

Chi?n tranh Tr?m N?m đa đ? l?i cho n??c Phap nh?ng thi?t h?i đang k?, nh?ng no đa giup xay d?ng tinh th?n dan t?c c?a ng??i Phap va lo?i tr? t?m ?nh h??ng c?a ng??i Anh tren đ?t Phap. Louis XI len ngoi t? n?m 1461 va la m?t v? vua thanh cong. D??i th?i c?a ong, n??c Phap đa g?n nh? th?ng nh?t, va t? đo phat tri?n thanh m?t qu?c gia t?p quy?n m?nh m? ? chau Au. [20] đ? lam đ??c chuy?n đo, Louis XI đa m?nh tay tr?ng tr? cac lanh chua quy t?c ch?ng l?i minh. Cung luc đo, Cong t??c x? Bourgogne la Charles I (đ?i th? chinh tr? l?n nh?t c?a Louis XI) ph?i đ?i m?t v?i nh?ng s? khang c? trong qua trinh c?ng c? lanh đ?a c?a minh. [21] Khi Charles ch?t trong tr?n Nancy (1477), Phap thu l?i vung đ?t c?a Cong t??c x? Bourgogne. [22] Th? nh?ng h?t Burgundy va vung Burgundian Netherlands l?i r?i vao tay nha Habsburg, đ?a đ?n nhi?u xung đ?t trong cac th? k? sau đo. [22]

Trung Au [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: đ? qu?c La Ma Th?n thanh va V??ng qu?c Hungary

Bohemia v??n len trong th? k? 14 va s?c l?nh Golden Bull vao n?m 1356 đa đ?t vua Bohemia len hang đ?u trong s? nh?ng ng??i đ??c b?u c? Hoang đ? c?a đ? ch? La Ma th?n thanh, nh?ng r?i cu?c n?i lo?n Hussite đa khi?n Bohemia lam vao kh?ng ho?ng. [23] Ngoi hoang đ? c?a đ? ch? La Ma th?n thanh đ??c chuy?n t?i dong Habsburg vao n?m 1438 va đ??c gi? nguyen nh? v?y t?i khi đ? ch? tan ra vao n?m 1806. [24] M?c du co lanh th? r?ng l?n nh?ng đ? ch? b? chia n?m x? b?y, v?i quy?n hanh th?c s? n?m trong tay c?a nh?ng cong qu?c ca nhan. [25] Nh?ng t? ch?c tai chinh nh? Lien minh Hansa va gia đinh Fugger c?ng n?m gi? nh?ng quy?n l?c quan tr?ng, c? v? m?t kinh t? va chinh tr?. [26] Khong co m?t v? Hoang đ? nao đ? kh? n?ng đ? th?ng nh?t đ? ch? va xay d?ng ch? đ? t?p quy?n trung ??ng nh? cac n??c lan bang Anh, Phap.

V??ng qu?c Hungary tr?i qua th?i hoang kim trong th? k? 14 v?i cac tri?u đ?i c?a Karoly I (1308-1342) va Lajos I (1342-1382). [27] Qu?c gia tr? nen giau m?nh va tr? thanh ngu?n cung c?p vang va b?c chinh c?a chau Au. [28] V?i đ?i quan to l?n c?a minh, Louis đ?i đ? gianh th?ng l?i trong hang lo?t nh?ng chi?n d?ch quan s? t? Litva t?i Nam Italy, t? Ba Lan đ?n B?c Hy L?p. Trong th?i gian nay thi Ba Lan h??ng s? chu y v? phia đong v?i vi?c lien minh cung Litva, t?o nen m?t kh?i lien minh co di?n tich to l?n. [29] Lien minh nay, cung v?i s? c?i đ?o c?a Litva, đa ch?m d?t hoan toan th?i đ?i c?a cac ngo?i giao ? chau Au. [30]

Louis khong đ? l?i ng??i con trai nao sau khi ong ch?t va ngoi vua Hungary đ??c trao t?i Sigismund x? Luxemburg . Nhi?u quy t?c Hungary b?t man v?i vi?c nay va gay n?i chi?n, th? nh?ng Sigismund cu?i cung đa gianh chi?n th?ng. Sigismund la m?t v? vua quy?n l?c, ong đa t?o ra nhi?u c?i cach trong h? th?ng lu?t phap Hungary va cho tai xay d?ng nh?ng cung đi?n ? Buda va Visegrad , đ??c xem la m?t trong nh?ng cong trinh trang l? nh?t ? chau Au. D??i th?i c?a ong, ng??i Hungary ph?i chi?n đ?u v?i ng??i Hussite va m?t đ? ch? Ottoman đang tr?i d?y. M?t l?n n?a Hungary l?i đong vai tro lam t?m la ch?n ? phia đong nam cho chau Au Cong giao, nh? đa t?ng ch?ng ch?i l?i ng??i Mong C? trong th? k? tr??c. Lien quan Hungary-Phap th?t b?i trong tr?n Nicopolis (1396), [31] nh?ng trong nh?ng n?m sau đo thi Sigismund đa ki?m ch? đ??c ng??i Th?.

Qu?c v??ng Matthias Corvinus c?a Hungary (? ngoi 1458-1490) n?m gi? trong tay m?t đ?i quan hung h?u nh?t vao th?i ?y, va ong đa dung no đ? chinh ph?c Bohemia, Ao va chi?n đ?u v?i đ? ch? Ottoman. [32] Th?i th?nh tr? c?a ng??i Hungary đi t?i ch? k?t thuc vao đ?u th? k? 16 khi vua Louis II c?a Hungary t? tr?n trong tr?n Mohacs (1526). Hungary sau đo r?i vao m?t chu?i nh?ng kh?ng ho?ng va b? xam chi?m.

