Pirinejski poluotok

Izvor: Wikipedija
Prijeđi na navigaciju Prijeđi na pretragu
?Iberija” preusmjerava ovdje. Za ostala zna?enja, v. Iberija (razvrstavanje)
Satelitska slika Pirinejskog poluostrva

Pirinejsko poluostrvo je poluostrvo koje se nalazi na krajnjem jugozapadu Evrope . Od ostatka Evrope je odeljeno planinskim lancem Pirineja , po kojem je i dobilo ime. Poznato je i pod nazivom Iberijsko poluostrvo (ili Iberija ), koji poti?e od imena naroda koji je u davnoj pro?losti naseljavao jedan deo poluostrva ( Iberi ).

Danas se na njemu nalaze dr?ave ?panija , Andora i Portugalija , britanska prekomorska teritorija Gibraltar i mali deo Francuske ( Francuska Serdanja ).

Geografija [ uredi | uredi kod ]

Pirinejsko poluostrvo je najzapadnije od tri ju?noevropska poluostrva (Pirinejskog, Apeninskog i Balkanskog ). Prostire se između rtova Punta de Tarifa na jugu i Punta de Estaka de Bares na severu, i između rtova Kabo da Roka na zapadu i Kap de Kreus na istoku. Na severu i zapadu je okru?eno Atlantskim okeanom a na jugu Sredozemnim morem . Na severoistoku se nalazi planinski lanac Pirineji, koji ?ini prirodnu granicu između Pirinejskog poluostrva i ostatka Evrope. [1] Uski Gibraltarski moreuz na jugu odvaja poluostrvo od obale Afrike . [1] Povr?ina Pirinejskog poluostrva je oko 582.000 km², ?to ga ?ini drugim po veli?ini poluostrvom u Evropi. Du?ina obale je 3.313 km, od ?ega je 1.660 km sredozemna obala, a 1.653 km atlantska obala.

Najve?i deo poluostrva (oko 2/3) zauzima visoravan Centralna mezeta , [1] izgrađena od prekambrijskih i kristalastih stena i starih kre?njaka

Isto?ni deo ?panije i ju?ni deo Portugalije imaju mediteransku klimu, delovi okrenuti Atlantskom okeanu imaju okeansku klimu, a u unutra?njosti preovlađuje kontinentalna klima.

Istorija [ uredi | uredi kod ]

Praistorijsko razdoblje [ uredi | uredi kod ]

Pirenejsko poluostrvo bilo je naseljeno ve? u paleolitu . U pe?inama, od kojih je najslavnija Altamira , nađene su brojne pe?inske slike. [2]

U mlađem kamenom dobu i u bakarnom dobu , Pirinejsko poluostrvo je bilo jedno od kulturnih sredi?ta.

?irenje Saharske pustinje uzrokovalo je iseljavanje stanovni?tva, od kojih jedan deo prelazi Gibraltarski moreuz i naselio se na Pirenejskom poluostrvu. Tu su osnivali stalna naselja, a kasnije su se otvorili i zna?ajni rudnici, naro?ito srebra i gvo?đa.

Plemena zemljoradnika i sto?ara kasnije su sa Pirenejskog poluostrva oti?la na sever, kopnenim putem preko Pireneja ili brodovima. Naselili su se na podru?jima zapadne i srednje Evrope. U II i III milenijumu pre Hrista postojala je zna?ajna pomorska trgovina du? atlantske obale, koja je kasnije zamirla zbog stalnih ratova i gusarskih napada.

Pre rimskog osvajanja [ uredi | uredi kod ]

Po?etkom I milenijuma pre nove ere Feni?ani su osnivali trgova?ka naselja ( faktorije ) na mediteranskoj obali. [3] U VII veku pre Hrista naselili su se i Grci , ali pomorsku trgovinu u slede?im vekovima su kontrolisali Kartaginjani . Unutra?njost zemlje su osvojili Kelti .

