Х?б?шстан

Байрак Илтамга
Шигарь	Land of origins
Башкала	Аддис-Абеба
Халык саны	104 957 438 (2017)
Нигезл?нг?н	21 август 1995
С?гать кушагы	UTC+03:00
Р?сми тел	Ам?ара теле
География
М?йдан	1,104,300 км²
Координатлар	9°N 40°E
С?яс?т
Х?к?м?т башлыгы	Абий ?хм?т Али
Икътисад
ТЭП	111 262 миллион US$ (2021), 126 783 миллион US$ (2022)
Акча бер?млеге	Х?б?шстан быры
Эшсезлек д?р???се	5% (2014) [1]
Туу к?рс?ткече	4.395 (2014) [2]
КП?И	0.498 (2021) [3]
Яш?? озынлыгы	65.475 ел (2016) [4]
Джини коэффициенты	35 (2015) [5]
Башка м?гъл?мат
Ярд?м телефоннары
Автомобил х?р?к?те ягы	у? [6]
Челт?р к?ч?неше	220 вольт
Телефон коды	+251
ISO 3166-1 коды	ET
ХОК коды	ETH
Интернет домены	.et

Х?б?шстан ^[7] ( рус.   Эфиопия , тар. Абиссиния; амх. ????? ) ? Африканы? к?нчыгышында урнашкан, ди?гезг? чыгышы булмаган д??л?т . Р?сми исеме ? Х?б?шстан Федератив Демократик ??м??рияте (?????? ????? ??????? ?????).

Халык саны буенча Африканы? ?ченче д??л?те. Т?ньякта Эритрея , т?ньяк-к?нчыгышта ?ибути , к?нчыгышта Сомали , к?ньякта Кения ??м к?нбатышта Судан бел?н чикт?ш.

Х?б?шстан ? Африкадагы бик борынгы н?сарилар д??л?те. 1936 ? 1941 елларда Италия К?нчыгыш Африкасы колониясене? бер ?леше булып тора.

Тарих [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

Т?п м?кал?: Х?б?шстан тарихы

Борынгы тарих [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

• Х?б?шстан калкулыгы борынгыдан кешел?рне? яш?? урыны булып тора. Бу урында борынгы игенчелек, кушит телл?ре барлыкка килг?н дип уйланыла.
• Б.э.к. VI?V гасырларда Тигре платосына К?ньяк Гар?бстаннан чыгучылар килеп урнаша. Алар ?зл?ре бел?н язу, семит теле, динн?рен, т?зелеш ысулларын алып кил?л?р. Биред?ге халык бел?н кушылу н?ти??сенд?, борынгы х?б?ш этносы формалаша.
• Б.э.к. V гасырда Тигреда, б.э.к. IV гасырда таркалган м?ст?кыйль д??л?т барлыкка кил?.
• IV гасырда Аксумда монофизит н?сари дине урнаша.

Урта гасырлар [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

• IX гасырдан Х?б?ш калкулыгыны? т?ньягында ислам тарала башлый. Анда м?селман кен?злекл?ре барлыкка кил?.
• XI гасырны? беренче яртысында Аксум патшалыгы таркала. Х?зерге Х?б?шстан ?ирл?ренд? м?селман, н?сари, я??д, потка табынучылар кен?злекл?ре хасил була.
• XVI гасыр урталарында, Гэлаудеуос (Клавдиус[2]) (1540?1559) хакимлеге вакытында, илне? х?ле начарая. 1542 ? 1548 елларда, ?хм?т имам ибн Ибра?им ?ит?кчелегенд?, Адал баш к?т?р?. Шул ук вакытта к?ньякта оромо кабил?л?ре ????м ит? башлый. 1557 елда т?рекл?р Массауаны ??м башка ди?гез портларын басып алалар.
• Император Б?ек Иясу (1682?1706) кен?зл?рне буйсындырып, чиннар иерархиясен булдыра, салымнар ??м т?л??л?р системасын ?айга сала.