đong Au [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: L?ch s? Nga

Vao th? k? 13 thi Kievan Rus' đa s?p đ? vi cu?c xam l?ng c?a ng??i Mong C?. [33] Trong kho?ng tr?ng ma qu?c gia nay đ? l?i đa ch?ng ki?n s? tr?i d?y c?a đ?i Cong qu?c Moscow , th? l?c đa gianh chi?n th?ng tr??c Kim Tr??ng han qu?c trong tr?n Kulikovo (1380). [34] Chi?n th?ng nay ch?a ch?m d?t đ??c s? th?ng tr? c?a ng??i Tartar trong vung, va ng??i h??ng l?i nhi?u nh?t la Litva khi m? r?ng đ??c t?m ?nh h??ng v? phia đong. [35]

T?i th?i c?a Ivan đ?i đ? (1462-1505), Moscow m?i th?c s? tr? thanh m?t th? l?c l?n trong vung, va s? sap nh?p Novgorod vao n?m 1478 đa đ?t n?n mong cho m?t nha n??c Nga. [36] Sau khi Constantinopolis s?p đ? vao n?m 1453, ng??i Nga xem minh nh? la ng??i th?a k? c?a đ? ch? Byzantine va Chinh th?ng giao đong ph??ng . H? g?i Moskva la "Thanh Rome đ?i th? ba" [37] va nh?ng v? vua Nga x?ng danh hi?u la Sa hoang . [38] [39]

đ? ch? Byzantine va vung Balkan [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: đ? qu?c đong La Ma
S? m? r?ng c?a đ? ch? Ottoman trong 1481-1683.

đ? ch? Byzantine t?ng m?t th?i gian dai th?ng tr? vung đong đ?a Trung H?i c? v? chinh tr? l?n v?n hoa. Nh?ng t?i th? k? 14 nay thi no đa suy y?u tr?m tr?ng tr??c s? banh tr??ng c?a đ? ch? Ottoman va ch? con gi? đ??c Constantinopolis cung m?t vai vung đ?t ? Hy L?p. [40] Va t?i n?m 1453 thi thanh Constantinopolis v? đ?i cu?i cung c?ng b? Mehmed II đanh chi?m. đo la s? k?t thuc c?a m?t đ? ch? đa t?n t?i g?n 1000 n?m, va n?u ta xem đ? ch? Byzantine (con g?i la đ? ch? đong La Ma ) la s? ti?p n?i c?a đ? ch? La Ma thi s? tr??ng t?n c?a no con lau h?n nh? v?y nhi?u. [41]

đ? ch? Bulgaria c?ng suy s?p trong th? k? 14. Nh?ng ng??i Serbia chi?n th?ng ng??i Bulgaria trong tr?n Velbazhd (1330), nh?ng s? cai tr? c?a h? c?ng r?t ng?n ng?i. [42] Lien quan vung Balkan do nh?ng ng??i Serbia lanh đ?o b? Ottoman đanh tan trong tr?n Kosovo (1389), v?i cai ch?t c?a r?t nhi?u quy t?c Serbia. Serbia đ?u hang ng??i Th? vao n?m 1459, va t?i l??t Bosnia cung Albania c?ng b? khu?t ph?c vao n?m 1463 va 1479. Belgrade (thu?c Hungary) la thanh ph? cu?i cung ? Balkan r?i vao tay đ? ch? Ottoman vao n?m 1521. Khi k?t thuc th?i Trung C?. toan b? ban đ?o Balkan đa n?m d??i s? cai tr? ho?c la ch? h?u c?a đ? ch? Ottoman. [43]

Sau khi chinh ph?c t?t c? nh?ng đ?i th? trong khu v?c, đ? ch? Ottoman đ??c nhin nh?n nh? m?t th? l?c to l?n n?m ch?n ngay v? tri giao nhau gi?a ba l?c đ?a Au, A, Phi. Quan đ?i c?a ng??i Th? co k? lu?t va trinh đ? cao, trong khi h?m đ?i m?nh m? c?a h? co m?t t? Bi?n đen t?i đ?a Trung H?i, t? Bi?n Aegean t?i Bi?n đ? . S? hung c? c?a đ? ch? Ottoman th??ng đ??c xem la nguyen nhan đa c?n tr? s? thong th??ng đ??ng b? gi?a chau Au va chau A. đi?u đo co th? đa d?n đ?n vi?c cac n??c chau Au ph?i ti?n hanh nh?ng cu?c tham hi?m b?ng đ??ng bi?n đ? t?i ph??ng đong.

Nam Au [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: N??c Y th?i trung c? , Tay Ban Nha th?i trung c? , va L?ch s? B? đao Nha
Vua Ferdinand va N? hoang Isabella tren ngai vang

Avignon la n?i c? ng? c?a cac Giao hoang t? 1309 đ?n 1376. [44] Sau khi Giao hoang tr? v? Roma vao n?m 1378, N??c Giao hoang phat tri?n thanh m?t chinh quy?n th? t?c, len t?i đ?nh đi?m v?i s? tha hoa đ?o đ?c trong th?i c?a Alexander VI . [45] Florence n?i len trong s? cac thanh ph? Italy nh? vao vi?c giao th??ng buon ban, va gia đinh Medici đa tr? thanh nh?ng nha b?o tr? quan tr?ng cho phong trao Ph?c h?ng . [46] M?t s? thanh ph? khac ? B?c Italy c?ng m? r?ng lanh th? va c?ng c? quy?n l?c, nh? Milan va Venice . [47] ? Nam Italy, chi?n tranh Bu?i c?u kinh chi?u Sicilia đa chia c?t vung nay thanh v??ng qu?c Aragon x? Sicilia va v??ng qu?c Anjou x? Naples. [48] T?i n?m 1442 thi hai v??ng qu?c đ??c sap nh?p d??i s? th?ng tr? c?a phia Aragon. [49]

Tren ban đ?o Iberia , cu?c hon nhan c?a Isabella I x? Castile va Ferdinand II x? Aragon vao n?m 1469 đa đ?a đ?n s? h?p nh?t c?a hai qu?c gia Cong giao co th? l?c nh?t luc b?y gi? la Castile va Aragon , m? đ??ng cho s? thanh l?p v??ng qu?c Tay Ban Nha th?ng nh?t. [50] V??ng qu?c H?i giao Granada b? chinh ph?c vao n?m 1492, qua đo qua trinh Reconquista c?ng đ??c hoan thanh. [51] D??i th?i Isabella đa đ?t n?n mong cho m?t c??ng qu?c tren bi?n v? sau nay. Tay Ban Nha va B? đao Nha la hai qu?c gia đi đ?u trong nh?ng cu?c tham hi?m hang h?i. Hoang t? Henry Nha hang h?i c?a B? đao Nha la ng??i đa tham hi?m d?c b? bi?n chau Phi trong th? k? 14, va Vasco da Gama đa đi vong qua chau Phi đ? đ?n ?n đ? vao n?m 1498. [52] Ben phia Tay Ban Nha, Isabella chi ti?n cho Columbus tim đ??ng t?i ?n đ? b?ng cach đi v? phia tay, va k?t qu? c?a chuy?n nay l?i la vi?c vo tinh tim ra chau M? (1492). [53]