Nakon poraza u Prvom punskom ratu , kada je izgubila Sardiniju , Siciliju i Korziku , Kartagina je pove?ala svoje prisustvo na Pirinejskom poluostrvu. [4] Drugi punski rat je izbio 218. p. n. e. i zavr?io se porazom Kartagine, nakon ?ega je poluostrvo postepeno potpalo pod vlast Rimljana.

Vladavina Rimljana [ uredi | uredi kod ]

Glavni ?lanak: Hispanija
Provincije Hispanije za vreme vladavine Oktavijana Avgusta

Od po?etka II veka p. n. e. Kartaginjane su zamenili Rimljani . Postepeno su prodirali u unutra?njost i do kraja I veka pre nove ere osvojili su ?itavo poluostrvo i osnovali nekoliko provincija. Suzbili su ustanke doma?eg stanovni?tva [5] i provodili intenzivnu romanizaciju.

Rimljani su Pirinejsko poluostrvo nazivali Hispanija . Tokom njihove vlasti, nekoliko puta je menjana teritorijalna podela Hispanije. Godine 197. p. n. e. stvorene su dvije provincije ? Hispanija Citerior ( lat . Hispania Citerior ) i Hispanija Ulterior ( lat . Hispania Ulterior ). Oktavijan Avgust je 27. p. n. e. podelio Hispaniju na tri provincije: Betiku, Luzitaniju i Tarakonensis. [6] Carevi Karakala i Dioklecijan su kasnije vr?ili nove podele. Karakala je pove?ao broj provincija na ?etiri, a Dioklecijan prvo na pet, a kasnije na sedam.

Slabljenjem Rimskog carstva , sa severa su prodirali razni varvarski narodi: Alani , Svevi , Vandali , Vizigoti . [5]

Dr?ava Vizigota [ uredi | uredi kod ]

Glavni ?lanak: Vizigotsko kraljevstvo

Vizigoti su od 418. godine imali kraljevstvo u Akvitaniji (ju?na Francuska). Godine 507. Franci su zauzeli njihove posede i oni su se povukli preko Pireneja. [7] U razdoblju između 510. i 531. zaustavili su frana?ke poku?aje prodora.

Vizigotsko kraljevstvo po?etkom 6. veka

Godine 534 . formirali su svoju dr?avu sa sedi?tem u Toledu , koja je kontrolisala najve?i deo poluostrva. Suzbili su prodore Vizantije i Sveva i ugu?ili pobune lokalnog stanovni?tva u Baskiji i Andaluziji .

O zna?aju Pirenejskog poluostrva u to doba svedo?i i ?injenica da su u Toledu odr?ana tri crkvena koncila Zapada između 396. i 589. godine. [8] Kasnije su se u Toledu odr?avali lokalni saveti, koji su imali bitan uticaj na politiku kraljevstva.

Vizigoti su tokom dva veka bili arijanci . Kralj Rekard I popeo se na presto 586 . godine. Godinu dana kasnije odrekao se arijanizma i pre?ao na katolicizam . [9] Crkva je u ovom periodu imala znatan uticaj. Poticala je jedinstvo zemlje, pru?aju?i kralju potporu protiv velikih zemljoposednika, koji su branili svoje privilegije. Stroga verska politika bila je uperena protiv pagana, Jevreja i arijanaca.

Kraljevi su vodili politiku stapanja Vizigota sa starim iberskim i romanskim stanovni?tvom. Preuzimali su i u?vr??ivali stare rimske ustanove. Godine 654 . donesen je zakonik Liber iudiciorum , koji je zamenio razne vrste obi?ajnog prava. [10]

Borbe za presto su oslabile dr?avu Vizigota i u?inile je lakom metom muslimanskih osvaja?a po?etkom 8. veka .