XIX гасыр [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

• XIX гасыр уртасында Куарадан феодал Каса Х?б?шстанны берл?штер? эше бел?н ш?гыльл?н? башлый. Вак феодалларга таянып, ул 1853 елда ?з?к ?лешл?р хакиме ? рас Алиг? ?и?ел? китер?, ? аннары зур сугышлар бел?н Тигре ?лк?се башлыгы Уыб расны ?и??.
• 1855 елда Каса ?зен Теодрос II император дип игълан ит?.
• Х?б?шил?р ??м инглизл?р арасында берд?нбер б?релеш 1868 елны? 10 апрель к?ненд? була: 2 ме?лек инглизл?р 5 ме? х?б?шил?рне, кораллану ??м т?ртипне? югары булуы аркасында, ?и??л?р.
• 1888 елда Йоханныс IV император Суданга килешерг? т?къдим ит?. л?кин судан х?лф?се Абдаллах императорны? ислам кабул ит? шартын куя. 1889 елда император Суданга каршы 150-ме?лек гаск?р бел?н ?зе чыга, ??м шул елны? мартындагы сугышта ?л?.
• Я?а император Менелик II (1889?1913) Годжама ??м Тигредагы азатлык к?т?рел?л?рен бастыра, х?б?ш д??л?тен торгыза. 1889 елда Италия ??м Х?б?шстан арасында Уччиаль солыхы т?зел?, аны? буенча яр буйлары Италияг? к?ч?.
• 1890 елда Италия ?зене? Кызыл ди?гез янындагы бил?м?л?рен Эритрия колониясен? берл?штер?, ??м 1889 елгы килеш? буенча Х?б?шстан ?з ?стеенн?н Италия протекторатын кабул итте дип игълан ит?. Шуны? аркасында 1894 елда ике ил арасында ян?д?н сугыш башлана.
• 1893?1894 елларда Менелик II Аддис-Абебадан к?ньяктагы ??м к?ньяк-к?нбатыштагы Уоламо , Сидамо , Кафа , Гимира ?.б. ?лк?л?рне басып ала. Ул, сугыш ?сирл?рен ген? кол ит?г? ??м колларны ?иде елдан артык тотмаска диг?н карар чыгара. Менелик юллар, телеграф ??м телефон чыбыклары т?зелешен активлаштыра, эчке ??м тышкы с??д?не ?стер?. Менелик идар?се вакытында Х?б?шстанда беренче г??ит чыгарыла башлый, беренче хастахан? ачыла.

XX й?зне? беренче яртысы [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

• 1913 елда Менелик ?леменн?н со?, император булып аны? 17 яшьлек оныгы ? Лидж Иясу V кала. Х?б?шстан Беренче Б?тенд?нья сугышында катнашмый, л?кин император, инглизл?рг?, французларга ??м италиялел?рг? каршы берл?ш? тел?ге бел?н, Германия бел?н якынаю с?яс?те калып бара.
• 1916 елны? сентябрь аенда иясуны б?реп т?шер?л?р. Император итеп Менелик Заудитуны? (т?шерелг?н императорны? апасы) 40 яшьлек кызы, ? регент итеп, ягъни фактик башлык итеп, ? регент 24 яшьлек Тэфэри Мэконнын игълан ител?.

1930 елны? ноябренд? Заудиту ?лг?нн?н со?, рас Тэфэри Хайле Селассие (1930?1974) итеп коронациял?н?.

1931 елда Х?б?шстан тарихында беренче конституция игълан ител?. Императорны? ?пс?л?т хакимияте сакалана, ике палаталы м??лес ясала. Кил?се 10?20 елда коллыкны бетерел?.

1934 ? 1935 елларда Х?б?шстан бел?н Италия бил?м?л?ре чикл?ренд? б?релешл?р була. 1935 елны? октябренд? италия гаск?рл?ре Х?б?шстан ?ирл?рен? б?реп кер?л?р. Бернич? ай буе х?б?шил?р каты каршы торалар, кайвакытта аерым ?и??л?рг? д? иреш?л?р, ?мма 1936 елны? 31 мартында х?б?шил?рне? т?п гаск?рл?ре Май-Чоу янындагы сугышта тар-мар ител?л?р. 1936 елны? 5 маенда маршал Бадольо ?ит?кчелегенд?ге италия гаск?рл?ре Х?б?шстан башкаласы ? Аддис-Абебаны алалар, ? 1 июньд? Италия Х?б?шстанны? Италия К?нчыгыш Африкасы колониясен? кертелг?нен ( Эритрея ??м Сомали бел?н берг?) игълан ит?.