Xa h?i [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: Cac c?n kh?ng ho?ng cu?i th?i trung c?
Nh?ng nong dan lam vi?c ben ngoai t??ng thanh (thu?c b? Tres Riches Heures du duc de Berry )

T? kho?ng n?m 1300-1350, Th?i k? ?m Trung C? nh??ng ch? cho Th?i k? b?ng ha nh? . [54] Khi h?u l?nh h?n đa gay nen nh?ng cu?c kh?ng ho?ng trong nong nghi?p, b?t đ?u b?ng N?n đoi l?n 1315-1317 . [55] N?n đoi nay ch?a ?nh h??ng n?ng n? đ?n dan s? b?ng nh?ng tr?n d?ch b?nh c?a th? k? sau, c? th? la Cai ch?t đen . [56] Con s? th?ng ke cho th?y đa co dao đ?ng kho?ng t? m?t ph?n ba đ?n 60% dan s? b? ch?t trong đ?i d?ch nay. [57] Kho?ng n?m 1420, nh?ng tr?n d?ch b?nh tai đi tai l?i va nh?ng n?n đoi đa lam dan s? chau Au co l? ch? con b?ng m?t ph?n ba so v?i th? k? tr??c. [58] Lam tr?m tr?ng them cho nh?ng tai ??ng t? nhien la nh?ng cu?c xung đ?t v? trang; c? th? la tr??ng h?p c?a n??c Phap trong Chi?n tranh Tr?m N?m. [59]

Khi dan s? chau Au s?t gi?m, đ?t đai tr? nen th?a thai h?n cho nh?ng con ng??i s?ng, va do đo ti?n thue nhan cong c?ng đ?t h?n tr??c. [60] Nh?ng bi?n phap c?a cac ch? đ?t đ? bu?c h? th?p ti?n cong, vi d? nh? Quy ch? Ng??i Lao đ?ng vao n?m 1351 ? Anh, đ?u b? th?t b?i. Chung ch? đ?a t?i nh?ng s? gi?n d? trong t?ng l?p nong dan va h?u qu? la nh?ng cu?c n?i lo?n nh? phong trao Jacquerie vao n?m 1358 ? Phap va cu?c n?i lo?n nong dan vao n?m 1381 ? Anh. [61] K?t c?c c?a no la s? ch?m d?t c?a giai c?p nong no ? Tay Au. [62] Trai l?i, ? đong Au, cac ch? đ?t đa l?i d?ng đ??c tinh hinh nay đ? đan ap nong dan th?m chi con kh?c nghi?t h?n. [63]

Cho t?i gi?a th? k? 14, chau Au tr?i qua m?t qua trinh đo th? hoa t? t?. [64] M?c du nh?ng thanh ph? đa b? h? hao nhi?u b?i Cai ch?t đen nh?ng vai tro trung tam c?a cac vung thanh th? trong vi?c giao d?c, th??ng m?i va đ?m b?o cho chinh ph? v?n ti?p t?c phat tri?n. [65] T?i kho?ng n?m 1500, Venice , Milan , Naples , Paris va Constantinopolis đ?u co kho?ng tren 100.000 dan. [66] 22 thanh ph? khac co tren 40.000 dan; h?u h?t trong s? đo la ? Italy va ban đ?o Iberia , nh?ng m?t s? khac thi ? Phap, đ? ch? La Ma th?n thanh, Cac n??c vung th?p (nay la Ha Lan , B? , v.v...) va c?ng them London ? Anh. [66]

Nh?ng bi?n đ?ng gay ra b?i Cai ch?t đen đa đ?y nhi?u nhom nh? trong xa h?i vao ch? nguy hi?m, đ?c bi?t la ng??i Do Thai . H? th??ng b? đ? v?y la nh?ng k? gay ra cac tai ??ng, va đa co nh?ng cu?c th?m sat Do Thai di?n ra tren toan chau Au, nh? v? gi?t h?i 2000 ng??i Do Thai vao thang 2 n?m 1349 ? Strasbourg . [67] Ng??i Do Thai c?ng b? tr?c xu?t kh?i Anh vao n?m 1290, Phap vao n?m 1306, Tay Ban Nha vao n?m 1492 va B? đao Nha vao n?m 1497. [68] Giai đo?n nay c?ng ch?ng ki?n v? th? c?a ph? n? đ??c nang len đang k?. Nh?ng thay đ?i trong xa h?i đa t?o c? h?i cho ph? n? tham gia vao cac ho?t đ?ng th??ng m?i, h?c hanh va ton giao. [69] Co nh?ng ng??i ph? n? đa đ? l?i d?u ?n khong th? phai m? trong l?ch s? nh? n? anh hung Jeanne d'Arc c?a Phap va N? hoang Isabella c?a Tay Ban Nha. Tuy nhien c?ng co nhi?u ph? n? đa b? sat h?i va hanh h? trong phong trao s?n phu th?y . [69]

Nh?ng ti?n b? quan s? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: Chi?n tranh th?i trung c?
Hinh minh h?a tr?n Crecy. Chi?n tranh Tr?m N?m la n?i di?n ra r?t nhi?u ti?n b? quan s?.

Qua nh?ng tr?n chi?n nh? tr?n Courtrai (1302), tr?n Bannockburn (1314), va tr?n Morgarten (1315), cac nha th?ng tr? hi?u ro r?ng ?u th? quan s? c?a k? binh đa khong con n?a, va m?t đ?i b? binh đ??c trang b? k? l??ng d?n tr? nen thong d?ng h?n. [70] Cung ten dai c?ng la m?t v? khi l?i h?i, đo la th? ma ng??i Anh đa dung đ? chi?m ?u th? tr??c Phap trong Chi?n tranh Tr?m N?m. [71]

S? xu?t hi?n c?a thu?c sung đa ?nh h??ng m?nh m? t?i cach th?c ti?n hanh nh?ng cu?c chi?n tranh. M?c du ng??i Anh đa dung no t? tr?n Crecy (1346), nh?ng ph?i t?i khi nh?ng kh?u th?n cong xu?t hi?n va tr? thanh v? khi cong thanh thi cac thay đ?i to l?n m?i di?n ra; c?u truc c?a cac cong s? phong th? đa ph?i thay đ?i đ? thich h?p v?i th?i cu?c. [72]