Mavarska osvajanja [ uredi | uredi kod ]

Glavni ?lanak: Mavarsko osvajanje Pirinejskog poluostrva

Koriste?i unutra?nje sukobe u Vizigotskoj dr?avi, Mavri su 711. po?eli invaziju i u roku od 5 godina zauzeli skoro celo poluostrvo. Nakon zauzimanja Pirinejskog poluostrva, Mavri su pre?li na frana?ku teritoriju , ali su 732. do?iveli te?ak poraz kod Poatjea , ?ime je zaustavljeno njihovo dalje prodiranje u Evropu. [11] Nakon ovog poraza, muslimanski osvaja?i su po?eli da se nastanjuju u ju?nom delu poluostrva, koji su nazivali Al-Andaluz. Abderaman I je 772 . proglasio Kordopski emirat . Na severu poluostrva, u asturijskim planinama, odr?alo se hri??ansko kraljevstvo, a uskoro su nastale i druge hri??anske dr?ave. Abderaman III je 929 . proglasio Kordopski halifat , [12] a za vreme njegove duge vladavine do?lo je do kulturnog procvata.

Rekonkista [ uredi | uredi kod ]

Glavni ?lanak: Rekonkista

Borba za ponovno hri??ansko osvajanje Pirinejskog poluostrva po?ela je 720. bitkom kod Kovadonge.

Sredinom 10. veka , hri??anske zemlje obuhvatale su Leon, Asturiju, Galiciju i Kastilju, kao i delove Baskije i Navare. U narednim vekovima rekonkista je nastavljena sa promenljivim uspehom. U 13. veku hri??anski kraljevi su zauzeli Kordobu, Sevilju, Majorku, Menorku i Valensiju, a muslimanske teritorije su se svele na Grenadu, koja je pala 1492.

Posle rekonkiste [ uredi | uredi kod ]

Manje kraljevine su se vremenom ujedinile u jednu dr?avu, sa izuzetkom Portugalije, mada je tokom kratkog vremenskog perioda (1580?1640) celo poluostrvo bilo politi?ki ujedinjeno u Iberijsku Uniju . Danas se na Pirinejskom poluostrvu nalaze tri dr?ave ? ?panija, Portugalija i Andora, kao i britanska prekomorska teritorija Gibraltar.

Stanovni?tvo [ uredi | uredi kod ]

Religija [ uredi | uredi kod ]

Ogromna ve?ina stanovnika u svim dr?avama i teritorijama Pirinejskog poluostrva su katolici po veroispovesti. Druge religije su slabo zastupljene, mada postoje male zajednice protestanata i drugih hri??ana , muslimana , hindusa i jevreja . U ?paniji i Portugaliji postoji zna?ajan broj nereligioznih osoba.

U anketi Centra za sociolo?ka istra?ivanja iz februara 2013, 70,9% ispitanih ?panaca se izjasnilo kao katolici, 24,6% se izjasnilo kao nereligiozni, dok je 2,4% ispitanika navelo da pripadaju nekoj drugoj religiji. [13]

Katolici ?ine 81% stanovni?tva Portugalije, prema rezultatima popisa iz 2011. Pripadnici drugih hri??anskih veroispovesti ?ine 3,3% stanovni?tva, a nereligioznih je 6,8%. [14]

U Andori je preko 90% stanovni?tva katoli?ke veroispovesti, [15] dok u Gibraltaru ima oko 78% katolika. [16]

Jezici [ uredi | uredi kod ]

Jezici koji se govore na Pirinejskom poluostrvu

Najzastupljeniji jezici na Pirinejskom poluostrvu su ?panski , portugalski , katalonski , galicijski i baskijski .

?panski jezik (ili kastiljanski) je slu?beni jezik u ?paniji i ima najvi?e govornika. U istra?ivanju Evrobarometra iz 2005 , 89% anketiranih stanovnika ?panije je navelo ?panski kao svoj maternji jezik. [17]

Portugalski jezik je gotovo univerzalni jezik u Portugaliji i drugi je najzastupljeniji jezik na Pirinejskom poluostrvu.