Италия оккупациясе 1941 елны? язына кад?р, британ армиясе, африка колониял?ренд ?ыелган ярд?мчел к?чл?р ярд?менд?, Х?б?шстанны азат итк?нче, д?вам ит?.

XX й?зне? икенче яртысы [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

Сугыштан со? Хайле Селассие император ?пс?л?т монарх буларак идар? ит?не д?вам ит?. 1951 елда Х?б?шстанда коллк бетерел?, нигезд?, халыкара ??мгыять басымы астында. Фиркал?р тыела, бастыру монарх к?з?тчелегенд? була.

1953 елда Х?б?шстан АКШ бел?н дуслык ??м икътисади ярд?м итеш? турында килеш? т?зи. Кил?се 20 елда АКШ Х?б?шстанга яртымиллиард доллар к?л?менд?ге финанс субсидиял?ре ??м т?л??сез 140 млн долларлык х?рби кораллар бир?.

70 еллар башына режим б?тенл?й одиозга ?йл?н?: император с?яси ки?лекне? б?тен якларыннан т?нкыйтьк? тартыла, ??м алдагы вакыгйгаларны? катализаторы булып, бик к?п кеше ?лемен? китерг?н, 1972?1974 елгы ачлык тора.

Д??л?т т?зелеше [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

Т?п м?кал?: Х?б?шстан д??л?т т?зелеше

Федератив ??м??рият, этник б?ленеш буенча т?зелг?н 9 килилдан (штаттан) ??м ике ?зидар?ле ш???рд?н (Аддис-Абеба ??м Дыре-Дауа) тора.

Д??л?т башлыгы ? президент. М??лес (халык в?килл?ре палатасы) тарафыннан 6-еллык вакытка (я?адан сайлану хокукы бел?н) сайлана

Х?к?м?т башлыгы, м??лес сайлауларында ?и?г?н, фиркад?н билгел?н?н.

Канун чыгару х?к?м?те ? икепалаталы м??лес: федерация палатасы (5-еллык вакытка штат ассамблеялары тарафынан сайланучы 108 ?гъза), конституцион ??м федераль-т?б?к м?сь?л?л?рен чиш?, ??м халык в?килл?ре палатасы (5 елга халык тарафыннан сайланучы 547 ?гъза)

М?лест? урыны булган с?яси фиркал?р (2005 елны? маендагы сайлаулар буенча):

• Х?б?ш Халык Инкыйлабый Демократик Фронты ? 327 урын;
• Берд?млек ??м Демократия ?чен коалиция ? 109 урын (х?зерге вакытта таралган);
• Берл?шк?н Х?б?ш Демократик К?чл?ре ? 52 урын;
• Сомали Халык Демократик фиркасе ? 23 урын;
• Оромо Федералист Демократик Х?р?к?те ? 11 урын;
• Бенишангуль-гумуз Халык Демократик Бед?м Фронты ? 8 урын;
• Афар Милли-демократик фиркасе ? 8 урын.

Халык [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

Т?п м?кал?: Х?б?шстан халкы

Х?б?шстан халкы 1983 елдагы 33,5 миллионнан 2006 елга 75,1 миллионгача арта. Х?б?шстан халкы милли ??м дини б?ленеш буенча бик чуар. К?пчелек халык семит телл?ренд? с?йл?ш?л?р. Амхара , оромо ??м тигре халыклары Х?б?шстан халкыны? 70% тан артыгын алып торалар. Илд? 80 тир?се т?рле этник т?ркемн?р бар, аларны? кайсыберл?ре 10 000 кешед?н азрак.

1994 елгы х?б?ш милли халык ис?бе буенча, оромо и? зур этник т?ркем булып тора ??м б?тен халыкны? 32,1 % т?шкил ит?, амхара ? 30,2 %, тигре ? 6,2 %. Башка халыклар т?б?нд?геч?:

• сомали ? 6 %;
• гураге ? 4,3 %;
• сидамо ? 3,4 %;
• уолаита ? 2 %;
• афар ? 2 %;
• хадия ? 2 %;
• гамо ? 1 %.

?леге вакытта АКШ та 1,2 млн х?б?шил?р яши. Калып:Нет АИ

2007 елда Х?б?шстан к?рше д??л?тл?рд?н 201 700 тир?се качаклар кабул ит?. Бу халыкны? т?п ?леше Сомалидан (111 600 тир?се), Суданнан (55 400 кеше) ??м Эритреядан (23 900) кил?. Б?тен иммигрантлар диярлек качак лагерьл?ренд? яшил?р.