Nh?ng s? thay đ?i c?ng di?n ra v?i cach th?c tuy?n quan va thanh ph?n c?a quan đ?i. Ki?u tuy?n m? quan đ?i b?ng cach keu g?i đ??c d?n d?n thay th? b?ng nh?ng đ?n v? quan đ?i đ??c tr? l??ng đ?n t? trong n??c ho?c linh đanh thue n??c ngoai. [73] Edward III c?a Anh va cac thanh ph? t? do ? Italy đi đ?u trong vi?c th?c hi?n ph??ng th?c nay. Th?i k? nay c?ng ch?ng ki?n s? xu?t hi?n đ?i quan th??ng tr?c đ?u tien, đo la t? nha Valois n??c Phap trong Chi?n tranh Tr?m N?m. [74]

đi cung v?i nh?ng ti?n b? quan s? la s? hinh thanh cac lu?t l? hi?p s? ph?c t?p h?n trong t?ng l?p chi?n binh. [75] Net m?i nay co th? xem nh? la k?t qu? c?a vi?c gi?m b?t vai tro quan s? c?a gi?i quy t?c va d?n d?n tach h?n kh?i ngu?n g?c quan đ?i c?a no. [76] Tinh th?n hi?p s? đ??c th? hi?n qua cac h?i hi?p s? m?i va it mang tinh ton giao h?n, nh? H?i Thanh George do Karoly I c?a Hungary thanh l?p vao n?m 1325 va H?i Garter c?a Edward III vao n?m 1348. [77]

Ton giao [ s?a | s?a ma ngu?n ]

S? phan chia ?ng h? trong cu?c ly giao.

Cu?c ly giao phia Tay [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: Ly giao Tay ph??ng

S? kh?ng ch? ngay cang t?ng c?a cac vua Phap đ?i v?i Giao hoang đa đ?a đ?n vi?c ngoi v? Giao hoang chuy?n t?i Avignon vao n?m 1309. [78] Khi Giao hoang tr? v? Roma vao n?m 1377, nh?ng mau thu?n đa d?n t?i s? xu?t hi?n c?a hai Giao hoang khac nhau ? Rome va Avignon, k?t qu? la Cu?c ly giao phia Tay (1378-1417). [79] Phap, Scotland va cac n??c v? sau h?p nh?t thanh Tay Ban Nha cung ?ng h? Giao hoang Avignon, trong khi Anh, B? đao Nha, Scandinavia va h?u h?t cac lanh chua đ?c ?ng h? Giao hoang Rome. [80]

T?i H?i ngh? Constance do Qu?c v??ng Sigismund (sau la Hoang đ? đ? ch? La Ma th?n thanh) ch? tri, ngoi v? Giao hoang m?t l?n n?a đ??c th?ng nh?t va tr? v? Rome. [81] M?c du v?y nh?ng cu?c ly giao phia Tay đa đ? l?i m?t s? t?n h?i đang k? cho Giao h?i. Nh?ng đ?u đa n?i b? đa lam y?u đi l?i kh?ng đ?nh v? th? đ?ng đ?u Cong giao c?a h? va đ?a đ?n nh?ng s? ch?ng đ?i thuy?t giao quy?n , m? đ??ng cho cac phong trao khang cach. [82]

Cac ho?t đ?ng c?i cach [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: C?i cach Khang Cach

John Wycliffe [ s?a | s?a ma ngu?n ]

M?c du Giao h?i Cong giao đa t? lau ch?ng l?i cac t? t??ng khong chinh th?ng, trong giai đo?n cu?i Trung C? nay thi no l?i xu?t hi?n nh?ng đoi h?i cho vi?c c?i cach t? ben trong. Ng??i đi tien phong trong phong trao nay la giao s? Oxford John Wycliffe . Wycliffe cho r?ng Kinh Thanh ph?i la tai li?u đang tin c?y duy nh?t cho nh?ng cau h?i v? ton giao. Ong ch?ng l?i nh?ng quan ni?m v? s? hoa th?, khong l?p gia đinh, va s? xa t?i. [83] M?c du co nh?ng nha b?o tr? co th? l?c nh?ng phong trao nay khong t?n t?i đ??c lau. [84]

Jan Hus [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Hon nhan c?a Richard II c?a Anh va Anne c?a Bohemia, V??ng h?u Anh đa t?o ra m?i lien h? gi?a hai qu?c gia va đ?a y t??ng c?a nh?ng ng??i Lollard (nh?ng ng??i tin theo John Wycliffe) tham nh?p vao đay. [85] Nh?ng bai thuy?t gi?ng c?a v? linh m?c ng??i Sec la Jan Hus đ??c d?a tren n?n t?ng c?a Wycliffe, va nh?ng ng??i tin theo ong ta (đ??c g?i la nh?ng ng??i Hussite ) thi co t?m ?nh h??ng l?n h?n nhi?u so v?i nh?ng ng??i Lollard. [86] Vao n?m 1414, Hus yeu c?u đ??c xu?t hi?n t?i H?i ngh? Constance đ? b?o v? l?p tr??ng c?a minh. [87] Khi ong b? h?a thieu vao n?m 1415, s? vi?c nay đa đ?a đ?n nh?ng cu?c n?i d?y c?a ng??i Hussite. [88]

Martin Luther [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Tranh Martin Luther b?i Lucas Cranach. Phong trao c?i cach Khang Cach la m?t b??c quan tr?ng tren con đ??ng xu?t hi?n nha n??c ch? quy?n.

M?c du đung ra la n?m ngoai th?i Trung C? (v? m?t th?i gian), nh?ng phong trao Khang Cach c?a Martin Luther đa chinh th?c ch?m d?t s? th?ng nh?t c?a Giao h?i, m?t trong nh?ng đ?c tinh tieu bi?u c?a th?i k? Trung C?. [89]

Martin Luther la m?t tu s? ng??i đ?c. Ong cho r?ng vi?c ban phep gi?i t?i (ti?ng Anh: indulgence) c?a Giao h?i ch?ng co ich l?i gi cho vi?c c?u r?i linh h?n ngoai m?c đich lam đ?y tui cac ch?c s?c c?a Giao h?i. Luther treo b?n 95 lu?n đ? len nha th? ? Wittenberg vao ngay 31 thang 10 n?m 1517 đ? ph?n bi?n l?i Giao h?i. [90] Ngay t?c kh?c cac lu?n đ? nay đ??c d?ch t? ti?ng Latinh sang ti?ng đ?c , đ??c in ?n, va ph? bi?n. đay la cu?c tranh lu?n đ?u tien trong l?ch s? co s? h? tr? c?a may in. Ch? trong vong hai tu?n l? chung đa đ??c ph? bi?n r?ng rai tren toan n??c đ?c, va ch? trong hai thang chung co m?t tren toan lanh th? chau Au.

