1959
-yildagi
ikki qutbli dunyo
.
"Sovuq urush" apogeyidagi (1980-yil)
ikki qutbli dunyo
.
Sovuq urush
? bir tarafdan kapitalistik
AQSh
va uning kapitalistik ittifoqdoshlari, ikkinchi tarafdan sotsialistik
SSSR
va uning sotsialistik ittifoqdoshlari orasidagi
XX asrning
40-yillari o?rtalaridan
90
-yillarning boshlarigacha davom etgan global
geosiyosiy
, iqtisodiy va g?oyaviy ziddiyat.
Qo?shma Shtatlar
va
SSSR
to?g?ridan-to?g?ri harbiy ziddiyatga kirishmagan bo?lsa ham, ularning dunyoga ta?sir o?tkazish borasidagi raqobati ko?pincha butun dunyo bo?ylab lokal harbiy ziddiyatlarga olib kelar edi.
AQSh
va
Sovet Ittifoqi
o?zining ta?sir doirasini yaratdi hamda ularni harbiy-siyosiy bloklar ?
NATO
va
Varshava bitimi
bilan mustahkamladilar.
Sovuq urush
Uchinchi jahon urushi xavfi
oddiy
va
yadroviy qurollar poygasi
bilan birga olib borildi. Dunyo halokat arafasida turgan bunday holatlardan biri 1962-yilgi
Karib inqirozi
bo?ldi. Shundan so?ng 1970-yillarda ikki tarafdan xalqaro tanglikni "
yengillashtirish
" va qurollanishni cheklash harakatlari amalga oshirildi.
SSSRning bora-bora texnologik jihatdan ortda qolishi sovet iqtisodiyotining stagnatsiyasi va 1970-yillar oxiri ? 1980-yillarning boshidagi juda katta harbiy xarajatlar bilan bir qatorda sovet hukumatining siyosiy va iqtisodiy reformalar o?tkazishiga majbur qildi. 1985-yilda
Mixail Gorbachyov
tomonidan e?lon qilingan
qayta qurish
va
oshkoralik
KPSSning
boshliq rolini yo?qotishiga va og?ir iqtisodiy-ijtimoiy inqirozga, oqibatda esa - 1991-yili
SSSRning parchalanishiga
olib keldi.
Sharqiy Yevropada
sovetlar qo?llovidan mahrum bo?lgan kommunistik hukumatlar undan ham oldin - 1989?1990-yillarda ag?dariladi.
Varshava bitimi
o?z faoliyatini rasman
1991
-yil
1-iyulda
tugatdi va shu vaqtdan boshlab sovuq urushni tugagan deb hisoblashimiz mumkin.
Sovuq urushning boshlanishi rasman 1946-yil
5-mart
kuni,
Winston Churchill
o'zining
Fulton (AQSh)dagi mashhur nutqini
so?zlagan payti hisoblanadi. Ittifoqdoshlar orasidagi munosabatlarning keskinlashuvi oldinroq boshlangan edi, ammo 1946-yilning martiga kelib bu holat
SSSR
ning
Erondan
okkupatsion qo?shinlarini olib chiqishiga noroziligidan kuchayadi.
Churchill
ning nutqi yangi reallikni ko?rsatdi:
…
Boltiqdagi Shtettindan Adriatikadagi Triestgacha
temir parda
qit?a bo?ylab cho?zildi. Tasavvurdagi chiziqning u tarafida ? Markaziy va Sharqiy Yevropa qadimiy davlatlarining barcha poytaxtlaridir. (…) Yevropaning barcha sharqiy davlatlarida juda kichik holda mavjud bo?lgan kommunistik partiyalar hukmronlikka o?tib, chegarasiz totalitar boshqaruvga o?tib oldilar. Politsiyali hukumatlar deyarli hamma yerda boshqaruvdalar va hozircha faqat Chexoslovakiyadan tashqari hech qayerda haqiqiy demokratiya yo?q.
Turkiya va Fors davlatlari ham Moskva hukumati ularga qo?yayotgan talablar bilan juda taajubga tushganlar. Ruslar Berlinda kvazi-kommunistik partiya yaratishga harakat qildilar. (…) Endi agar sovet hukumati o?z hududida prokommunistik Germaniyani yaratishga harakat qilsa, bu britan va amerika hududlarida yangi jiddiy muammolarni keltirib chiqaradi va mag?lub nemislarni Sovetlar hamda g?arbiy demokratik davlatlar orasida bo?lib yuboradi.
(…) Dalillar shunday: bu biz ozod bo?lishi uchun kurashgan Yevropa emas. Bu doimiy tinchlik o?rnatilishiga kerakli narsa ham emas.
Churchill
30-yillarning xatolarini takrorlamaslikka chaqirdi va ozodlikning qimmat demokratiya va
totalitarizmga
qarshi "Xristian sivilizatsiyasi" uchun turishni, buning uchun esa anglo-sakson millatlarning ahilligi va birligi kerakligini aytdi.
Bir haftadan so?ng
I.V.Stalin
"Pravda"ga intervyusida
Churchill
ni
Hitler
bilan bir qatorga qo?ydi va uni o?z nutqida G?arbni
SSSR
bilan urushga chaqirganligida aybladi.
Yevropa
hududida bir-biriga qarshilik ko?rsatayotgan harbiy-siyosiy bloklar.