Katalonski jezik je slu?beni jezik u Kataloniji i Andori , a govori se i u nekim delovima Aragona i Mursije . Dijalekat katalonskog jezika poznat kao valensijanski jezik je slu?beni jezik u Valensijanskoj pokrajini . Katalonski jezik je maternji za 5 do 6 miliona ljudi. [18] U anketi Evrobarometra iz 2005, 9% ispitanika iz ?panije je navelo katalonski kao svoj maternji jezik. [17]

Galicijski jezik je slu?beni jezik u Galiciji i njime govori oko 2 miliona ljudi. [18]

Baskijski jezik ima oko 600.000 govornika na severu ?panije i slu?beni je jezik u Baskiji i Navari . [18]

Ostali manji jezici su aragonski , asturijski , leonski , asturleonski i oksitanski .

Dr?ave i teritorije [ uredi | uredi kod ]

Dr?ava/
Teritorija 		Stanovni?tvo (na poluostrvu) km² % Napomena
  ?panija ~ 43.500.000 493.514 [19] 84,66% Bez Balearskih ostrva , Kanarskih ostrva , Seute i Melilje .
  Portugalija ~ 10.000.000 89.261 15% Bez Azorskih ostrva i Madeire
  Francuska 12.035 540 <1% Francuska Serdanja se nalazi na ju?noj strani Pirineja, i tehni?ki pripada Pirinejskom poluostrvu.
  Andora 84.082 468 <1% Dr?ava na ju?noj strani Pirineja, između Francuske i ?panije.
  Gibraltar 29.431 7 <1% Britanska prekomorska teritorija

Najve?i gradovi [ uredi | uredi kod ]

?ablon:Najve?i gradovi na Pirinejskom poluostrvu

Vidi jo? [ uredi | uredi kod ]

Reference [ uredi | uredi kod ]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Iberian Peninsula , Pearson Education , pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
  2. ↑ U Altamiri otkriveni novi crte?i stari 25.000 godina , Blic , pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
  3. ↑ Samard?i?, N. Istorija ?panije. Prvih pola miliona godina. Plato, Beograd, 2005. Str-11-18
  4. ↑ Tarin, S. Dosier: Hispania Romana: Dos siglos de guerra. Historia y Vida 2004; Nº435:32-41
  5. ↑ 5,0 5,1 Hispania , UNRV.com , pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
  6. ↑ The Conquest of Hispania and the Province of Tarraconensis Arhivirano 2013-10-29 na Wayback Machine-u , pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
  7. ↑ Cameron, Ward; Perkins and Whitby. The Cambridge Ancient HIstory - Volume XIV. Late Antiquity: Empire and Successors, A.D. 425?600 . str. 113-114.  
  8. ↑ councils of Toledo , Encyclopædia Britannica , pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
  9. ↑ Michael Frassetto (2003). Encyclopedia of Barbarian Europe: Society in Transformation . ABC-CLIO. str. 304. ISBN   978-1-57607-263-9 .  
  10. ↑ Peter Sarris (2011). Empires of Faith: The Fall of Rome to the Rise of Islam, 500-700 . Oxford University Press. str. 323-324. ISBN   978-0-19-926126-0 .  
  11. ↑ Battle of Moussais (Poitiers II): October 732 , pristupljeno na dan 29. 10. 2013.
  12. ↑ Umayyad Caliphate of Cordoba 929-1031 , GlobalSecurity , pristupljeno na dan 29. 10. 2013.
  13. ↑ Barometro de abril , Centro de investigaciones Sociologicas , pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
  14. ↑ Census - Final results : Portugal - 2011 , Statistics Portugal , pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
  15. ↑ 2011 Report on International Religious Freedom - Andorra , United States Department of State , pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
  16. ↑ Census of Gibraltar 2001 Arhivirano 2019-03-29 na Wayback Machine-u , Government of Gibraltar , pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
  17. ↑ 17,0 17,1 Europeans and their Languages , Eurobarometer , pristupljeno na dan 27. 10. 2013.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 The languages of Spain , cyberspain.com , pristupljeno na dan 27. 10. 2013.
  19. ↑ Physical geography and geology of Spain , iberianature.com , pristupljeno na dan 28. 10. 2013.

Literatura [ uredi | uredi kod ]

Spolja?nje veze [ uredi | uredi kod ]

Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Pirinejski_poluotok&oldid=41339719