Sau đo, Martin Luther b?t đ?u bac b? quy?n l?c tuy?t đ?i c?a Giao hoang, con Giao h?i quy ong la d? giao. Theo Luther, con ng??i co th? đ??c c?u r?i b?i ni?m tin vao Thien chua ma khong c?n vai tro trung gian c?a giao h?i. Cac tac ph?m c?a Martin Luther ngay cang đ??c ph? bi?n r?ng rai h?n, lan truy?n đ?n Phap, Anh, va Y va đa co nhi?u sinh vien tim đ?n Wittenberg đ? nghe cac bai thuy?t gi?ng c?a ong va Philipp Melanchthon . T?i H?i ngh? Worms (1521), ong b? yeu c?u ph?i bac b? cac y t??ng c?a minh. [91] Khi t? ch?i, Martin Luther b? Hoang đ? Karl V c?a Thanh ch? La Ma đ?t ra ngoai vong phap lu?t. [92] Trong th?i gian l?n tr?n, ong đa d?ch Kinh Thanh sang ti?ng đ?c. [93] T? t??ng c?a ong đa d?n đ?n s? hinh thanh nh?ng trao l?u m?i trong Cong giao, va b?n d?ch Kinh Thanh c?a ong con la m?t đong gop khong nh? vao n?n v?n hoa đ?c. [94]

Nhi?u nha c?m quy?n th? t?c xem phong trao Khang Cach nh? la c? h?i đ? thoat kh?i nh?ng rang bu?c v?i Giao h?i va m? r?ng s? th?nh v??ng c?ng nh? la t?m ?nh h??ng. [95] Giao h?i đap tr? b?ng cach ho?t đ?ng ch?ng khang cach. [96] chau Au b? chia thanh phia B?c theo Khang Cach va phia Nam theo Giao h?i, đi?u nay đa đ?a t?i nh?ng cu?c chi?n tranh ton giao trong th? k? 16 va 17. [97]

Th??ng m?i [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Cac tuy?n đ??ng buon ban chinh vao giai đo?n cu?i Trung C? đen : Lien minh Hansa , xanh : Venice , đ? : Genoa , tim : Venice va Genoa, net ch?m : tren b? va tren song.

S? th?ng tr? c?a đ? ch? Ottoman ? phia đong đ?a Trung H?i đa tr? thanh tr? ng?i cho cac qu?c gia Cong giao, khi?n h? ph?i đi tim nh?ng tuy?n đ??ng khac. [98] Ng??i B? đao Nha va Tay Ban Nha kham pha ra con đ??ng đi vong qua phia nam chau Phi đ? t?i ?n đ? va xuyen đ?i Tay D??ng đ? t?i chau M?. Khi cac th??ng nhan Genoa va Venice tim đ??c con đ??ng bi?n đ? giao th??ng tr?c ti?p v?i Flanders thi h?i ch? trao đ?i hang hoa ? Champagne đa b? m?t đi gia tr?. [99]

Trong cung luc đo, ng??i Anh chuy?n t? xu?t kh?u len tho sang v?i, k?t qu? la lam nganh cong nghi?p d?t ? Cac n??c vung th?p thi?t h?i n?ng n?. [100] ? bi?n Baltic va bi?n B?c , lien minh Hansa đ?t t?i đ?nh cao vao th? k? 14, nh?ng suy y?u trong th? k? 15. [99]

Trong th? k? 13 va 14 di?n ra m?t qua trinh đ??c cac nha s? h?c g?i la 'cu?c cach m?ng th??ng m?i', ch? y?u la ? Italy va m?t ph?n ? đ? ch? La Ma th?n thanh. [101] Nh?ng hinh th?c quan h? đ?i tac m?i va v?n đ? b?o hi?m đa đ?a đ?n vi?c gi?m thi?u r?i ro trong vi?c buon ban, trong khi cac cach th?c ki?m toan va giao d?ch m?i c?ng gop ph?n vao nh?ng ti?n b? c?a th?i k? nay. [102]

V?i s? phat tri?n v? tai chinh, cac quy?n l?i kinh doanh d?n r?i vao tay nh?ng th??ng nhan đ?ng đ?u. Cac thanh th? ch?ng ki?n s? phat tri?n c?a cac ph??ng h?i, trong khi nhi?u t?p đoan đ??c phep đ?c quy?n tren cac tuy?n đ??ng buon ban, nh? h? th?ng Staple trong nganh v?i voc c?a Anh. [103] Ngu?n l?i t? nh?ng đi?u nay đ?a t?i m?t l??ng c?a c?i to l?n. Nh?ng gia đinh nh? nha Fugger ? đ?c, nha Medici ? Italy, nha de la Pole ? Anh, va nh?ng ca nhan nh? Jacques Coeur ? Phap đa ?ng h? tai chinh cho nh?ng cu?c chi?n tranh va co đ??c t?m ?nh h??ng v? m?t chinh tr?. [104]

M?c du nh?ng cu?c kh?ng ho?ng v? nhan kh?u vao th? k? 14 h?n nhien la đa gay ra nh?ng s? suy gi?m m?nh m? trong s?n xu?t va buon ban, co m?t cu?c tranh lu?n soi n?i r?ng li?u s? xu?ng d?c v? tai chinh co v??t qua s? s?t gi?m dan s? hay khong. [105] Quan ni?m tr??c kia cho la s? phat tri?n ngh? thu?t trong th?i Ph?c h?ng co ngu?n g?c s? d? d? trong đ?i s?ng, th? nh?ng nh?ng nghien c?u g?n đay cho r?ng đa co m?t cu?c suy thoai kinh t? trong th?i Ph?c h?ng. [106] K?t lu?n chinh xac v? chuy?n nay v?n ch?a ro.