Vaqt o?tishi bilan bloklar qarshiligidagi tanglik o?zgarib borar edi. Uning eng keskin nuqtasi
Koreya urushi
yillariga to?g?ri keladi, uning oqibatida 1956-yili
Polsha
,
Vengriyadagi
voqealar va
Suvaysh inqirozi
kelib chiqadi;
Xruschev "iliqligi"
kelishi bilan tanglik ozgina yengillashadi, bu ayniqsa 1950-yillarning oxiriga xos; Amerika samolyot-ayg?oqchisi
U-2
(1960) bilan bog?liq janjal yangi tanglikka olib keladi, uning cho?qqisi bo?lib
Karib inqirozi
(1962) bo?ldi; bu inqiroz taasurotida yana yengillashish keladi, ammo u "
Praga bahori
" bilan buziladi.
Brejnev
Xruschevdan
farqli ravishda qaltis avantyuralarga kirishmas, hech qanday "tinch" tadbirlarni o?tkazmas edi; 1970-yillar "
xalqaro tanglikni yengillashtirish
" deb ataluvchi g'oya ostida o?tdi, Yevropadagi xavfsizlik va hamkorlik masalalari bo?yicha majlis (
Helsinki
) va koinotga sovet-amerika birgalikdagi uchishi ("
Soyuz-Apollon
" dasturi) buning mahsullaridir; o?sha paytda
strategik qurollanishni cheklash to?g?risidagi kelishuvlar
imzolanadi. Ko?p tarafdan bu iqtisodiy sabablar bilan tushuntirildi, chunki
SSSR
o?sha paytdayoq iste?molchilik mahsulotlarini sotib olishda ehtiyojni sezdi (bunga esa valyuta kreditlari kerak edi), G?arb o?z navbatida
Arab-Isroil ziddiyati
keltirib chiqargan neft inqirozi yillarida sovet nefti bilan juda qiziqqan edi.
Yangi keskinlashuv
1979
-yili, sovet qo?shinlarining
Afg?onistonga
kirishidan so?ng vujudga keldi, sovetlarning bu harakatini G?arbda geosiyosiy muvozanatning buzilishi va
SSSR
ning
ekspansiya
siyosatiga o?tishi deb qabul qilishdi. Keskinlashuv 1983-yilning kuzida, sovet kuchlari ichida 300 ga yaqin odam bo?lgan
Janubiy Koreya
ning fuqarolar avialaynerini urib tushirganida o?z cho?qqisiga yetdi. Aynan o?sha paytda
AQSh
prezidenti
Ronald Reagan
SSSR
ga nisbatan "
yovuzlik imperiyasi
" iborasini qo?lladi.
AQSh
bu davr mobaynida o?z yadroviy raketalarini G?arbiy Yevropada joylashtirdi va kosmik raketalarga qarshi himoya dasturi ustida ishlashni boshladi; bu ikkala keng ko?lamli dasturlar sovet hukumati tinchini buzdi,
SSSR
ning koinotda qarshilik ko?rsatish uchun mablag?i yo?q edi.
"Ijtimoiy plyuralizm" va "umuminsoniy qadriyatlarning sinfiylari ustidan muhimroqligini" e?lon qilgan
Mixail Gorbachyovning
hukumat tepasiga kelishi bilan g?oyaviy qarshilik tezda o?z keskinligini yo?qotdi. Harbiy-siyosiy masalada
Gorbachyov
avvaliga 1970-yillarning "yengillashtirish" xilidagi siyosatini o?tkazishga harakat qildi, qurollarda cheklashni taklif qildi, ammo kelishuv shartlari ustida qattiq savdolashdi (Reykyavikdagi uchrashuv).
Ammo sovetlar siyosiy tizimining o?sayotgan inqirozi va neft narhining keskin tushib ketishi tufayli
SSSR
iqtisodiyotining g?arbiy texnologiyalar va kreditlariga qarab qolganligi
Gorbachyov
ning tashqi siyosiy muhitda katta muammolarga duch kelishiga sabab bo?ldi. 1988-yilda sovet qo?shinlarining
Afg?onistondan
olib chiqilishi boshlandi. 1989-yil revolyutsiyalari natijasida Sharqiy Yevropada kommunistik tizimining qulashi sovet blokining likvidatsiyasiga va shuning bilan birga ? "sovuq urush"ning to?xtatilishiga olib keldi.
Bu vaqtni o?zida
Sovet Ittifoqi
halokat yoqasida edi. Dunyo sotsialistik tizimining parchalanishi
neft
narxlarining tushishi iqtisodiyot va sanoatning kolossal inqiroziga olib keldi. Mamlakatning chetlarida millatlararo nizolar kelib chiqa boshladi.
Moskva
ittifoqdosh respublikalar ustidan nazoratni yo?qota boshladi.
1990
-yil martidan
1991
-yil dekabrigacha o?n besh respublika ichidan o?n uchtasi Ittifoq tarkibidan chiqdi.
1991
-yil
26-dekabrda
mustaqil Rossiyaning yangi hukumati Ittifoq shartnomasini denonsatsiya qilib, "sovuq urush" tarixida so?nggi nuqtani qo?ydi.
2007
-yilning boshida
AQSh
kongressining ikkala palatasiga sovuq urushda qatnashganlik uchun (
Cold War Service Medal
) yangi harbiy mukofotni tadqiq etish to?g?risida qonun taklif etildi, bu qonun
Hillary Clinton
boshchiligidagi demokratik partiyalik bir guruh senator va kongressmenlar tomonidan qo?llab quvvatlandi. Medal bilan 1945-yil
2-sentabridan
1991
-yil
26-dekabrigacha
AQSh
ning harbiy kuchlarida yoki davlat uyushmalarida ishlagan barchani taqdirlash ko?zlandi.