География [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

Т?п м?кал?: Х?б?шстан географисе

''

Рельеф [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

Х?б?шстан ? Африканы? и? биектаулы иле. Аны? ярыйсы ?лешен, т?ньяктан к?ньякка сузылучы, Х?б?ш таулыгы алып тора. Таулыкны? и? биек ?леше ? т?ньягы. Монда илне? и? биек нокталары ? Рас-Дашен (4620 м) ??м Тало (4413 м) ? урнашкан. К?нчыгышта таулык бик тиз Африканы? и? т?б??н нокталарыннан берсе ? Афар и?к?леген? к?ч?.

Х?б?ш таулыгыны? к?нбатыш ?леше с?з?гр?к рельефка ия ??м судан чиген? зур бклмаган баскычлар бел?н т?ш?.

Тигезлекл?р д? Х?б?шстанны? к?п ?лешен алып торалар. И? зур тигезлек илне? к?нчыгышында урнашкан. Урыны бел?н ул 100 м дан артык биеклекле платога к?ч?. Монда Х?б?шстанны? и? коры урыннарыны? берсе.

Климат [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

Бу б?лек т?мамланмаган . Б?лекне т?з?теп ??м тулыландырып , сез проектка ярд?м ит? аласыз.

Идар?-?ир т?зелеше [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

Административ яктан Х?б?шстан 9 т?б?кк? ??м 2 ш???рг? б?лен?:

1. Аддис-Абеба
2. Афар
3. Амхара
4. Бенишангул-Гумуз
5. Дыре-Дауа
6. Гамбела
7. Харари
8. Оромия
9. Сомали
10. К?ньяк халыклар регионы
11. Тыграй .

Икътисад [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

Т?п м?кал?: Х?б?шстан икътисады

Х?б?шстан икътисадыны? нигезе ? азкеремле авыл ху?алыгы. 70нче елларда икътисади ?сешг 5% тан артмый. ? инкыйлабый ?зг?решл?р ТМП тагын да теш?ен? китер?. Икътисади х?лне Кызыл ди?гез буендагы портларны югалту да катлауландыра. Зур корылык ??м у?ыш у?мау ?тк?н гасыр ахырында бик зур гуманитар катастрофага китер?. Л?кин бераздан икътисади х?л ?айлана башлый. ТМП ?сеше 8% т?шкил ит? башлый. Таможняга салымнарны кимет? чит ил инвестицмял?ре артуга китер?. икътисади ?сешне? нигезе булып чит ил акчалары ??м гуманитар ярд?м тора.

Авыл ху?алыгы культуралары арасында б?ртеклел?р т?п урынны алып тора. Бакчаларда цитрус ?семлекл?ре, анар , банан , ? яшелч? бакчаларында т?рле яшелч?л?р ?стер?л?р, алар кайбер районнарда ел буе ?стерел?. Илд? ка?в? ?итештер?, бигр?к т? кыргый агачлардан ка?в? ?ыю, зур урын алып тора.

Игенчелек бел?н берр?тт?н, к?т?лекл?рд? й?ртеп, терлек асрау яхшы куелган. Крестьяннар эре терлекне к?п асрыйлар, кош-корт, ду?гыз , к??? ?рчет?л?р, умартачылык бел?н ш?гыльл?н?л?р. Авыл ху?алыгы бик еш кабатлана торган к?чле корылыклардан зыян к?р?, андый вакытларда ч?ч?лекл?р, терлек ??лак була, ачлык башлана.

М?д?ният [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

Динн?р [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

1994 елны? ?анис?бе буенча: христианнар ? 60,8 % (монофизитлар ? 50,6 %, протестантлар ? 10,2 %), м?селманнар ? 32,8 %, африка культлары ? 4,6 %, башкалар ? 1,8 %.

Б?йр?мн?р [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

Сылтамалар [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

• Х?б?шстан харитасы (ингл.)
• Х?б?шстан туризмы

Иск?рм?л?р [ ?зг?рт? | вики-текстны ?зг?рт? ]

   

Бу м?кал? Татар Википедиясене? яхшы м?кал?л?р р?тен? кер?.