Khoa h?c va ngh? thu?t [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Trong th? k? 14, s? th?ng tr? c?a tri?t h?c kinh vi?n b? thach th?c b?i khuynh h??ng ch? ngh?a nhan v?n . M?c du kh?i đ?u ch? la m?t n? l?c đ? ph?c h?i cac ngon ng? c? đ?i, khuynh h??ng nay đa d?n t?i nh?ng ti?n b? trong cac nganh khoa h?c , ngh? thu?t va v?n h?c . No đ??c ti?p l?a b?i nh?ng h?c gi? Byzantine ch?y sang phia tay tim n?i tru ?n sau s? s?p đ? c?a thanh Constantinopolis vao n?m 1453. [107]

Trong khoa h?c, nh?ng y t??ng c?a cac tac gi? uy tin th?i c? đ?i nh? Aristotle l?n đ?u tien đ??c đ?a ra ban cai sau m?t th?i gian dai đ??c m?c nhien xem la chan ly. M?c du cu?c Ph?c h?ng trong th? k? 15 ch? mang tinh đ?a ph??ng, ch? y?u la ? cac thanh ph? t? do ? B?c Italy, nh?ng cac ti?n b? v? ngh? thu?t con di?n ra ? nhi?u n?i xa h?n v? phia b?c, c? th? la Ha Lan.

Phat minh may in c?a Johann Gutenberg đ??c xem la m?t trong nh?ng thanh t?u cong ngh? co ?nh h??ng m?nh m? nh?t đ?n l?ch s?.

Tri?t h?c, khoa h?c va cong ngh? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: Tri?t h?c th?i trung c? , Khoa h?c th?i trung c? , va Cong ngh? th?i trung c?

Tr??ng phai tri?t h?c th?ng l?nh trong th? k? 13 la h?c thuy?t c?a Thomas Aquinas dung hoa gi?a t? t??ng Aristotle va th?n h?c Cong giao. [108] Cac t? t??ng ngoai lu?ng đ?u co th? b? xem la d? giao. M?t gi?i phap ti?n b? đ??c William x? Ockham đ?a ra, đo la ph?i tach bi?t ro rang gi?a th? gi?i c?a ly tri va th? gi?i c?a ni?m tin. Ockham đ? ra nguyen ly Occam , trong đo m?t ly thuy?t đ?n gi?n s? đ??c ?u tien h?n m?t ly thuy?t ph?c t?p, va ph?i tranh suy đoan v? cac hi?n t??ng khong quan sat đ??c. [109]

Cach ti?p c?n m?i nay gi?i phong nh?ng suy xet khoa h?c kh?i nh?ng s? h?n ch? giao đi?u c?a t? t??ng Aristotle va m? đ??ng cho nh?ng phat tri?n m?i, đ?c bi?t la trong l?nh v?c nghien c?u ly thuy?t chuy?n đ?ng v?i Jean Buridan , Nicole Oresme va Cac nha tinh toan c?a Oxford . Buridan đ? ra ly thuy?t v? s?c đ?y, m?t b??c quan tr?ng đ? ti?n t?i khai ni?m quan tinh v? sau nay. [110] Nh?ng cong trinh c?a cac h?c gi? nay đa chu?n b? tr??c cho thuy?t l?y m?t tr?i lam trung tam c?a Nicolaus Copernicus . [111]

Cac phat minh cong ngh? trong th?i k? nay, du la đ??c nghien c?u ? chau Au hay du nh?p t? ? R?p va Trung Qu?c , đ?u co nh?ng ?nh h??ng to l?n len chinh tr? va xa h?i, c? th? la thu?c sung , may in va la ban . Thu?c sung đa lam thay đ?i quan đ?i, vi?c in ?n khong ch? đa giup s?c cho phong trao Khang Cach ma ? goc nhin r?ng h?n thi no đa đ?a t?i cho m?i ng??i c? h?i đ??c ti?p c?n v?i ki?n th?c, con la ban đa giup nhi?u cho vi?c hang h?i đ? m? ra m?t k? nguyen tham hi?m va chinh ph?c thu?c đ?a sau nay. [112] M?t s? phat minh khac co tac đ?ng l?n h?n đ?n đ?i s?ng hang ngay nh? m?t kinh va đ?ng h? ch?y b?ng s?c n?ng. [113]

Ngh? thu?t th? giac va ki?n truc [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: Ngh? thu?t th?i trung c? va Ki?n truc th?i trung c?

Ti?n than c?a ngh? thu?t Ph?c h?ng co th? đ??c th?y ? cac tac ph?m c?a Giotto vao đ?u th? k? 14. Giotto la h?a s? đ?u tien t? th?i c? đ?i c? g?ng tai hi?n l?i hi?n th?c ba chi?u va th? hi?n nh?ng c?m xuc đich th?c c?a con ng??i. [114] Tuy nhien nh?ng ti?n b? quan tr?ng nh?t thi ph?i ch? đ?n th? k? 15 ? thanh ph? Florence . S? b?o tr? m?nh tay c?a t?ng l?p th??ng nhan (nh? gia đinh Medici) đa giup ngh? thu?t co c? h?i phat tri?n. [115]

T?p tin:Giotto - Scrovegni - -36- - Lamentation (The Mourning of Christ).jpg
B?c tranh S? than khoc c?a Giotto th? hi?n khong gian ba chi?u.

Th?i k? nay đa ch?ng ki?n nhi?u ti?n b? v? k? thu?t nh? cach k? đ??ng d?ng hinh c?a Masaccio va Brunelleschi . [116] Qua nghien c?u gi?i ph?u c? th? ng??i, đi đ?u la Donatello , đa t?o ra đ? hi?n th?c cao h?n cho cac tac ph?m. [117] Khi trung tam c?a phong trao Ph?c h?ng chuy?n v? Rome, no len t?i c?c đi?m v?i cac b?c th?y nh? Leonardo da Vinci , Michelangelo va Raphael . [118] Cac y t??ng Ph?c h?ng ? Italy sau đo v??t day Alps đ? t?i phia b?c, c? th? la Cac n??c vung th?p v?i Jan van Eyck la ngh? s? tieu bi?u. [119] M?c du v?y thi h?i h?a ? Ha Lan vao th?i k? nay v?n chu tr?ng vao b? c?c va b? m?t h?n la nh?ng k?t c?u ly t??ng hoa c?a Italy. [120]

V? m?t ki?n truc, cac n??c phia B?c chau Au v?n s? d?ng ch? y?u la ki?n truc Gothic , [121] trong khi ? Italy, m?t h??ng đi m?i đa đ??c m? ra va đ??c truy?n c?m h?ng t? cac y t??ng c? đ?i. Nh?ng cong trinh tieu bi?u c?a th?i nay g?m co Santa Maria del Fiore ? Florence v?i thap đ?ng h? c?a Giotto, c?ng r?a t?i c?a Ghiberti va mai vom nha th? c?a Brunelleschi. [122]

V?n h?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: V?n h?c th?i trung c?

Ti?n b? quan tr?ng nh?t trong v?n h?c giai đo?n cu?i Trung C? la vi?c s? d?ng ngon ng? m? đ? (nh?ng đi?u nay khong co ngh?a la quay l?ng hoan toan v?i ti?ng Latinh ). [123] M?t s? tac ph?m tieu bi?u co th? k? t?i nh? Th?n khuc ( La Divina Commedia ) c?a Dante Alighieri , Decameron c?a Giovanni Boccaccio va Canzoniere c?a Petrarch . [124] [125] [126] Ba tac gia noi tren đa t?o ra h? ngon ng? Tuscan lam n?n t?ng cho ti?ng Italy hi?n đ?i. [127] Phong cach v?n h?c m?i nay lan đ?n Phap (v?i Eustache Deschamps va Guillaume de Machaut ), [128] Anh (v?i Geoffrey Chaucer ), [129] Bohemia, Byzantine, Baltic va nh?ng vung c?a ng??i Slavs . [130]

Am nh?c [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Bai chi ti?t: Am nh?c th?i trung c?

Am nh?c la m?t ph?n quan tr?ng c?a c? n?n v?n hoa th? t?c va ton giao, va đ??c gi?ng d?y nh? m?t ngh? thu?t trong cac tr??ng đ?i h?c. [131] T? n?m 1330 xu?t hi?n tr??ng phai ph?c đi?u, m?t s? k?t h?p ph?c t?p h?n c?a cac am s?c đ?n l?. [132] M?t s? nha so?n nh?c tieu bi?u trong th?i k? nay la Philippe de Vitry, Guillaume de Machaut, Giovanni da Cascia, Jacopo da Bologna va Francesco Landini. [133] [134]

Nh?ng tranh lu?n v? l?ch s? [ s?a | s?a ma ngu?n ]

Cac s? gia vao th? k? 18 nghien c?u v? th? k? 14 va 15 cho r?ng trung tam c?a no la s? Ph?c h?ng v?i s? tai kham pha cac ki?n th?c c? đ?i va s? xu?t hi?n y th?c ca nhan. [135] Th? nh?ng c?ng co nh?ng tranh lu?n r?ng th? k? 12 m?i la th?i k? c?a nh?ng ti?n b? l?n lao h?n v? m?t v?n hoa. [136] M?t cu?c tranh lu?n khac la v? kinh t? va nhan kh?u h?c, v?i Johan Huizinga cho r?ng giai đo?n cu?i Trung C? la m?t th?i đ?i c?a suy thoai va kh?ng ho?ng ch? khong ph?i h?i sinh. [137]

Henri Pirenne la ng??i đa đ?a ra cach chia th?i Trung C? thanh ba giai đo?n đ?u, gi?a va cu?i Trung C?, va ngay nay no đ??c ch?p nh?n ph? bi?n. [138] M?c du v?y nh?ng cac nghien c?u s? h?c ? Italy tranh dung t? giai đo?n cu?i Trung C? vi theo h? thi giai đo?n nay đa thoat kh?i đem đen c?a th?i Trung C?. [139] Ta nen hi?u la đi?u ki?n s?ng r?t khac nhau ? phia b?c va nam day Alps, va thu?t ng? "Ph?c h?ng" co th? đung khi mieu t? m?t s? ti?n b? v? khoa h?c, ngh? thu?t, v?n hoa, nh?ng khong ph?i la xu h??ng quy?t đ?nh trong th?i k? nay. [89] Ben c?nh s? ph?c h?ng thi con co s? m?t đi tinh th?ng nh?t c?a Giao h?i, s? suy gi?m v? dan s? va s? xu?t hi?n c?a nha n??c qu?c gia. [89]

Chu thich [ s?a | s?a ma ngu?n ]

  1. ^ Cantor, trang 480.
  2. ^ Cantor, trang 594.
  3. ^ Le Goff, trang 154. Xem Najemy, John M. (2004). Italy in the Age of the Renaissance: 1300?1550 . Oxford: Oxford University Press. ISBN   0198700407 .
  4. ^ Allmand (1998), trang 3; Holmes, trang 294; Koenigsberger, pp. 299?300.
  5. ^ Brady et al., p. xvii; Jones, trang 21.
  6. ^ Allmand (1998), trang 29
  7. ^ Brady et al., p. xvii; Holmes, trang 276; Ozment, trang 4.
  8. ^ Hollister, trang 366; Jones, trang 722.
  9. ^ Allmand (1998), trang 703
  10. ^ Allmand (1998), trang 673.
  11. ^ Allmand (1998), trang 193.
  12. ^ “Paintings by Pieter Breughel the elder are often used to illustrate the Little Ice Age” . B?n g?c l?u tr? ngay 22 thang 10 n?m 2019.
  13. ^ Jones, pp. 348?9.
  14. ^ Jones, pp. 350?1
  15. ^ Jones, trang 351.
  16. ^ Allmand (1998), trang 458
  17. ^ Hollister, trang 353
  18. ^ McKisack, pp. 228?9.
  19. ^ Hollister, trang 355
  20. ^ Duby, trang 288-93
  21. ^ Allmand (1998), pp. 450-5
  22. ^ a b Allmand (1998), trang 455
  23. ^ Holmes, trang 311?312
  24. ^ Hollister, trang 362
  25. ^ Cantor, trang 507
  26. ^ Allmand (1998), pp. 152?153; Cantor, trang 508; Koenigsberger, trang 345.
  27. ^ Wandycz, trang 38
  28. ^ Jones, trang 737.
  29. ^ Koenigsberger, trang 318; Wandycz, trang 41.
  30. ^ Jones, trang 7.
  31. ^ “Battle of Nicopolis Europe-Turkey” . Encyclopedia Britannica . Truy c?p 25 thang 9 n?m 2015 .
  32. ^ “Matthias I king of Hungary” . Encyclopedia Britannica . Truy c?p 25 thang 9 n?m 2015 .
  33. ^ Martin, pp. 100?1.
  34. ^ Koenigsberger, trang 322
  35. ^ Martin, trang 239.
  36. ^ Allmand (1998), trang 754
  37. ^ Thanh Rome đ?i th? nhi la Constantinopolis
  38. ^ Sa hoang hay Tsar co ngh?a la "Caesar", m?t trong nh?ng danh hi?u đ? g?i Hoang đ? c?a đ? ch? La Ma, xem L?ch s? đ? ch? La Ma .
  39. ^ Allmand (1998), p. 754
  40. ^ Allmand (1998), pp. 771?4
  41. ^ Hollister, trang 99; Koenigsberger, trang 340.
  42. ^ Jones, trang 796?797.
  43. ^ Hollister, p. 360; Koenigsberger, p. 339.
  44. ^ Hollister, trang 338.
  45. ^ Allmand (1998), trang 586
  46. ^ Allmand, trang 150, 155
  47. ^ Allmand (1998), trang 547
  48. ^ Cantor, trang 511
  49. ^ Allmand (1998), trang 577.
  50. ^ Hollister, trang 356; Koenigsberger, trang 314; Reilly, trang 209.
  51. ^ Allmand (1998), trang 162
  52. ^ Allmand (1998), trang 192
  53. ^ Cantor, 513
  54. ^ Grove, Jean M. (2003). The Little Ice Age.
  55. ^ Jones, trang 88.
  56. ^ Harvey, Barbara F. (1991). "Introduction: The 'Crisis' of the Early Fourteenth Century". In Campbell, B.M.S.. Before the Black Death: Studies in The 'Crisis' of the Early Fourteenth Century. Manchester: Manchester University Press. trang 1?24.
  57. ^ Jones, trang 136?8;Cantor, trang 482.
  58. ^ Herlihy (1997), trang 17; Jones, trang 9.
  59. ^ Hollister, trang 347.
  60. ^ Duby, trang 270
  61. ^ Cantor, trang 484
  62. ^ Cantor, trang 564
  63. ^ Hollister, trang 332?3
  64. ^ Hollister, trang 323
  65. ^ Jones, trang 164; Koenigsberger, trang 343.
  66. ^ a b Allmand (1998), trang 125 L?i chu thich: Th? <ref> khong h?p l?: ten “Allmand125” đ??c đ?nh ro nhi?u l?n, m?i l?n co n?i dung khac
  67. ^ Hollister, trang 330; Holmes, trang 255.
  68. ^ Koenigsberger, trang 251.
  69. ^ a b Klapisch-Zuber, trang 268. L?i chu thich: Th? <ref> khong h?p l?: ten “Klapisch-Zuber268” đ??c đ?nh ro nhi?u l?n, m?i l?n co n?i dung khac
  70. ^ Jones, trang 350;
  71. ^ McKisack, trang 240
  72. ^ Allmand (1998), trang 169
  73. ^ Cantor, trang 515
  74. ^ Contamine, tramg 165?72; Holmes, trang 300
  75. ^ Cantor, trang 349
  76. ^ Hollister, trang 336.
  77. ^ Cantor, trang 537
  78. ^ Cantor, trang 496.
  79. ^ Cantor, trang 497
  80. ^ Hollister, trang 338
  81. ^ Cantor, trang 498; Ozment, trang 164.
  82. ^ Hollister, trang 339
  83. ^ Allmand (1998), tramg 15
  84. ^ Allmand (1998), trang 15?6
  85. ^ Holmes, trang 312
  86. ^ Allmand (1998), trang 16; Cantor, trang 500.
  87. ^ Allmand (1998), trang 377;
  88. ^ Koenigsberger, trang 332; MacCulloch, trang 36.
  89. ^ a b c Brady et al., p. xvii.
  90. ^ MacCulloch, trang 115.
  91. ^ MacCulloch, trang 127
  92. ^ MacCulloch, trang 128.
  93. ^ Ozment, trang 246.
  94. ^ Hillerbrand, Hans J. "Martin Luther: Significance," Encyclopaedia Britannica, 2007.
  95. ^ Allmand (1998), trang 16?7
  96. ^ MacCulloch, trang 107; Ozment, trang 397.
  97. ^ MacCulloch, trang 266
  98. ^ Allmand (1998), trang 159?60
  99. ^ a b Cipolla (1976), trang 275
  100. ^ Cipolla (1976), trang 283
  101. ^ Koenigsberger, trang 226; Pounds, trang 407.
  102. ^ Cipolla (1976), trang 318?29
  103. ^ Jones, trang 121
  104. ^ Allmand (1998), trang 150?3
  105. ^ Pounds, trang 483.
  106. ^ Cipolla, C.M. (1964). "Economic depression of the Renaissance?". Economic History Review xvi: 519?24.
  107. ^ Allmand (1998), trang 243?54
  108. ^ Jones, trang 42; Koenigsberger, trang 242.
  109. ^ Grant, trang 142; Nicholas, trang 134.
  110. ^ Grant, trang 95?7.
  111. ^ Grant, trang 112?3.
  112. ^ Jones, trang 11?2
  113. ^ Grant, trang 160
  114. ^ Cantor, trang 433
  115. ^ Allmand (1998), trang 155; Brotton, trang 27.
  116. ^ Burke, trang 24
  117. ^ Allmand (1998), trang 253;
  118. ^ Brotton, trang 67; Burke, p. 69.
  119. ^ Allmand (1998), trang 269
  120. ^ Burke, trang 250
  121. ^ Allmand (1998), trang 300?1,
  122. ^ Allmand (1998), trang 305; Cantor, trang 371.
  123. ^ Jones, trang 8.
  124. ^ Cantor, trang 546
  125. ^ Curtius, trang 396
  126. ^ Curtius, trang 26
  127. ^ Koenigsberger, trang 369.
  128. ^ Jones, trang 264.
  129. ^ Curtius, trang 35; Jones. trang 264.
  130. ^ Jones, trang 9.
  131. ^ Allmand, trang 319
  132. ^ Wilson, trang 229, 289?90, 327.
  133. ^ Koenigsberger, trang 383; Wilson, trang 329.
  134. ^ Wilson, trang 357?8, 361?2.
  135. ^ Cantor, trang 529.
  136. ^ Haskins, Charles Homer (1927). The Renaissance of the Twelfth Century. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.
  137. ^ Allmand, p. 299
  138. ^ "Les periodes de l'historie du capitalism", Academie Royale de Belgique. Bulletin de la Classe des Lettres, 1914.
  139. ^ Le Goff, p. 154
L?y t? “ https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H?u_k?_Trung_C?&oldid=71210051 ”